Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GONIĆ SIĘ

Następne hasło: GONIENIE »

GONIEC (55) sb m

goniec (46), gońca (5), hońca (2), honiec (2); goniec MetrKor (2), Murm, BartBydg, KrowObr, Mącz (2), RejZwierc, StryjWjaz (2), StryjKron (8), CzechEp (5), NiemObr (2), KochFr (2), ActReg (2), Calep, GórnTroas, WujNT (3), SarnStat (3), PowodPr; gońca RejRozm, BielKron (2), GórnDworz, KmitaSpit; goniec : honiec LibLeg (8 : 1); hońca: honiec RejWiz (2 : 1). [gońca, hońca tylko w znacz. 5.].

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	goniec, gońca	gońcy, gońce, gońcowie
G	gońca	gońców
D	gońcowi
A	gońca	gońce, gońc(o)w
I	gońc(e)m, gońcą	gońcami

sg N goniec (12), gońca (5). ◊ G gońca (1). ◊ D gońcowi (1). ◊ A gońca (18). ◊ I gońc(e)m (2), gońcą (1). ◊ pl N gońcy (3) LibLeg, StryjKron, WujNT, gońce (1) Mącz, gońcowie (1) CzechEp. ◊ G gońców (4); -ów (3), -(o)w (1). ◊ A gońce (3) BielKron, CzechEp, SarnStat, gońc(o)w (1) StryjKron. ◊ I gońcami (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wysłannik, posłaniec wysyłany w określonej sprawie czy misji (29)
2. Wyraziciel lub obrońca czyichś poglądów, rzecznik (11)
3. Poprzednik, prekursor (1)
4. Ten, który szybko przebywa przestrzeń (1)
5. Człowiek sprawny w fechtunku lub w walce wręcz, szermierz, zapaśnik; uczestnik gry, zabawy (13)

1. Wysłannik, posłaniec wysyłany w określonej sprawie czy misji; nuntius, veredarius Murm, BartBydg, Cn; cursor Murm, BartBydg; diactor Calep; pegasarius Cn (29): MetrKor 38/321; Murm 38; BartBydg 167b; abiſczie raczili naſchego honcza przepvſczicz do Xyedza Moſkyewſkiego LibLeg 10/63, 7/98v, 10/64; StryjKron 782 [2 r.]; ActReg 120, 122; Calep 317b; Sczęśćié Troiáńſkié wźięło náznáczony koniec Tą śmierćią/ wnet v Gréków będźie wdźięczny goniec/ Którzy ná to czekáią/ żeby co ſłyſzeli Lubégo/ gdyż ſie domá rádźiby widzieli. GórnTroas 44; Goniec Moſkiewſki z tákowąż pilnośćią do Wilná ma bydź prowádzón SarnStat 45, 44.

W charakterystycznych połączeniach: goniec krolewski (krola) (4), moskiewski (2), tatarski.

Zwrot: »(po)słać, wyprawić gońca« [szyk zmienny] (8 : 1): Jakoſch krol yego myloſcz nadwor naſch, poſlał goncza swego, kthorim naſz y lyſthem swoym nawyedzyl MetrKor 38/321; LibLeg 7/97v, 98, 10/97, 151, 11/154; To ſpráwiwſzy/ zárázem Gońcá do Drewlanow wypráwiłá/ dziękuiąc im zá to/ iſz ſię o nię iáko o Wdowę oſierociáłą ſtáráią StryjKron 122, 782, 787.

Szereg: »poseł, (i) goniec« [szyk 4 : 1] (5): a ktorzi thesz poſlowye y gonczi od cziebye bratha naschego y od ſina twoyego mlodego Krola bratha naſchego do nas bedą przyeſdzicz LibLeg 10/97v, 7/97v, 98, 10/97; SarnStat 45.

W przen (4):

Tytuł utworu M. Stryjkowkiego (4): Potym Roku 1574. po Henrikowym viáchániu/ ktoregom Koronácią wierſzem drukowáną w Krakowie/ y Gońcá cnoty Carmine Sapphico z niemnieyſzą pracą wydał StryjKron A3v, 76 marg; A cżytay chceſzli o tym ſzyrzey mego Gońcá. StryjWjaz C4, A2.

2. Wyraziciel lub obrońca czyichś poglądów, rzecznik (11): Co tedy piſze iż Ian á. Antychriſtowſkich gońcow kácerzow kłádźie tę nieomylną dumę. CzechEp 344, 343, 354, [399]; Nie Papież tedy ieſt Antychriſtem (iáko X. K. dowodźić chce) ále ci/ ktorzy tych oſtátnich cżáſow/ odſtępuią od wiáry powſzechney/ ći ſą gońcámi Antychriſtowymi. NiemObr 163, 60; WujNT 820, 870; PowodPr 9.

W charakterystycznym połączeniu: goniec antychrystow (antychrystowski, Antychrysta) (8).

Szereg: »goniec abo (i) poseł« [szyk 1 : 1] (2): bez pochyby Papieżá Rzymſkiego y z iego náſládowcámi twierdźimy być/ nie tylko gońcem/ ábo iákim wielkim poſłem/ ále ſámym włáſnym y prawdźiwym Antychriſtem CzechEp 344; WujNT 815.

3. Poprzednik, prekursor (1): iáko p[iſz]ećie o Fránćiſſku. Iż przed národzenim ſwoim/ miał teſz gońcá/ iáko y Pan Kryſtus Swiętego Ianá krzćićielá. KrowObr 145.

4. Ten, który szybko przebywa przestrzeń (1): [Kozieł] Zyadł piſkorzá żywégo/ piſkórz niećiérpliwy Strawięnia nieczekáiąc/ przepadł przezeń żywy. Koźieł go w rzyć drugi raz: on drugi raz z rzyci [...]. Koźle prędko wżdy trawiſz: znowu znim do ſáku/ Piſkórz też dawnéy sćieſzki nieuchybił znáku. Myśli koźieł co czynić: brodá doktorowſka/ Przypátrzże ſię/ ieſli też y rádá żakowſka. Piſkorzá połknął/ á rzyć przyćiſnął do sćiány/ Y ták gońcá poimał trzy kroć przeiechány. KochFr 124.

5. Człowiek sprawny w fechtunku lub w walce wręcz, szermierz, zapaśnik; uczestnik gry, zabawy; bustarius Mącz (13): Przecziągną powroz przes wodę [...] Prziwiązą kota v koncza Zdrugą ſtronę drugi goncza Daway daway zawolaią Za powroz wſſitczi chwitaią RejRozm 398; Gdyż tho ieſt oſtátecżny wſzech kłopotow koniec/ Kiedy ſie ſam zá ſiodło wybodzye tym honiec. RejWiz 94v; Iáko ſtriy był ćwicżony w Rzecżypoſpolitey/ A wuy záſię nieboſzcżyk hońcá známienity. RejWiz 97v, 28v; Był Dobieſz rycerz gońcá/ ktorego Kriſtynká rádá widziáłá. BielKron 354v, 403v; RejZwierc 56; StryjKron 727 marg.

Szeregi: »szermierz, (i, albo) goniec« (4): Mącz 28b, 169b; W on czás/ pry/ czyſtych zapáśników było/ Szérmiérzów/ gońców: aż y wſpomnieć miło. KochFr 28; Szermierz y gońcá wielki/ ſtrzelec nieledáki/ Ktory iedną ſtrzałę brał/ iák ná rożen ptaki. KmitaSpit B2.

»goniec, zapaśnik« (2): quo nequae industrior de iuventute erat arte gymnastica, Który gdy był młodym/ nie miał ſobie rownego ſzermierzá/ Gońcá/ zápáſniká/ álbo vtaczniká. Mącz 169b; iż Dworzánin ma być dobrym zapáſnikiem/ dobrym gończhą GórnDworz E5v. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

Synonimy: 1. biegacz, biegun, kursor, listownik, poseł, posłaniec, wysłaniec; 2. poseł; 5. szermierz, utacznik, zapaśnik.

Cf [DZIARZYGONIEC], TYŁOGONIEC

ZZa