[zaloguj się]
[pdf]

HARDY (332) ai

hardy (391), gardy (1); hardy : gardy RejKup (4 : 1; r3).

hardy, gardy (383), hard (3) [w tym: z harda (1)]; hard RejKup (2), WierKróc, KochPs; hardy : hard RejJóz (1 : 1), BielKron (1 : 2), Mącz (1 : 1), GórnTroas (1 : 1). hard-; hård (5), hard (1) WierKróc.

comp i sup (6 + 1) (nåj)hardszy (7).

Fleksja
sg
mNhardy, hård fNhardå nNhardé
Ghard(e)go Ghardéj Ghard(e)go
Dhardemu, nåjhardszemu Dhard(e)j D
Ahardégo Ahardą Ahardé
Ihardym, hardszym, hard(e)m Ihardą Ihardym
Lhardym Lhard(e)j Lhardym
Vhardy Vhardå V
pl
N m pers hardzi, hardszy
subst hardé, hardsz(e)
G hardych
D hardym, hard(e)m
A m pers hardé
subst hardé
I m hardémi, hardymi
n hardymi
L hardych
inne formy
pl A m pers a. G - hardych; sg n G skostn - z harda

sg m N hardy (72), hård (8); (attrib) hardy (56); (praed) hardy (16), hard (8). ◊ G hard(e)go (17). ◊ D hardemu, nåjhardszemu (13); -emu (2), -(e)mu (11). ◊ A hardégo (31), hardy (3); -égo (9), -(e)go (22). ◊ I hardym, hardszym (13), hard(e)m (1); -ym : -em GórnDworz (1 : 1). ◊ L hardym (1). ◊ V hardy (2). ◊ f N hardå (27). ◊ G hardéj (13); -éj (1), -(e)j (12). ◊ D hard(e)j (2). ◊ A hardą (21). ◊ I hardą (5). ◊ L hard(e)j (3). ◊ V hardå (1). ◊ n N hardé (9); -é (3), -(e) (6). ◊ G hard(e)go (3). ◊ A hardé (3); -é (1), -(e) (2). ◊ I hardym (2). ◊ L hardym (2). ◊ pl N m pers hardzi, hardszy (34) [w tym: hardzy (1) SkarJedn 196]. subst hardé, hardsz(e) (11); -é (1), -(e) (10). ◊ G hardych (15). ◊ D hardym (12), hard(e)m (1) ModrzBaz. ◊ A m pers hardé (37); -é (10), -(e) (27). subst hardé (12); -é (1), -(e) (11). ◊ A m pers a. G hardych (2). ◊ I m hardémi (5) SkarJedn (2), KochPs (2), SkarKazSej, hardymi (3) RejWiz, RejPos, MycPrz; -émi : -emi KochPs (1 : 1), -(e)mi (3). f hardémi (1). n hardymi (3) ForCnR, OrzQuin, SzarzRyt, hard(e)mi (1) BielKron. ◊ L hardych (2). ◊ sg n G skostn z harda (1) RejKup.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pyszny, dumny, wyniosły, zarozumiały; zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny, zaczepny, wyzywający, napastliwy; ferox Mącz, Cn; arrogans, elatus, inflatus, insolens, superbus Calep, Cn; rebellis Calag; confidens, fastosus, nimius animi, praetumidus, sublatus, sufflatus, superbificus, tumefactus, tumidus Cn (367): ForCnR E; Lecz wy dziś mili kápłani Buyni iáko hardzi páni A ná wáſſe ty vtráty Nieznioſą was wáſſe płáty RejRozpr B4; Ale ki diabeł tak hardy [o Józefie] Wſzak ia znam ty wſzytki ſmardy RejJóz D3v; KromRozm I Kv; Bo thu proſtak naydźie wſzytko iuż Polſkiem ięzykiem/ Niebędźie ſye przed twą mnoſćią [!] kłániał hárdim bikiem. GroicPorzRej C3v; KrowObr 18; RejWiz 92, 93, 156v, 173v; OrzList e4; RejZwierz 103v; BibRadz I 371b marg, Hab 2/5, Eccli 32/20; OrzRozm C3v; BielKron 351, 351v, 437v; KwiatKsiąż L2; Quaeso inquam Traso eo ne es ferox, quia habes imperium in belluas, I dlá tegożeś hárdy że maſz zwierzchność nád Beſtiámi/ álbo nád zwierzęty. Mącz 280c, 104b, 280c; OrzQuin I3v; Tey ſię [bogini] bał hárdy Miemiec/ z ktorym trudna zgodá Prot B3v; GórnDworz L2, P2; Niechby ſie temu przypátrzyli nowi á hárdzi Ariani. RejPos 289, 13v, 184v, 200 [3 r.], 228 marg, 243 (13); BiałKat 226; BielSat B3v, L4v, M4; Kwiatek błyſzcżący ſnádnie w gnoiu leży/ Tákże chłop hárdy co ſie pychą ieży. RejZwierc 218v, 44, 48v, 53, 116, 139 (18); niechże Priama przywiodą, Abym sam zatarł, co się zmowi za ugodą, Bo hardzi i przewrotni jego synaczkowie, By potem nie wystąpił ktory przeciw zmowie. KochMon 22; MycPrz I B3v, II C; Bo dla hárdey oſoby á ſproſnych ſłow iego/ Wzyąć zá krolá niechcieli Tárkwiniuſa złego. PaprPan Ggv, T3, Hhv; ModrzBaz 94; SkarJedn 139, 196, 224, 393; Widerſpenſtig. Odporny. Hárdy. Rebellis. Calag 569a; KochPs 24, 51, 87, 125, 133 (8); temv ieden Hrábiá żołnierz hárdy wziąć krowę kazał. SkarŻyw 571, 3, 126, 207; KochTr 11; Ták tym sławnym zwycięſtwem ozdobić Polaki/ Y Litwę Bog ſam raczył/ iż zbili Krzyżaki/ Zbili y Xiążętá ich y obozy twárde Pobráli/ y Hetmány powiązáli hárde. StryjKron 532, 507, 577; CzechEp 233, 287; KochJez A4v; KochEpit A3 [2 r.]; KochFr 5, 105; ReszPrz 66; BielSjem 20, 34; KochPieś 36, 44; PudłFr 56; Owy [...] pońcżoſzki/ moſtárdy/ Nie dawno to tu przynioſł Włoſki narod hárdy. BielRozm 12, 25; KmitaPsal A2; ZawJeft 8; Confidens quod fere in malam partem accipitur, pro audaci et temerario – Hardy, wiele o ſobie trzimaiący, ten ktori kazdego chie [lege: chce] zieſzcz. Calep 238a, 98a; NiemObr 158; GrabowSet S2; KochFrag 42; LatHar 606; Zwłáſzcżá gdy Krol Káźimierz w Pruſiech zábáwiony Był/ y vśmierzał hárde Krzyżáckie Teuthony. KołakCath A4; KlonKr Cv, C3v, C4v, F3v; SkarKaz 580b.

hardy z czego (1): Y ták on dobry cżłowiek zápomniawfzy dźiádow: Hárdy z cudzego chlebá/ y z Páńſkich obiádow. KlonWor 56.

hardy komu (8): BielKron 128, 321v, 325v; żebyſmy pothym ná ſię nie nárzekali/ gdyżby nam [Wołochowie] hárdſzy być mogli pod Turkiem/ niż przed tym byli. MycPrz II C2v, I C; WierKróc A3v; PaprPan T3v; NIe bądź mi hárdym/ choćiaś wielkim pánem KochFr 31.

hardy przeciwko komu, przeciwko czemu (2): Hárdſzym przećiwko Máieſtatowi Bogá/ w Tróycy iedynego żaden być niemoże BiałKat 181, 181.

hardy czym (1): Ták nas ten lud trapi/ ſwoim ſzczęśćiém hárdy. KochPs 189.

hardy za czym (1): A iuż ták przećiwniku/ coś zá ſczęśćiém hárdy? GórnTroas 25.

W połączeniach szeregowych (8): KromRozm I B3v; DYoklecyanus [...] był hárdy/ fortunny/ okrutny ná krześćiány BielKron 154; Mącz 280c; przećiwko temu powiedzieć to mogę/ żem wiele pięknych białychgłow bárzo złych/ hárdych/ y gniewliwych widział GórnDworz L14, O3, V7v; BielSpr 66; Bo będą ludzie śiebie miłuiący/ ſrebro miłuiący/ hárdzi/ pyſzni/ bluznierze [elati, superbi, blasphemi]/ rodzicom niepoſłuſzni/ niewdzięcżnicy/ niezbożnicy BudNT 2.Tim 3/2; WujNT 2.Tim 3/2.

W przeciwstawieniu: »hardy ... wspaniłej myśli« (1): bo kto niema inych cznot w ſobie/ hárdym być może/ ále cżłowiekiem wſpaniáłej myſli nigdy nie będzie. GórnDworz Ff8.

W charakterystycznych połączeniach: hardy (-a) aryjanin, bik, biskup, bog, bogacz, cesarz, chłop (11), czart, człowiek (7), diabeł (2), gość, heretyk, hetman, krol (2), krolik, Krzyżak (3), licemiernik, Lucyper (2), lud (3), ludzie (6), Miemiec, mocarz (3), Moskwicin (2), narod (4), nieprzyjaciel (3), niewiasta, osoba, pan (5), pani, pohaniec, rzecznik, sprzeciwnik, towarzysz, tyran (3), żołnierz, żona.

Przysłowie: Tákać dziś ſprawiedliwość ná tym nędznym ſwiecie/ Ze gdzie może hárdy pan/ tu ćichego gniecie. RejFig Ee3v.
Wyrażenie: »hardy storzypiętka« (1): Zoiluſſow ſie też zawiſnych nie lękam/ áni hardych storzypietkow StryjKron A5v.
Szeregi: »hard i bojaźliwy« (1): Tyś Priámie ſpráwił/ żem hard y boiáźliwy: Zwyćięſtwo ſmáczné/ lecz twóy vpadek ſtráſzliwy. GórnTroas 23.

»hardy i nadęty« (1): Bo hárdſzi y nádętſzi bywáią ći/ ktorzi widzą/ że im nád inſze więcey ſzcżęśćie służy [insolentiores] ModrzBaz 45. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»hardy, (a, i) pyszny« [szyk 6 : 1] (7): Okuń ieſt riba barzo harda, pyſzna/ gdy obacży ſzcżukę/ [...] na dmie ſie/ ſkrzele podnieſie FalZioł IV 42c; Hárdzi á pyſſni złośnicy przećiw mnye powſtáli LubPs bb; RejPos 200v; Calep 350b, 543b; WujNT 739; SkarKaz 489a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»(nie) hardy, (ani) uporny« [szyk 2 : 1] (3): ábowiem bogáctwo poſpolicie roſpycha cżłowieká/ y vcżyni go hárdem/ vpornem GórnDworz Hh8; RejAp 42v; SkarJedn 402.

»hardy i serca wyniosłego« (1): Tego ktory potáiemnie vwłacza czći bliźniemu ſwemu/ wytrácę/ á tego kthory ieſt hárdy y ſercá wynioſłego [elatum oculis et vastum corde]/ nie záćierpię. BibRadz Ps 101/5.

»hardy i wiele o sobie trzymający« (1): Iż on lud ktory ſobie Bog miedzy innymi narody zá właſny lud obrał/ ludem był złym/ hárdym/ y wiele o ſobie trzymáiącym CzechRozm 94.

»hardy, wysokomyślny« (1): Acż to o mnie w oycżyźnie mey kożdy rozumie/ Ktory o twey wdźięcżnośći powiedźieć nie vmie. Máiąc mię zá hárdego wyſokomyſlnego/ Zem nie miał w tobie Páná ręki mey dánego. CzahTr Iv.

»hardy, (a) zuchwały« [szyk 1 : 1] (2): Thákże y onego hárdego á zuchwáłego okrutnego Goliaſzá/ ktorego błáhemu niedoroſłkowi zábić dopuśćił onemu Dawidowi. RejPos 200; SkarJedn 352.

α. W funkcji rzeczownika (92): ForCnR kt; Gdyż on gdy chce nayhárdſzemu duſzá będzye odyętá. LubPs R4v; RejWiz 74v, 156v, 168v, 172, 173v, 189 [2 r.], [Cc6]; Niech będą pohánbieni hárdzi [Confundantur superbi] Leop Ps 118/78, Ps 118/69, Eccli 35/23, Ier 50/31, Mal 3/15; RejZwierz bb, bb2v, 120, 124, 126; BibRadz Iob 40/7, Eccli 27 arg, 15, 51/14; OrzRozm Iv; BielKron 187v; RejPos 200v, 201 marg; Iż zá hárdego chłubą prętka háńbá chodzi HistLan F5v; RejZwierc 47v, 53v [2 r.], 69v, 218v [4 r.], 219 [3 r.] (14); BudBib Prov 13/10, 14, Eccli 3/29; PaprPan E; SkarJedn 19, 353; KochDryas A2v; Hárdźi ná mię fałſzem idą/ ia twych praw piłnuię KochPs 182, 16, 43, 59, 65, 73 (14); SkarŻyw 189; KochJez A3, A4; KochFr 5, 31; KochPieś 44, 45; ArtKanc A13; GórnTroas 8; GrabowSet T2; LatHar 66, 607, 619; SiebRozmyśl F4; SkarKaz 3a, 82a marg, 352a, 580a, Oooo2b; CzahTr B2; SkarKazSej 675a, 692a [2 r.].

W połączeniach szeregowych (2): CzechEp 373; Są drudzy pijánicámi/ Mordérze y wſzetecznicy/ Hárdźi/ y niepobożnicy. KochMRot B2.

W przeciwstawieniach: »hardy ... cichy, pokorny (2)« (3): Ale lepiey ieſt vpokorzyć ſie s pokornemi/ niżli dzyelić bogáctwá z hárdymi. RejPos 13v, 265; SkarKaz 581a.

Szereg: »hardy a (i) uporny« (4): áby y ini hárdzi á vporni z nas dobre náuki á przykłády bráli. RejPos 14v, 265; SkarKaz 82a [2 r.].
a. W połączeniu z rzeczownikami nieżywotnymi (114): Wjrzys będzecz to pomocno Prawda że twe garde ocżj Pokorna myſl na doł tłocżij RejKup r3; BielKom E3v; Leop 4.Esdr 11/44; OrzRozm I, L4; BielKron 55v; OrzQuin F2v, G; RejAp 92v; RejPos 200, 202v; BiałKat 123v; HistLan A2; RejZwierc 212v, 219; CzechRozm 267v; SkarJedn 297; Y położyli ná źiemi [nieprzyjaciele] hardé ſwe czołá. KochPs 25, 110; SkarŻyw 79; Hárde Poſelſtwo Moſkiewſkie. StryjKron 782 marg, 672, 747; Hárde tytuły Papieskie. CzechEp 334 marg, 35, 334 marg, 335 [2 r.], [410]; NiemObr 56, 99, 159; KochFr 105; KochMRot Cv; PaprUp L4; ZawJeft 5; KmitaSpit C4; PaxLiz A2v; SapEpit A4v, Bv; SzarzRyt D3.

W połączeniach szeregowych (2): OrzList b4v; Fałſzywa/ ſproſna/ hárda y nádęta/ Smiáłośći/ wzgárdy pełná/ wſzech márnośći GrabowSet D3v.

W charakterystycznych połączeniach: harde(-y, -a) bogactwo, czoło, czasy, głowa (3), mnimanie (2), nadętość, niecnota, nieposłuszeństwo, odpowiedź (2), oko, poselstwo (3), postępek, przedsięwzięcie, przezwisko, pycha (2), pytanie (2), serce (3), skutek, sprawa (2), stolica, śmiałość, tytuł, ufność, umysł (2), upor (2), wyzywanie, zwierzchność.

Wyrażenia: »harda duma [=pycha]« (2): Coſz to wżdy zá ták hárda/ á ſlepa dumá w tobie? CzechRozm 51, 51.

»język hardy« (1): Ludźi roſkoſznych/ którzy ták ſtyli/ że ledwié brzuchá/ znioſą pochwili: Vſta wſzeteczné/ ich ięzyk hárdy/ Pełen bluźniérſtwá/ pełen y wzgárdy. KochPs 22.

»harda myśl, duma, umysł« [szyk 38 : 7] (39 : 4 : 2): RejKup q3; Pan widząc hárde myſli ludzi ſwiátá thego z nich ſie ſmieie LubPs I marg, H marg, O2, Rv, R4, R4v, hh3v; GroicPorz 113; RejWiz 44, 166v; RejZwierz 7, 16v [2 r.], 22v, 142v; Prot C; RejPos 199, 199v [2 r.], 200, 201 marg, 224 (12); Ná vmyſł hárdy/ Miey munſztuk twárdy. RejZwierc 239; CzechRozm 30v, 51, 76, 105; PaprPan A3v, Hv, Ff3v [2 r.]; SkarJedn 182; KochPs 86; KochTr 15; KochPhaen 22; KochTarn 74; KochProp 6; CzahTr B2.

»harda postawa« [szyk 3 : 1] (4): Widziſz hárdą poſtáwę by o ſwiát niedbáłá/ Chodzi iákoby wſzytkim roſkázowáć miáłá. RejWiz 39v, 4; RejZwierc 239, 241.

»harde powieści« [szyk 1 : 1] (2): Ale bog rad niſſczy tákie vſtá fáłeczne á podnioſſy ięzyk ktory ſtrogi powieſći hárde ná poły ná wzgárdzenie bogu. RejPs 17; BibRadz 1.Reg 2/3.

»hardy pysk« (1): Krol Polſki ieſt [...] poſtánowiony przeto [...] áby Polſkie Kroleſtwo naywyſzſzego Kápłaná poſłuſzne było/ áżeby żaden nieśmiał przećiwko zwierzchnośći Kápłáńſkiey/ hárdego pyſká ſwego podnośić. OrzRozm D3.

»harde słowo, mowa« [szyk 4 : 1] (3 : 2): ForCnR C4v; BielKron 87v; OrzQuin Cv; A przeto Krol/ niechby nie nákłádał vſzu názbyt hárdem mowam [superbe ... dictis] ModrzBaz 20; WysKaz 30.

Szeregi: »hardy a dotkliwy« (1): poſłał pirwey z hárdym á dotkliwym poſelſtwem Mecyus do Tulluſá BielKron 101v.

»nadęty a hardy« (1): TV s tych ſłow Páná náſzego káżdy cżłowiek ſłuſznie obacżyć może/ iáko to ieſt niećirpliwy grzech v Páná tego/ nádęta á hárda myſl/ á tákie ſerce/ ktore ſobie wiele vfa á wiele o ſobie rozumie RejPos 199v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»hardy i pyszny« (2): Vkaſz proſzę ćie? Gdzie Piotr ſwięty álbo ktory Apoſtoł inny/ o ſobie tákowe hárde y pyſzne Dekretá pifał? KrowObr 9, 7.

»śmiały i hardy« (2): Przeto nádźieię dobrą máiąc/ iednák przedśię z boiáźnią y z ſtráchem ſpráwowáć mamy zbáwienie náſze/ á tey śmiáłey y hárdey vfnośći zániecháć. WujJud 69v; CzechRozm 51.

»hardy a (i) uporny« [szyk 1 : 1] (2): A iáko záſię hárde á vporne ſercá ſámá ich złość poráżáłá RejPos 265; LatHar 115.

»wyniosłość a harde mnimanie« (1): á tá wáſzá wynioſłość/ á to wáſze hárde mnimánie/ ták w rozumiech iáko y w bogáctwiech wáſzych/ będzye ſpołu z wámi ták ſtrąconá/ áż práwie ná głębokość piekielną. RejPos 288v.

»hardy a (i) wyniosły« (4): Yáko Alexander gdy z nyeyákyego hárdego á wynyoſlego przedſięwzyęcya roſkazał ſie był Iowiſowym zwáć ſynem GliczKsiąż F5; A iáko [Pan] záſię hárde á wynioſłe ſercza tłumić á poniżać racży. RejPos 199 marg, 306; CzechRozm 51.

»wysoki a hardy« (1): Kur znáczy wyſoką á hárdą myſl iego/ ktorą miał przećiw rodźicom ſwoim/ álbo krewnemu ſwemu. GroicPorz 113.

»zuchwały i hardy« (1): Cżego iż nie cżynią/zuchwáła to y hárda obrzymſka śmiáłość/ ważyć ſię tego dokłádáć/ cżego ći nie dołożyli. CzechEp 284.

Wyrażenie przyimkowe: »z harda« = dumnie, z dumą (4): Wey wey/ weiſze toć mędruie Nas oczyeċ prawie blaſnuie. Prawie nato kaze zharda Czo za rozum tego ſmarda. RejKup Mv.
2. Ogarnięty szlachetną dumą, wspaniały, wzniosły; silny, mocny w walce ze złem; niezłomny, nieosiągalny (23): Y wam pánie Lupá/ y mnie/ im dáley/ thym ſie hárdſze białegłowy będą zdáły: zwłaſzcżá ieſli w tych lecziech cżłowiek od nich cżego nieprzyſtoinego záchcze. GórnDworz L14, L17; Y niechay ćię nie ſmęcą twoie niſkié progi/ Miéwáły tákié domki w ſobie hárdé Bogi. Téżći y ia nie zrównam páłacmi z bogátym: Ale gdy cnotá ſpełná/ mnie ieſt doſyć ná tym. PudłFr 47; GrabowSet V3; SzarzRyt D3.

hardy komu, czemu (10): RejJóz F5; Ia widze ale ſrogego Na ſaudze [!] Piotra ſwoyego Podobno mych ſłużb zapomniał Hard mi czemuż by mia nieznał RejKup y7; RejZwierz 5; Iuż wiedli triumphy oni co poznawáli iego [Boga]/ widząc iż iuż w imię iego hárdzi byli wſzytkim nieprzyiaciołom ſwoim RejPos 9v; Szcżęſliwy kto żądliwość ſwą/ Znáiąc ku złemu przychylną/ Chowa iáko w zamku twárdym/ Może być niecnocie hárdym. RejZwierc 232v; SkarJedn 363; SkarŻyw 356; [duszo] W świętey pokorze/ bądź pokuſom hárdą. GrabowSet Q2v, Q2v. Cf hardy komu z czym.

hardy komu z czym (1): Ale niechay w. m. pan Kriſki náucży/ [...] cżego po nich [białogłowach] chcieć/ y ná cżym przeſthawáć mamy: iżby nam z nicżym hárde być niemogły. GórnDworz L14.

hardy czym (5): Polak cżym hárdy ná świecie. OrzQuin Q2v marg. Cf »hard dzielnością«, »hardy wolnością«.

Wyrażenia: »hard dzielnością« (1): Lubo kto ſkárby/ lub kto hard dźiélnośćią/ Wſzyſcy przed tobą [królu] pádną z vczciwośćią. KochPs 68.

»umysł hardy« (1): Ná Miedźwiedziá a ná Lwy/ á ná cżłeká złego/ Tám maſz záwżdy vżywáć vmyſłu hárdego. RejZwierz 23.

»hardy wolnością« (3): pátrzayćie ná hárdégo wolnośćią/ á świétnégo ſwobodą ná świećie Polaká OrzQuin P4, Q4v, Rv.

»harda[ = wspaniała] wymowa« (1): Rad to od ćiebie bárzo ſłyſzę/ żeś nam onę hárdą Grecką y łácińſką wymowę/ ná náſzych Senatorzech Polſkich vkazał/ á żeś vczoney wymowie przodek w Polſzce dał OrzRozm Q4.

Szereg: »hardy i wspaniły« (1): Vrodzóny Polak cztérzy rzeczy właſné ma/ którymi hárdym y wſpániłem człowiekiem między nayprzednieyſzymi ludźmi ná świećie ieſt. OrzQuin Q2v.
3. n-pers (1): Michael de Kazimyerz filius Pauli Hardi LibMal 1551/162v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): vżywáią przed śię Polacy ſáméy áſpirátiiéy téy/h/ iáko w tych ſłowiéch, hárdy, háńbá, pohániec JanNKar E4v.

Synonimy: 1. buczny, butny, chłubliwy, nadęty, nieposłuszny, nieunoszony, odporny, okrutny, przewrotny, pyszny, uporny, wszeteczny, wysokomyślny, wyniosły, zły, zuchwały; a. dotkliwy, nadęty, nieznośny, pyszny, sprosny, ślepy, śmiały, uporny, wszeteczny, wyniosły, wysoki, zuchwały; 2. wspaniły.

Cf DARMOHARDY, HARDZINA, NIEHARDY

KN