Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GORNOŚWIETNY

Następne hasło: GOROLEŚNY »

GORNY (125) ai

ai (122), sb m (4) [w funkcji n-pers].

gorny (113), gorni (3), gurni (3), gurny (1), gornya. gorni (7); gorny: gorni BielKron (29 : 1), Strum (1 : 2); gurni : gurny WisznTr (2 : 1).

o pochylone.

comp górni(e)jszy (2).

Fleksja

sg
m	N	górny	f	N	gornå, górn(a)	n	N	górné
	G	górnégo		G	górn(e)j		G	górn(e)go, górniejsz(e)go
	D	górnému		D			D
	A	górny		A	górną		A	górn(e)
	I			I	górną		I
	L	górnym		L	górn(e)j		L	górnym

pl
N	m pers	górni
	m an	gorni
	subst	górné
G		górnych
D		górnym, górném
A	m pers	górn(e)
A	subst	górné
I	m	górnymi
L		górnych, górniejszych
V	subst	górn(e)
inne formy
sg f G a. D - górniéj

sg m N górny (11). ◊ G górnégo (6); -égo (2), -(e)go (4). ◊ D górnému (2). ◊ A górny (1). ◊ L górnym (4). ◊ f N gornå (16), górn(a) (1). ◊ G górn(e)j (5). ◊ G a. D górniéj (1). ◊ A górną (6). ◊ I górną (3). ◊ L górn(e)j (1). ◊ n N górné (3); -é (1) SkarKazSej, -e (1) GosłCast, -(e) (4). ◊ G górn(e)go, górniejsz(e)go (4). ◊ A górn(e) (4). ◊ L górnym (1). ◊ pl N m pers górni (5). m an gorni (1). subst górné (8); -é (2), -(e) (6). ◊ G górnych (12). ◊ D górnym (3) Leop, SarnUzn, SkarŻyw, górném (1) Oczko. ◊ A m pers górn(e) (1). subst górné (13); -é (1), -(e) (12). ◊ I m górnymi (1). ◊ L górnych, górniejszych (11). ◊ V subst górn(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XIX w.

Znaczenia

I. Przymiotnik od „gora” (122)
II. n-pers (4)

I. Przymiotnik od „gora” (122):

1. Dotyczący wzniesienia terenu (50):

a. Związany z górami, górski; żyjący w górach; montanus Murm, BartBydg, Calep, Cn; monticola, montivagus, oresitrophos, oribasus Cn (32): Murm 41; BartBydg 48b; Stefan gdy viechał przed brátem/ Multany y ine ludźi gorne k tobie przyćiągnął BielKron 387v, 83v, 85v, 88, 89, 309, 391; SienLek 9v; zadrzáłá ziemiá/ á fundámenty gorne biły ſię y trzęsły ſię [fundamenta montium moverunt se Vulg] BudBib Ps 17/7[8], I 124v marg; Skruſzyłeś y ſámemu łeb wielorybowi/ Y dałeś go ná paſtwę górnému ſępowi. KochPs 110, 146; KlonŻal Bv; Calep 672b.

W przeciwstawieniu: »gorny ... ziemski« (2): A zoſtáną ſpołu ptakom gornym/ y beſtyam źiemſkim [avibus montium et bestiist terrae] Leop Is 18/6; KochPs 143.

W charakterystycznych połączeniach: gorny (-a, -e) bog (4), fundament, lud (ludzie) (2), łotrostwo, miasto, ołtarz (3), ptak (2), sęp, skała, stoczysko, woda, wysokość, ziele.

Wyrażenia: »ciasność gorna« (1): A tych Stilico poráził w ciáſnościách gornych/ niedáleko od Florenciey v Apenniuu [!] StryjKron 36.

»gorne cienie« (2): Iuż nie ma [!]/ y żáłoſna/ iuż nie ták pozorna W gornych ćieniách vśiádłá Echo głoſotworna. KlonŻal A4; KlonWor 23.

Zestawienia: »boginie gorne« = oready (1): Oreades boginie gorne. KlonŻal Bv marg.

»gorny kozieł« = Capra ibex L. (Rost: skalny kozieł); caper montanus Murm; capricornus Mącz (2): Murm 39; Capricornus, Kozorożec/ też/ Górny koſieł który ſie ná skáłách chowa Mącz 37a.

Szeregi: »gorny, dolny« (1): pirwey ſámego ſpalił/ gorne ołtarze/ dolne tákież/ [...] wſzytko wygłádził. BielKron 90v.

»gorny, (a, i) leśny« (3): przetoſmy zwyciężeni/ żefmy tu miedzy gorámi Jeżeli/ bo tu ſą ich bogowie gorni á leśni/ byſmy ſie byli w polu potykáli/ nie ycżynilićby byli nam nic. BielKron 85v, 84v, 88v.

»gorny i (a nie) polny« = montuosus et campester Vulg; montium et non vallium PolAnt (3): W miáſtách gornych/ y w miáſtách polnych [...] ieſzcże poydą trzody ku ręce policżáiącego/ mowi Pan. Leop Ier 33/13; BudBib 3.Reg 20/28; KlonŻal A3v.

»skalny a (albo) gorny« (2): Murm 39; my niebárzo ſye tym obruſzamy/ gdyż tho ſkálném á górném wodam przyzwoita Oczko 8.

b. Pełen gór, górzysty; montanus Cn (18): Dzika Koza. [...] Na mieſtczach gornych á iadowitych ſie kocha FalZioł IV 9c; Wázgoiá [...] od zachodu ieſt wſzytká gorna/ pełna láſow BielKron 284; Potym imo drugie wyſpy płynęli/ dáli iednemu imię mons ferratus iż był gorny BielKron 442, 275v; LatHar 528; Stáło ſię [...]/ iż Páweł ſchodźiwſzy gorne ſtrony [peragratis superioribus partibus] przyſzedł do Ephezu WujNT Act 19/1.

W charakterystycznych połączeniach: gorne miejsca (2), strony.

Wyrażenia: »gorna kraina« = montana PolAnt, Vulg (5): á po wſzytkiey gorney kráinie Iudſkiey rozſławione ſą wſzytki ty ſłowá. BibRadz Luc 1/65; BielKron 275; BudBib Iudith 5/14; Oczko 23; A wſtawſzy Mária w onych dniách/ poſzłá w gorną kráinę WujNT Luc 1/39, Luc 1/65.

»ziemia gorna« (5): Arkádya/ ieſt cżęść Acháiey/ w pośrzodku Peloponeziyſkiey źiemie/ źiemia gorna. BielKron 273, 275, 285, 287 [2 r.].

Szeregi: »częścią rowny, częścią gorny« (1): Ziemiá [szwabska] cżęśćią rowna/ cżęścią gorna/ vrodzay dobry ma BielKron 287.

»gorny, skalisty« (1): Thá źiemiá wſzythká ku morzu bárzo płodna/ á we śrzodku gorna ſkáliſta á nie vrodzáyna. BielKron 280.

2. Górniczy, dotyczący kopalni i wydobywanych kopalin (7): [Hannibal] ná kożdy rok dwánaście beczek Złotá czyſtego z dochodow gornych bierał StryjKron 16; vkazáli nieiákié Liſty Vrzędu górnégo [magistratus montium JanStat 43] ná Bochni/ to ieſt/ ná gorę Krákowſką SarnStat 378, 372, 380.

W charakterystycznych połączeniach: gorny cieśla, dochod, urząd, stalmach.

Wyrażenie: »jaskinia gorna« = kopalnia (1): Andrzey Kościelecki ná ten czás Zupnikiem będąc/ gdy ſię w iáſkinią gorną żaden z gminu wpuścić nieſmiał/ on ſam z Sewerinem Betmánem [...] w Gorę ſię wpuśćił StryjKron 722.

Zestawienie: min. »gorna czerwień (a. czerwoność)« = prawdopodobnie siarczek arsenu; sandaracha Mącz [szyk 1 : 1] (2): Sandaracha. Górna czerwień. Metallum est Mącz 367a, 367a.

3. Leżący na północy, północny; superus Vulg (9): A od tego cżáſu Mátiaſz wſzytko z Cżechy walcżył/ wydárł im gorne Węgri y Powaze. BielKron 305, 389; BudBib 1.Mach 3/37.

Zestawienie: »gorne Niemcy« (5): Tegoż też roku/ poſłowie kſiążąt gornych Niemcow/ przyiecháli do Bádeny miáſtá ná Syem Szwáncárow BielKron 226, 165v, 204, 226, 230.

Szereg: »wyższy i gorny« (1): Sarmata też álbo Sauromata wykłáda ſie Wodz álbo Xiążę wyſokośći/ álbo Pan wyzſzey y gorney kráiny/ co ſie rozumie o pułnocnych ſtronach/ bo ſie ku gorze podnośi Ziemiá idąc ná połnocy. StryjKron 21.

4. Wyżej położony, wierzchni; supernus, superus Cn (6): Strum K3v; á cżęśc ziemie oſuſzył/ roſkázuiąc gornym morſkim wodom/ áby brzegow y grobel ſwych/ z miękkiego y niſkiego piaſku vſypánych/ nie mijáły SkarŻyw 258.

W przeciwstawieniach: »gorny ... dolny, spodni« (2): muśiałby záwżdy Sadzáwki dolné kwóli górniéy ſpuśćić. Strum N3v; á chćiałby téż Sadzáwkę [...] górnią ſpuśćić/ nie ruſzáiąc ſpodniéy Strum N4v.

Zestawienie: »gorny zamek« (2): Też prebendę S. Marćiná ná gornym zamku záłożył BielKron 382, 385.

5. Wygórowany, pyszny, zarozumiały, wyniosły; arrogans, insolens, nimius, sublatus, superbificus, superbus, tumefactus, tumidus Cn (17): A iżbyſmy ſie nie dáli vwodzic gornym rozumom/ wnetże przydáie SarnUzn G; A w tho niechay by thák trefiał/ iżby go áni zelżyłá zbytnia ſkłonność/ áni záſię przywiodłá w nienawiść gorna powagá. GórnDworz Ii2v; WujJud 4v; ModrzBaz 19; ZawJeft 12; Lecz gorną o ſobie dumą y podnioſłą á wielką myślą/ śiłá ſobie zepſuie człowiek. SkarKaz 83b; SkarKazSej 661b.

W przeciwstawieniu: »gorny ... powolny« (1): O Panu Woiewodzie daie znac Pan Sobieski [...] zegdy znim łagodnie postempuie, nic gornieyszego, agdygo surowie traktuie nic powolnieyszego! ActReg 141.

W charakterystycznych połączeniach: gorna(-y, -e) dum(k)a (3), mnimanie, powaga, rozum(ienie) (3).

Wyrażenie: »gorna myśl« (8): MycPrz II A2v; SkarJedn 173, 174; Więc dla tego/ ábyś ſię z wielkośći dárow Bożych/ gorną myślą nie vnośił. LatHar 579, 240; ZbylPrzyg A3v. Cf Szeregi.

Szeregi: »hardość i gorna myśl« (1): NIech do mnie Pánie żadna hárdośc y gorna myśl przyſtępu nie ma LatHar 606.

»pycha i gorna myśl« (1): Nie ták ćię łatwie vnieśie pychá y gorna myśl/ kiedyć ſię ná pámięć przywiedźie Bog wielce poniżony. LatHar 259.

»gorny i wysoki« (1): Ieſt ieſzcze nieprzyiaćiel mądrośći: gorné y wyſokie o ſobie bez wſtydu y miernośći rozumienie SkarKazSej 661a.

6. Świetny, wspaniały, wielki (9):

a. Wzniosły, pełen patosu, pięknie brzmiący; napuszony (3): w tych wſzyſtkich Króleſtwách/ myśl iákąś górną/ y ochotną być poſpolićie widźimy OrzQuin R4v, S4v; á iáko doſtoynośćią y obfitośćią rzecży drugie przechodzą/ ták ſię też wielce kocháią w słowách gornych [verbis sesquipedalibus] ModrzBaz 59v.

b. O pozycji społecznej: znaczny, wysoko postawiony, uprzywilejowany, potężny, mocny (6): OrzQuin Bv; KochPs 112; A iżby téż tákową vſtáwą nie byli odſtrychnieni górni ludźie od ſłużby żołniérzkiéy. SarnStat 432; Widzę że P. Bog nie vpośledźił W.M. po inſzych choć gornieyſzych narodźiech VotSzl A2.

Zestawienie: »fraucymer gorny« (1): Panien wefrauczimerze Gornim 6 WyprKr 127.

Szereg: »gorny i niezgodny« (1): Wyrzucono z wáſzéy Rzeczypoſpolitéy imioná oné górné y niezgodné: Wódz/ Grábiá/ Kśiążę OrzJan 16.

7. praw. Spokrewniony w linii prostej (1):

Szereg:»gorny i poboczny« (1): Gdyby kto zoſtáwił Oycá/ tedy Oyćiec bierze ſpadek y przed Mátką/ y przed innymi wſzythkimi gornymi y pobocznymi. GroicPorz ff4v.

8. Wysoko wzniesiony, znajdujący się na firmamencie niebieskim, niebieski; supernus, superus Cn (23): KochPhaen 16; RybGęśli C2v; Cożkolwiek górne ſłońce ſwym promieniem zgrzéwa/ Ku méy czći/ winy ſtoły przypráwné obléwa. GosłCast 14.

a. Boski, odnoszący się do nieba jako miejsca pobytu bóstwa i dusz zbawionych (20): RejWiz 116v; gdzie wſzytko ná wzor gorne^go Hieruzálem/ to ieſt niebieſkich Hierárchyi/ budowáć roſkażał SkarJedn 61; Práwie ná cżás gdy ſię ſam do pienia onego gornego y niebieſkiey muzyki gotował SkarŻyw 202; Zálewał ſię łzámi/ wſpomináiąc gorne ono oycżyzny náſzey błogoſłáwieńſtwo SkarŻyw 332, 28, 206, 260; A gdźeż [!] ſie chceſz obroćić licha duſzo moiá? Muśiſz iść do Páńſkiego gurniego pokoiá WisznTr 28, 15; Dźiatkom báśnie powiedał/ z czego páłac górny Vſklepion/ iák w nim doſtał páńſtwá Iowis ſporny OstrEpit A3, A3; A nie tylo ſobie ono kroleſtwo gorne Pan Iezus wźiął/ ále y dla nas ie opánował SkarKaz 245a, 45b, 209b, 245a; SapEpit [B]2.

W przeciwstawieniu: »błotny ... gorny« (1): iſz [...] Iezus do ziemie obiecáney wſzytkich wiernych wprowádzić miał: do ziemie nie tey błotney vmieráiących/ ále oney gorney żywiących z Pánem Bogiem ná wieki SkarŻyw 484.

W charakterystycznych połączeniach: gorne(-y,-a) błogosławieństwo, Hijeruzalem (3), krolestwo, ojczyzna, pałac (5), pienie, pokoj (3), raj, tron, ziernia.

Wyrażenia: »gorne niebo« (1): Pan ſłowem ná górnym niebie/ Stworzył ták mnie iáko ćiebie ZawJeft 15.

»gorna wysokość« (1): O Swięty vpominku/ niebieſka mądrośći/ Od Páná pochodżąca [!] z gurney wyſokośći. WisznTr 22.

Szereg: »niski i gorny« (1): Naprzod ábyſmy pewnie wiedźieli/iż ieſt żywot po śmierći/ iż ſą niewidome źiemie/ kroleſtwá/ zamki/ páłace/ niebieſkie y piekielne/ niſkie y gorne. SkarKaz 207a.

II. n-pers (4):

Zestawienia (4): Przisli Panowye slachetni wąsorſczi Iako Pan Ian wąsorſki przeſzwyſkem Koſtka Gorni y synowyęti swemy ZapKościer 1584/41; slachetni Pán Criſtoph Sobanſki Gorni ZapKościer 1584/50, 1584/45, 47.

Synonimy: 3. połnocny; 4. wierzchni; 5. buczny, butliwy, butny, chełpliwy, chłubny, hardy, nadęty, nastorzony, odęty, pyszny, wyniosły, wysokomyślny; 6. świetny, wspaniały; 8. niebieski.

Cf GORNOŚWIETNY, GOROWATY, GORZYSTY, SIEDMIGORNY

ZCh