[zaloguj się]
[pdf]

GORZKI (305) ai

ai (304), sb m (1) [w funkcji n-pers].

gorzki (257), gorski (20), gorzski (19), gorżki (7), gorki (2); gorski RejJóz, BiałKaz (4); gorzski BielŻyw; gorżki CzahTr; gorzki : gorski : gorzski : gorżki : gorki BierRaj (1 : – : – : ‒ : 1), OpecŻyw (26 : ‒ : – : ‒ : 1), FalZioł (44 : ‒ : 8 : 1 : ‒), GlabGad (10 : 1 : 7: – :) LibMa; (3 : – : 1 : ‒ : ‒), RejKup (1 : 1 : — : 1 : –), MurzHist (1 : – : – : 1 : ‒), Leop (6 : – : ‒ : 1 : –), BibRadz (5 : – : – : 1 : –), Mącz (1 : 13 : – : – : –), GórnDworz (3 : ‒ : 1 : – : –) GórnRozm (2 : ‒ : ‒ : 1 : ‒), LatHar (22 : – : 1 : – : ‒).

-rż- (4), -rſz- (2), -rſſ- (1).

o jasne.

comp gorzczejszy (3) OpecŻyw, GlabGad, BielKron, gorszczejszy (1) BibRadz; -ejszy (1), -(e)jszy (3).

Fleksja
sg
mNgorzki fNgorzkå, gorszczejszå, gorzk(a) nNgorzkie
Ggorzki(e)go Ggorzki(e)j, gorzkié Ggorzkiégo, gorzczejszégo
Dgorzki(e)mu Dgorzki(e)j D
Agorzki Agorzką, gorzczejszą Agorzkié
Igorzkim, gorzkiem Igorzką Igorzkim, gorzkiém
L Lgorzki(e)j, gorzkié L
Vgorzki Vgorskå V
pl
N m pers gorzcy
subst gorzkié, gorzczejszé
G gorzkich
D gorzki(e)m
A subst gorzkié
I f gorzkimi, gorzki(e)mi
L gorzkich
inne formy
pl I m i n - gorzkimi

sg m N gorzki (37). ◊ G gorzki(e)go (14). ◊ D gorzki(e)mu (1). ◊ A gorzki (11). ◊ I gorzkim (7), gorzkiem (1) MurzHist. ◊ V gorzki (1). ◊ f N gorzkå, gorszczejszå (20), gorzk(a) (13). ◊ G gorzki(e)j (13) GlabGad, KrowObr, Leop, Prot, HistRzym, RejPos, LatHar (6), SkarKaz, gorzkié OpecŻyw (6). ◊ D gorzki(e)j (2). ◊ A gorzką, gorzczejszą (31). ◊ I gorzką (17). ◊ L gorzki(e)j (2) BudBib, LatHar, gorzkié (1) OpecŻyw. ◊ V gorskå (1). ◊ n N gorzkie (20); -e (1), -(e) (19). ◊ G gorzkiégo, gorzczejszégo (11); -égo (2), -(e)go (9). ◊ A gorzkié (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I gorzkim (6), gorzkiém (3); -im BierRaj, CzechRozm (2), LatHar; -ém OpecŻyw, BudBib; -im : -ém CzechEp (2 : 1); ~ -ém (1), -(e)m (2). ◊ pl N m pers gorzcy (2). subst gorzkié, gorzczejszé (26); -é (2), -(e) (24). ◊ G gorzkich (31). ◊ D gorzki(e)m (1). ◊ A subst gorzkié (8); -é (3), -(e) (5). ◊ I m i n gorzkimi (3). f gorzkimi (4), OpecŻyw, GlabGad, Prot, GrabowSet, gorzki(e)mi (3) BibRadz, SkarŻyw, CiekPotr. ◊ L gorzkich (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. O gorzkim smaku (nieraz palącym, piekącym lub cierpkim); acerbus Mącz, Calep; gravis Mącz, Cn; amarus, tristis Vulg, Cn; felleus Mącz (154): panye Ieſu kriſte przeſonα nyeſmyernα laſkα twoiα ktorαſti krolyu nyebyeſki wiſyal na krzizu [...] ſgorzkym vkuſſenym octu ij zolcy BierRaj 22; goſpodarż [...] zdá ſie ijm jżby karmie nieſmacżne dáwáł a gorzkie piwo ForCnR A2; PatKaz III 113v, 125v; Bluſzcż acżkolwiek ieſt gorzki: á wſzakoż ieſth dobry ku lekarſtwam FalZioł I 48d; yſz naſienie thego ziela ieſt rumiane á barzo gorzkie przykrą gorzkoſcią FalZioł I 109b; Gorzkich rzecży á woniaiączych Moię ſie wiaruią FalZioł IV 16b, I 34a, 35b, 94d, 139c, II 5c (13); Cżemu po iedzeniu owoczow zagniłych wino zda ſie gorzſkie. GlabGad I5v; Iako ieſt tego znak iż wſzelkie zioła gorzcżeyſze ſie zdadzą gdy wyſchną niżli gdy ſą ſwieże GlabGad 17; Cżemu takowe rzecży gorzkie nie tak palą wnątrz iako w vſciech, GlabGad K2v, C4v [3 r.], C6v [2 r.], I5v, 17 [2 r.], K2, K6v, K8v; LudWieś B3v; KromRozm III A3v; KrowObr 186v; Ieſt mu to iáko ſyrop gdy dádzą choremu/ Gorzki/ ále do zdrowia wielką pomoc iemu. RejWiz 141v, 61v; Leop 4.Reg 4 arg; Cżłowiek nie łácżny depce plaſtr/ á człowieku głodnemu choćiaż ieſth co gorzkiego/ zda ſię mu ſłodko. BibRadz Prov 27/7; BielKron 31; Aloe [...] Ziele wielmi gorskie/ Aloe zową Mącz 7a, 150c, 293b, 300d; SienLek 8v, 16v, 49, 63, 96, 147v; GórnDworz Ee7v; RejPos 47; BudBib Ex 12/8, 15/22; boć też y oſá iádowita z nalepſzego źiołká [...] coś gorzkiego zgromadza CzechRozm 198v; Oczko 1v, 4; ArtKanc D13, E9v; GórnRozm N; ZawJeft 35; Calep 15b; kiedy żołć y ocet/ y gorzkie dwá napoie [...] Páná twego/ do ſercá z rozmyślániem przypuśćiſz. LatHar 259, 189, 488; WujNT 11, Apoc 10/9.

W przeciwstawieniu: »dobry ... gorzki« (1): rzadko pijał piwo dobre/ iedno gorzkie WerGośc 242.

W charakterystycznych połączeniach: gorzki(-a, -e) izop, jabłko, jagoda, karmia, korzeń, łupiny (2), miod, morze (2), napoj (3), owoc, picie, piwo (2), potrawa, rzecz (11), rzeżucha, syrop, szałsza, trunek (2), ukuszenie, wilgo(tnoś)ć (2), wod(k)a (5), ziarno, ziele (5); gorzkim zdać się (5).

Wyrażenia: »gorzki jako ciemierzyca« (1): á ták márli/ ábowiem oná wodá byłá bárzo gorzka iáko ciemierzicá. HistAl H4v.

»(nad) pie(p)rz gorzki« (2): Ten theż wyſep s przyrodzenia rodźi [...] źiárná cżyrwone nád Pierz gorzkie BielKron 441v; CzahTr F3v.

»gorzki (jako) piołun« [szyk 4 : 2] (6): FalZioł I 127d; Mącz 149b; RejAp 73v; Bo złe przyrodzenie ieſth podobne ku gorzkiemu piołunowi. RejZwierc 98; MycPrz I A2; SkarŻyw 59.

»smak gorzki« [szyk 14 : 5] (19): A przeto podali iemu żoltz zaráżaiątzą gorzkim ſmakiem ij ſmrodem OpecŻyw 150; Opium ieſt woniey przeciwney/ ſmaku gorzkiego FalZioł I 95a, I 35d, 36d, 48c, d, 54c (17); GlabGad C6v.

»gorzka żołć; gorzki jako żołć« [szyk 5 : 1] (4; 2): BibRadz Tob 11/10[13]; Sudores Fellei, Gorskie yáko żołć. Mącz 120c, 120c; BudBib Tob 11/10[13]; ArtKanc E14v; Dla nas/ piłeś gorzką żołć/ ábyś w nas gorzkośći Zmorzył GrabowSet P4v.

Zestawienie: »gorzkie migdały« [szyk 15 : 2] (17): Też ſok ten z oleikiem gorzkich migdałow wpuſzcżony w vcho/ robaki morzy. FalZioł I 1d, I 7d, 46a, 48d, 91b, II 23 (17).
Szeregi: »gorzki i (a) ci(e)rpn(i)ący« (3): To ziele [...] ſmak ma gorzki y czierpniączy/ á dla thego ma mocz wyſuſzaiączą. FalZioł I 35d, I 108b, 116c. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»gorzki, (i) kąsający« [szyk 2 : 1] (3): Niektore zioła ſą gorzkie/ kąſaiącze FalZioł II 2b, I 143a, II 3a.

»kwaśny (a. przykwaśniejszy), (a) gorzki« [szyk 5 : 4] (9): FalZioł I 36d, V 18d; GlabGad C6v, K5v; KTo Oczy chore ma/ Muśi ſye ſtrzedz od rzeczy ſłonych/ ſmáżonych/ kwáśnych/ gorzkich/ álbo tych ktore łzy oczom czynią. SienLek 63, 41v, 94, 105; WerGośc 242. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»niesmaczny, (a) gorzki« (2): Cżemu owoc niżli dozrzeie bywa nie ſmacżny á gorzſki GlabGad C7; BibRadz I 276 marg.

»gorzki, przykry« [szyk 1 : 1] (2): Absynthium grave, Piółynek przykry/ Gorski. Mącz 149b, 2b.

»słodki, (i) gorzki« = dulcis et amarus Vulg [szyk 3 : 1] (4): FalZioł +2v; Izaſz źrzodło iednymże promieniem wypuſzcża ſlodką y gorzką wodę? Leop Iac 3/11; Oczko 9v; WujNT Iac 3/11.

»gorzki, (i) słony« [szyk 2 : 2] (4): FalZioł II 3a, V 36; śliny ſłone y gorzkie będą SienLek 16; Oczko 9v. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»zły a gorzki« (2): RejZwierc [193]; bo dźiećię y przed rokiem może miod y máſło iádáć y złym ſie á gorzkim brzydźić á ſłodkie rzecży obieráć. CzechRozm 141.

W przen (15): RejJóz B3; Papieſz y wſzyſtká ordá iego teſz iedzą Báránká/ ále bes tey gorzkiey ſſáłſze KrowObr 187, 186v; O wſzechmogący Boże toć to ſrogie ſpráwy/ A kto ná to pomyſli/ gorzkie to potráwy. RejWiz 175v; RejPos 47; WisznTr 31; LatHar 215; CiekPotr Cv.

W przeciwstawieniu: »słodki ... gorzki« (4): Powiadał też że pocżątek á korzen nauki ieſth gorzſki, ale vżytek á owoc iey ſłodki ieſt. BielŻyw 89; RejKup q5v; SarnUzn H3; Acż były ſłodkie ſłowká/ ále gorzki piołyn był pod ięzykiem ich RejPos 251.

W charakterystycznych połączeniach: gorzki(-a, -e) izop, kęs, korzeń, owoc, potrawa (2), przysmak, rzeżucha, szałsza (2), ziarneczko.

Wyrażenia: »gorzki piołyn« (2): Tákżeć też tá cukruie ſwymi poſtawámi/ Lecż wſzędy gorzki piołyn pod iey potráwámi. RejWiz 28; RejPos 251.

»gorzka żołć« (1): vkazuieſs przyiázń vſty/ a pelenes wnątrz gorzkié żolci/ ij niewymowné zloſci. OpecŻyw 106.

Szereg: »gorzki i przykry« (1): y inne vniżenia y wyniſzczenia ſię Chrześćijáńſkie: zdádzą ſię być v ſwiátá rzeczy máłe/ podłe y wzgárdzone/ źiarneczko gorzkie y przykre wſzytkim roſkoſznikom. SkarKaz 83a.
2. Trujący, pozbawiający życia, zabójczy (6): wiele ludźi pomárło od wod/ iż ſię były gorzkiemi zſtáły [aquae, quia amarae factae sunt]. BibRadz Apoc 8/11; RejAp 73v; SkarKazSej 702b.
W przen (3): Doglądáiąc żeby kto nie odſtąpił od łáſki Bożey: áby ktory korzeń gorzki [radix amaritudinis] wzgorę wyraſtáiąc nie przekażał WujNT Hebr 12/15.
Wyrażenie: »gorzki jad« (1): yſz yeua ſwym zarazonym mlekyem chouacz myala a karmycz ſyny ſwe ktorym zadauala gorzky yad ſzmyerczy PatKaz III 91v.
Szereg: »gorzki a skażony« (1): iuż wieſz iż ieſli they gorzkiey á ſkáżoney ſoli ich záchwyćiſz/ że zákáżon być maſz/ á zásmierdzieć ſie maſz na vpadek ſwoy RejPos 346v.
3. Bolesny, bardzo przykry (138):
a. Zadający ból, dręczący, ciężki, bezlitosny; acerbus Mącz, Cn; importunus, molestus, odiosus Cn (91): A nitz mi nie ieſt gorzcżeyſſégo/ iedno żytz bez ciebie OpecŻyw 188v; LibMal 1544/85v; Grzech czo wċziało czicho wchodzy Gorzką pokutą wychodzy RejKup q6v, n4v; LubPs N4 marg; Leop Ier 4/18, im 8/10, Iac 3/14; Labor omnia vincit improbus, Vſtawiczna gorzka pracá wſziſtkiemu zdoła/ wſziſtko zwicięży. Mącz 323c, 500d; GórnDworz Kk6, L13; Tá wodá ieſtći ſkruchá ktora táko ma być gorzka/ że ma oddzielić ćiáło/ to ieſt ćieleſne żądośći/ od kośći/ to ieſt od grzechow HistRzym 65v, 120v; bliſki y śpieſzny bárzo głos dniá Iehowy gorzki/ záwoła tám mężny. BudBib Soph 1/14; BiałKaz C; CzechRozm 243v; Nieieſtći to rzecż nowa/ [...] że prawdá nienawiſna y gorzka [veritatem odiosam et amaram] ieſt y záwżdy byłá/ tym ktorzi śię cnotámi máło báwią. ModrzBaz 29; StryjKron A6; CzechEp 54 [2 r.], 232; ArtKanc S11; ktorego roſkoſzy kroćiuchne y ſkryte ſą/ [...] á boleśći záśię gorzkie ſą/ á długie z máluczkiem odpoczynkiem. GórnRozm A3, D4v; GrabowSet F; Dźiękuięć iżeś nie przepuśćił złośćiom moim/ áleś mię ſtárł gorzkim karániem/ zádawáiąc mi boleśći LatHar 593, 601; WujNT Iac 3/14; WysKaz 7; SkarKazSej 661a.

W przeciwstawieniu: »gorzki ... słodki« (9): ten żywot ktory mnie iáko bárzo ſtobą był ſłodki/ ták záſię bez ciebie náder był gorzſki/ á przykry. GórnDworz Y7; ktorzy kładą gorzkie miáſto ſłodkiego/ á ſłodkie miáſto gorzkiego CzechRozm 218; CzechEp 7, 84 [2 r.], 89 [2 r.]; LatHar 111.

W charakterystycznych połączeniach: gorzki(-a) dzień (2), głos, pamięć, pokuta, praca, prawda, rzecz (4), skrucha (3), zawiść, zazdrość (3), żywot (2).

Przysłowie: pocżątki iego [grzechu] ſłodkie y miłe/ ále koniec bárzo gorzſki. LatHar 111.
Wyrażenia: »kielich gorzki« (1): ieſtliniemoże odemnie odeydz ten kielich gorzki/ [...] bądz twá wolá a niemoia OpecŻyw 100.

»gorzka męka« [szyk 21 : 6] (27): aby ſie tam ſwému milému oyttzu modlil/ záby ſmiertz okrutną ij mękę gorzką od niego oddálil. OpecŻyw 100v, 99v, 102, 104, 110, 142, 160v, 167; TarDuch Cv; HistRzym 54; KarnNap E2v; A to rácż vcżynić przez mękę gorzką/ y niewinną śmierć twoię. LatHar 70, 49, 92, 97, 147, 235 (14). Cf »kielich gorzkiej męki«.

»kielich, kubek gorzkiej męki« (1 : 1): oddál ten kielich gorzkié męki odemnie OpecŻyw 100; ták o oddalenie kubká gorzkiey męki ſwey prośił LatHar 579.

»gorzka śmierć« = amara mors Vulg; amaritudo mortis PolAnt [szyk 14 : 5] (19): pyαc ran yes podyᾳl a na oſtatek barzo gorkᾳ ſmyerc BierRaj 21; PowUrb +2; Tu cżlowiecże s placżem rozmyſláy/ iako gorzką ſmiertz ij cięſſką mękę twoy mily pán za cię cirpiál OpecŻyw 102, 134v, 151; WróbŻołt Z5v; HistAl B6v; Leop 1.Reg 15/32; BielKron 65; Mącz 2b; BudBib 1.Reg 15/32; BiałKaz B [2 r.], Bv; CzechRozm 173v; SkarŻyw 111; ArtKanc I5v; SkarKaz 422b, 520b.

Szeregi: »gorzki, (a) przykry« [szyk 3 : 1] (4): iáko przykry á gorzki będzie dźień pomſty Páńſkiey. Leop Soph 1 arg; Mącz 2b [2 r.]; GórnDworz Y7.

»gorzki, straszliwy« [szyk 2 : 1] (3): tedy ſnać ż[e] śmierć nie od Bogá/ bo ták zła ieſt/ ták gorſka/ ták ſtráśliwa/ że śię iey wſzyſcy wobec [...] bali. BiałKaz Bv, B; SkarŻyw 111.

»zły, (a) gorzki« (2): iáko zła a gorzka [malum et amarum] (rzecż ieſt) opuśćić Iehowę BudBib Ier 2/19; BiałKaz Bv.

»gorzki, żałosny« [szyk 1 : 1] (2): Na ták gorzką/ żáłoſną y ćiężką rzecz pátrzyć/ co zá śiłá [...] być [...] może? OrzJan 135, 131.

b. Pełen goryczy, żałosny, smutny; amarus Mącz, Cn; amarulentus Mącz; lamentabilis, luctuosus, miserabilis, miserandus, tristis Cn (42): Wezrzy na mię mily cżlowicże/ a oglądáy okiem miloſiernym/ ſercem gorzkiém/ tzo cirpię zacię OpecŻyw 141, 82v; PatKaz III 125v; MurzHist T; Mącz 368c; Prot A4v; RejPos 47v; y wyſzedł w pośrzod miáſtá z wielkim á gorzkiem wołániem. BudBib Esth 4/1, Iob 21/25 [2 r.]; Y záraz żywot odmieniłá/ y gorzką żáłością opłákiwáłá ſwowolnośc ſwoię SkarŻyw 440; GrabowSet A4, E4v; ſtąd mię piecżeſz/ o ſmętku gorzki/ że ſię to dobre ſtráćiło LatHar 149.

Tłumaczenie etymologii hebrajskiego imienia Mara (1): nie zoẃcie mię Noemi (to ieſt cudna) ále Mará/ to ieſt gorzka BielKron 53.

W przeciwstawieniu: »słodki ... gorzki« (1): Wolę [...] Slepégo ſynká przyiąć w ſerce ſłodkie/ Lecz potym gorzkié. GosłCast 40.

W charakterystycznych połączeniach: gorzki(-a, -e) duch, dusza (2), serce (2), smętek, śmiech, tesknica, wołanie, żałość (3).

Wyrażenia: »gorzki płacz (a. płakanie)« [szyk 3 : 3] (6): a wſſakoż oſmego dnia obrzezán był iakby iaki grzeſſny s placżem gorzkim. OpecŻyw [27]v, 110, 150v, 165v; MurzHist Ov; WisznTr 29.

peryfr. »potoki gorzkie« = łzy (1): Chcąc ſię ich pomśćić/ w żal dni me obroćił/ Ocży me zálał/ potoki gorzkimi. GrabowSet G2.

»gorzkie (s)łzy« [szyk 13 : 5] (13): Wezrzy ale na moię zranioné ſerce/ ij na mé gorzkié ſlzy. OpecŻyw 81, 88v, 116, 141v, 156v; Prot C; SkarŻyw 598; KochTr 20; GrochKal 10; Niech wzgárdzone niebędą/ mych gorzkich łez zdroie GrabowSet F2, C2v, E4v, K3, O3, R2 (9).

Szereg: »żałobliwy i gorzki« (1): vcżyń ſobie placż żalobliwy ij barzo gorzki/ botz iuż vpadlo weſelé ſertza twégo OpecŻyw 110.
W przen (1): Thak ſzie obrocz odnyey wſchithka myſlą wſchithką wyara yako tho drewno obraczam a bąndz yei thak gorzky yako tha oſſa [tj. osika] yeſth gorzka LibMal 1544/85v.
c. Dokuczliwy, zły (o człowieku); molestus, odiosus Cn (5): RejZwierz 5v; Tácyć ſą haeretykowie/ iż y ſámi w ſobie záwſze nieſpokoyni/ nádęci/ ćięmni y gorzcy ſą WujNT 836.

gorzki przeciwko komu (1): Mężowie/ miłuycie żony: á nie bądźcie gorzkimi przećiwko nim [nolite amari esse ad illas]. WujNT Col 3/19.

Wyrażenie: »gorzczejszy niżli śmierć« (2): Y doznałem iż niewiáſtá gorſzcżeyſza ieſt niżli ſmierc [invenio ego amariorem morte mulierem] BibRadz Eccle 7/27; BielKron 81.
4. n-pers (2):
Zestawienie (2): Item zeznawa yſch Zmarczinem Gorzkym vnyego ſluzacz czudzolozila LibMal 1548/148, 1547/135v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Amarus, Gorski Mącz 7c, 290c; Calag 93a; Calep 58b [2 r.].

Synonimy: 1. cierpki, przykry; 3.a. bolesny, ciężki, dokuczliwy, dolegliwy, przykry; b. bolesny, ciężki, smutny, żałosny; c. ciężki, dokuczliwy, okrutny, srogi.

ZCh