[zaloguj się]
[pdf]

GRZEŚĆ (52) impf

W inf -e- (1) Mącz, -é- (1) KochTr. ◊ W pozostałych formach e jasne.

Fleksja

inf grześć (11). ◊ praes 1 sg grzebę (3) [w tym: -e (1)], grzebię (1); grzebę KochTr, Calep; grzebę : grzebię Mącz (1 : 1). ◊ 3 sg grzebie (10). ◊ 3 pl grzebą (8), grzebią (2) LatHar, PowodPr. ◊ praet 3 sg m grzebł (1). ◊ fut 3 pl subst będą grzebły (1). ◊ imp 2 sg grzeb’ (1). ◊ 3 pl niech, niechaj grzebą (3), niech, niechaj grzebią (3); niech grzebą RejKup, BudNT; niech grzebią SkarKaz; niechaj grzebą : niechaj grzebią WujNT (1 : 2). ◊ con 1 sg m bych grzebł (1). ◊ 3 pl m pers by grzebli (1). ◊ impers praet grzebi(o)no (2). ◊ con by grzebiono (2); -ono (1), -(o)no (1). ◊ part praes act grzebąc (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Rozgarniać wierzchnią warstwę (zwykle w poszukiwaniu czegoś, co jest pod spodem); kopać; radere, scalp(t)urire Mącz, Cn; scalpere Calep, Cn; calcitrare Calag; fodere Calep; rimari terram rastris, rusparii scrutari abdita terrae Cn (23): Radit corvus terram, Grzebie álbo drápie. Mącz 345b, 345b, 370b [2 r.]; RejZwierc 32v; Calag 408a; Day kokoſzom brog żytá/ przedśię będą grzebły. BielRozm 25; Fodio – kopąm, grzebe. Calep 426a, 950a.

grześć co [= w czym] (1): Bieży s kijem ná pole ná żyćie śnieg grzebie RejWiz 12v.

grześć czego (1): Drugi ſie ná rozlicżne niebeſpiecżeńſtwá puśći pod zięmię/ ſoli/ álbo ołowu álbo inych rzecży grzebącz á ſzukáiąc RejZwierc 157.

grześć w czym (4): Kur niegdy w śmiećiách grzebąc/ [...] Wplątnął ſie mu miedzi nogi/ Iáſpis BierEz M2; RejKup f5; RejWiz 98; ználaſł nadobne dzyeciątko/ A ono w piaſku grzebie by máłe kurcżątko. RejWiz 126.

Szereg: »gmerać a grześć« (1): iedno iż mrowki pod nim gmerzą á kokoſzy grzebą. RejZwierc 160v.
W przen (3): O gdyby káżdy weźrzał z nas we wnątrz do ſiebie/ Iáki tám márny robak vſtáwicżnie grzebie. RejWiz 53.

grześć co w czym (1): A my tu nędzne iaſkołki chcemy wylátywáć z rozumy ſwemi/ á grześć ſobie gniazdá w piaſku RejAp 68v.

Zwrot: »doły grześć« = przygotowywać śmierć (1): iż gdy nam [świat] więcey folguie/ doły grzebie, á nas pſuie. ArtKanc S16v.
Przen: O bezsensownych lub uporczywych myślach (4):

grześć komu (3): Grzebą temu zá vchem cyrográphy długi RejWiz 68v. Cf Fraza.

Fraza: »[komu] grzebie(-ą) we łbie kotka (a. koty)« [szyk zmienny] (2): RejWiz 42; Zá nic tu Rożána wodká/ Ieſlić grzebie we łbie kotká. RejZwierc 237v.
Zwrot: »we łbie grześć« (1): A drudzy więc rozumy kryſláią po niebie/ Ano ſie wſzytko kręći wſzytko we łbie grzebie. RejWiz 87.
2. Sprawiać pogrzeb, chować umarłego; efferre Calag; componere (lachrymis a. tumulo), condere in sepulchro a. monumento a. terra, contegere tumulo, contumulare, dare operam funeri, funerare, inferre a. sepelire mortuum, mandare humo, reddere terram terrae, suprema officia celebrare, supremo officio mandare, tradere sepulturae, tumulare Cn (28): Zu Grab tragen. Do grobu nieść. Grześć. Efferre. Calag 591a; SkarŻyw 461.

grześć kogo, co (22): RejKup 13; Iáko żoná ná pogrzebie omdláłá. KYedy páná grzebiono/ páni nárzekáłá RejFig Aa8v; vćiąć mu głowę/ y ćiáło pſom wyrzućić/ y przez pięć dni go niegrześć roſkazał. SkarŻyw 429, 119, 349; ReszHoz 123; PowodPr 80; Y w zakonie miano zá przeklęctwo/ gdy kogo bez płákánia grzebiono. SkarKaz 385b, 386a, b; KlonWor 40. Cf Zwroty.

Zwroty: »umarłe(go), martwe, umarłych kośći grześć« = tumulare Mącz [szyk zmienny] (8 : 1 : 1): KrowObr 35v; Sepultura, Pogrzeb też cmintarz/ to yeſt gdźie vmárłe grzebą. Mącz 383d, 308c, 468c; BudNT Matth 8/22; BY wedla cnót/ y godnosći Grzebiono vmárłych kosći/ Przyſzłoby dźiś leżéć tobie W złotym/ Podlodowſki/ grobie. KochFr 121; WujNT Matth 8/22, s. 35, Luc 9/60; SkarKaz 44a.

»grześć [kogo] w ziemi« (1): Grzebią nas po śmierći w ziemi [...] dla vwiárowánia mierziącżki/ y ſmrodu. LatHar 668.

W przen [kogo, co] (2): KrowObr 105v; Nád thobą ſłudzy płácżą/ drudzy drapáią ono márne nábycie twoie/ á duſzę grzebą w piekle. RejPos 164v.
a. Tracić przez śmierć kogoś bliskiego [kogo, co] (2): co z więtſzym vtrapieniém bywa/ Czy ie [dziatki] rodźić/ czy ie grżéść? KochTr 22.
Przen: Tracić na zawsze (1): Ale poſpołu z tobą grzebę y nádźieię. KochTr 12.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Wymáwiáimy tedy i piſzmy. [...]  gołą/ nieſkár/ niegrze/ nietrą MurzOrt Bv.

Synonimy: 1. drapać, gmerać; 2. chować.

Formacje współrdzenne: pogrześć, rozgrześć, wygrześć, zagrześć, zgrześć; odgrzebać, podgrzebać, pogrzebać, przegrzebać, przygrzebać, rozgrzebać, wgrzebać, wygrzebać, zagrzebać, zgrzebać; pogrzebiać; pogrzebować.

Cf GRZEBIĄCY, [GRZEBIENIE]

KW