« Poprzednie hasło: JADOWITOŚĆ | Następne hasło: JADOWNIK » |
JADOWITY (337) ai
jadowity (336), jadobity (1); jadowity : jadobity GosłCast (4 : 1).
comp i sup -jadowitszy (7 + 4); nå- (3), n(a)- (1).
a oraz o jasne.
sg | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
m | N | jadowity | f | N | jadowitå, jadowitszå | n | N | jadowite, jadowitszé |
G | G | G | jadowitégo | |||||
D | D | jadowity | D | jadowit(e)mu | ||||
A | A | jadowitą | A | jadowite | ||||
I | I | jadowitą | I | jadowit(e)m, jadowitym | ||||
L | L | jadowitéj | L | jadowitym | ||||
V | V | jadowitå | V |
pl | ||
---|---|---|
N | m an | jadowici, jadowit(e), jadowit(e) |
subst | jadowité, jadowitszé, nåjadowitszé, jadowité | |
G | jadowitych | |
D | jadowitym, jadowit(e)m | |
A | m pers | jadowitszych |
I | m | jadowit(e)mi, jadowitymi |
f | jadowit(e)mi, jadowitymi | |
n | jadowit(e)mi | |
L | jadowitych | |
V | subst | jadowit(e) |
inne formy | ||
sg G - jadowitégo, nåjadowitszégo; sg D - jadowit(e)mu; sg A - jadowity, jadowit(e)go; sg I - jadowitym; sg G - jadowit(e)j, nåjadowitsz- (e)j |
sg m N jadowity (53). ◊ G jadowitégo, nåjadowitszégo (9); -égo (1), -(e)go (8). ◊ D jadowit(e)mu (1). ◊ A jadowity (9), jadowit(e)go (4). ◊ I jadowitym (9). ◊ f N jadowitå, jadowitszå (23). ◊ G jadowit(e)j, nåjadowitsz- (e)j (7). ◊ D jadowity (1) RejKup. ◊ A jadowitą (13). ◊ I jadowitą (4). ◊ L jadowitéj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ V jadowitå (1). ◊ n N jadowite, jadowitszé (16); -é (3), -(e) (13). ◊ G jadowitégo (31); -égo (4), -(e)go (27). ◊ D jadowit(e)mu (4). ◊ A jadowite (20); -é (3), -(e) (17). ◊ I jadowit(e)m (4) PatKaz I, FalZioł (2), BibRadz, jadowitym (2) RejZwierc, ArtKanc. ◊ L jadowitym (1). ◊ pl N m an jadowici (8), jadowit(e) (1) SkarKaz, subst jadowité, jadowitszé, nåjadowitszé (26); -é (2) KochPs, GosłCast; -e (1) Oczko, -(e) (23). ◊ G jadowitych (41). ◊ D jadowitym (4) FalZioł, LubPs, RejPos, KlonWor, jadowit(e)m (1) RejPs. ◊ A m pers jadowitszych (1). m an jadowit(e) (9). subs jadowité (19); -é (1) SienLek, -e (1) Oczko, -(e) (17). ◊ I m jadowit(e)mi (3) WujJud, SkarJedn, SkarKazSej, jadowitymi (1) OrzList. f jadowit(e)mi (1) RejAp, jadowitymi (1) GlabGad, n jadowit(e)mi (2). ◊ L jadowitych (2). ◊ V subst jadowit(e) (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Wytwarzający, wydzielający jad naturalny (238)
- 2. O produktach przemiany materii w stanach chorobowych organizmu ludzkiego (19)
- 3. Niosący zarazę (8)
- 4. Zły, niebezpieczny (39)
- 5. Zawiera komponent intensywności cechy wyrażonej określanym rzeezownikiem; bardzo silny, znaczny, wielki, uporczywy
(33)
- a. W nazwach jednostek chorobowych (18)
W przeciwstawieniu: »jadowity ... dobry« (2): KromRozm I N2; boć też y oſá iádowita z nalepſzego źiołká/ z ktorego ſłodki miod dobra pſzcżołká/ coś gorzkiego zgromadza CzechRozm 198v.
W porównaniach (13): to ieſt wrzedzienicza iakoby mrowka barzo iadowita/ która chodzi z mieſtcza na mieſtcze FalZioł III 33a; RejPs 109; BibRadz Apoc 9/7; GórnDworz Ee6v; thedy ſie go [pochlebnika] nawięcey ſtrzedz potrzebá: á nie inácżey iáko onego robaká iádowitego niedźwiadká RejZwierc 49v, 231; WierKróc A2v; GrabowSet N2; WujNT 860; Iák v ſrogiey Meduzy [...] Ták v śmiádey Cygánki/ ná łbie nie zákrytym. Rownáią ſię wárkocże/ wężom iádowitym. KlonWor 6. Cf »(jako) jadowita jaszczorka«.
W charakterystycznych połączeniach: jadowity barzo (8), tak, wielmi, zbytnio; jadowita rzecz (5).
»(jako) jadowita jaszczorka« [szyk 2 : 1] (3): A tu rozumiey kogo tu Pan ſprzećiwnemi ſobie álbo niewierniki ſwemi á práwie iádowitemi iáſzcżorkámi zowie. RejAp 192v; [śmierć] kąſáłá á zárażáłá/ iáko iádowita iáſzcżorká/ ten nędzny narod ludzki RejPos 221; ReszPrz 61.
»mrowka jadowita« [szyk 3 : 1] (4): FalZioł III 33a; Ani ták Gryfi lotni złotá ſwego chronią/ A Mrowki iádowite kruſzcow ſwoich bronią. KmitaSpit A2; Solifuga, Nieyáki rodzay mrówek yádowitych. Mącz 399d, 365d.
»jadowity robak« [szyk 14 : 9] (23): Też gdy by kto miał wſobie iad robaka ktorygo [!] iadowitego/ to ieſt z vkąſzenia węża albo iaſzcżorki/ dayże mu prochu thego ſmolnika FalZioł I 9d, I 2c, 91c, II 13c, IV 8b, 15c (15); GroicPorz iiv; Mącz 28a, 36d; SienLek 154; RejAp 78; RejZwierc 49v; SkarŻyw 167; Calep 810a.
»jadowity smok« = venenatus dracon PolAnt [szyk 4 : 3] (7): potłumiałeś ony mocarze/ ktorzy byli podobni ku iádowitem ſmokom ſrogoſćiami ſwemi RejPs 109; RejWiz 10v; BibRadz Sap 16/10; W tey rzece Nilus/ rodzą ſie Kokodrilli iádowići ſmocy z iáiá/ ktore będzie ták wielkie iáko gęſie. BielKron 270; RejAp I03v; WierKróc A2v; GrabowSet N2.
»wąż jadowity« = aspis Murm, Mącz [szyk 9 : 4] (13): Aspis. Eyne kleyne vergiffte ſchlang Máły yádowyty wąż Murm 96; BartBydg 15; FalZioł IV 33b; Węże wielkie ále nie iádowite. BielKron 44lv, 451; Haemorrhois, Czerwona biegunká/ też nieyáki rodzay wężów barzo yádowitych zá którego vkąſzeniem kreẃ ciecze á nie może być záſtánowiona. Mącz 152a, 18a, 319a; Prot B3v; wiem to pewnie/ żeby ſie hnet záraz ták nim brzydzono/ iáko iednym iádowitym wężem/ álbo by przeſzedl w poſmiech GórnDworz Ee6v; Niecnotá Wąż iádowity/ Co leży ná drodze zwity RejZwierc 231; GosłCast 60; KlonWor 6.
»jadowite zwierzę« [szyk 12 : 7] (19): [orłowy kamień] zwierzęta iadowite odpądza, á przeto Orłowie then kamień kładą do gniazda: aby iayca y dzieci od zwierząt iadowitych były zachowany FalZioł IV 48d, I 23c, 41d, 47b, 52a, II 10a (17); RejPs 217v; [Bóg] ſtworzył muchy/ chrobáctwo/ źwirzętá iádowite/ drapieżne BielKron lv.
»jadowite żądło« [szyk 2 : 2] (4): OSſa ieſt robak żądła iadowitego. FalZioł IV 28c, 15c; W tym żądło iádowité Niedźwiadek połozył: W tym niepochybny Strzelec tęgi łuk náłożył. KochPhaen 19; GosłCast 41.
»plugawy i jadowity« (1): ale niepodobieńſtwo aby on zacny mąż tak plugáwe y iadowite miáł ieść robáctwo [szarańczę] BudNT Hhv.
»wściekły albo jadowity« (1): Gdyby kogo ziadł pies wśćiekły Albo robak iádowity/ Z rákow rzecznych mięſo wydrzy A czyśćie ié zmlékiem zetrzy/ Dayże to pić ránionému SienLek 154.
»jadowity a zarażający« (2): FalZioł IV 33a; Szkorpion ieſt robak bárzo iádowity w ziemiach gorących/ á bárzo záráżáiący cżłowieká. RejAp 78.
»jadowite zęby« (1): Abyſcye nye ſłucháli głoſu was klnącego/ Roſtropnye wáſz ſrogi yad wyrzucáyącego. Boże zetrzyſz w vſcyech ich yádowite zęby LubPs O3v.
»jadowite żądło« [szyk 6 : 1] (7): RejWiz 176; RejPos 22lv, 326v, 328; RejZwierc 49v; Ták y dźiſieyſzy kacyrze żądło ſwoie iádowite/ ná Pánnę naświętſzą Mátkę zbáwićielá náſzego obroćili ReszPrz 43; Wąż ten obłudnéy miłośći/ Wpuśćił téż był w ſerce moię/ Iádowité żądło ſwoie. GosłCast 41.
W przeciwstawieniu: »pomocny ... jadowity« (1): Woda w Heilpogonie ludźióm pomocna/ á bydłu iádowita. Oczko 43v.
W porównaniach (3): RejPs 207v; proznowánia/ obżárſtwá/ y wſzelkiego zbytku/ áby ſię iáko naiádowitſzey zarázy [tanquam pestem praesentissimam] wyſtrzegáli ModrzBaz 118; NiemObr 161.
W charakterystycznych połączeniach: jadowite (-a) gryzienie, jezioro, karmia, lekarstwo (2), miejsce, potrawa, studnia, ukąszenie, wino, woda; jadowity barzo (2), tak.
»moc jadowita« (1): [winem korzennym] zatłumiſz mocz iadowitą tego naſienia [ziela świnia wesz']. FalZioł I 34d.
»strzała jadowita« (1): przećiwny/ ćiągnie z ſtrzałą iádowitą Luk: dobrego łowiąc GrabowSet G2.
»jadowita trucizna« [szyk 2 : 2] (4): CzechRozm 206; StryjKron 370; iż ſię wiele ludzi iego nabożeńſtwem/ iáko zarázą/ y trućizną iádowitą brzydzą NiemObr 161; ktorzi niedawno pioro nie w enkauśćie ále w iádowitey trućiźnie [stil ... veneno tincto] maczáiąc/ iáwnie nápiſáli/ że chłopſka krew nigdy nie ieſt życżliwą śláchćie. ModrzBaz 77v.
»napoj, trunk jadowity« = trucizna [szyk 2 : 1] (2 : 1): Atak vmarł Socrates od iadowit[e]go napoiu w leciech żywota ſwego XCIIII. BielŻyw 55, 55; Poſzedł thedi Antipáter do lekárzá dobrze vmieiętnego/ y kupił v niego trunk bárzo iádowity HistAl M8v.
»jadowite ukąszenie« = morsus venenatus Mącz, Cn [szyk 10 : 5] (15): Iad kazi z wſzelkiego vkąſzenia iadowitego. FalZioł *4c; [polny kmin jest dobry] naprzeciwko każdemu iadowithemu vkąſzeniu. FalZioł I 40b, II 10b, IV 5d, 11b, 19d, 21a, 28a, V 115; Abowiem tákowi wſſyſcy nieináczey iáko wężowie ná iádowite vkąſſenie záoſtrzyli ięzyki ſwoie RejPs 207v; Mącz 479c; SienLek 153v, 154, 156v, Ttt2.
»jadowite zarażenie« (1): [uryna z sinością albo białością znamionuje, że chorego] przyrodzenie truchleie á niſzcżeie/ dla barzo iadowitego zarażenia. FalZioł V 73v.
»złość [= zła moc] jadowita« (1): wino korzenne ponich [po bedłkach] pithe: odeymuie gim złoſć iadowitą FalZioł I 56c.
»jadowity a palący« (1): gdy kto wypije iadowitą rzecż á barzo palączą/ Oliwv ſie day ciepło napić FalZioł III 22c.
»smrodliwy, (albo) jadowity« [szyk 2 : 1] (3): Oczko 25v; Calep 1129a; [niepogody = choroby morskie] ſą ſmrodliwe, iádowite bárzo, Okrutne, y nieznośne CiekPotr 62.
»jadowity a szkodliwy« (1): Dym kthory bywa przy przepaleniu Srebrnego kruſzczu/ ieſt iadowity á ſzkod- liwy zdrowiu cżłowiecżemu FalZioł III 34d.
»zły, jadowity« (1): że wodá kámienna/ źimna/ zła/ iádowita/ a własność wſobie tákową máiąca/ że iey áni zboże/ áni chmiél/ áni wárzénié wyrzućić niemoże Oczko 23v.
W porównaniu (1): wierzę że tákowe ſerce iádowitſze ieſth/ niż kthora ná ſwiecie trućizná GórnDworz Aa4.
»jadowity wzrok« (1): Veneficus, Iádowity/ czárowniczi wzrok. Mącz 479d.
»jadowite ukąszenie, kąsanie« (1 : 1): A poki nie wierzymy [...] żadna pomoc/ żadna inſza nádzyeiá nas wybáwić nie może od tego thák ſrogiego á iadowitego vkąſzenia onego okrutnego wężá á nieprzyiacielá náſzego [czarta]. RejPos 154, 226.
»jadowite zarażenie« (1): mouy Origeneſz doctor yſz marya any radą uąza byla zdradzona any yego yadouytem zarazenym byla naruſzona PatKaz I 7.
W porównaniach (2): Wino ich y káżda ſpráwá iáko żołć Smokowá/ Ták ieſt záwżdy iádowita wſzem ſzkodzić gotowá. LubPs gg5v; CzechEp 36.
W charakterystycznych połączeniach: jadowity (-a, -e) chęć, przepuszczenie [= przypuszczenie], rym, sąd, sprawa (2).
»jadowite (-a) przyrodzenie, natura« (2 : 1): A wżdy ieſt ták iádowite przyrodzenie iego [człowieka]/ iż [...] oney duſzycżki ſwey odſtąpi/ w vporze á w rozgniewániu ſwoim. RejPos 247; RejZwierc 6, 77v.
»serce jadowite« [szyk 2 : 2] (4): Lácnoby ten obycżay był przyięt/ kiedyby niektorzi z iádowitemi ſercy [quidam animis efferatis] do tego niezáwadzáli ModrzBaz 64; Przećiwko ſwoim też Bliźnim/ złym sercem iádowitym/ Mowią przeklęte gorzkośći/ okázuiąc ſwe złośći. ArtKanc Q5v; GórnTroas 26; LatHar 317.
»jadowite słowa« = effervescentia verba Mącz; petulantia dicta Modrz [szyk 3 : 2] (5): Mącz 121a; ModrzBaz 20; KochPs 85; Gdy ziey vbioru ſłow iádowitych y dotykánia pobudkę ku złemu bráć święty młodzieniec pocżął: w ſercu ná Chryſtuſowę pomoc záwoławſzý [...] ſkocżył do ogniá w kominie goráiącego SkarŻyw 201, 167.
»krwawy, jadowity, śmiertelny« (1): Słowá ich (áż y ſłucháć ſtrách człowieká) krwáwé/ Iádowité/ śmier- telné/ wſzytko miecze práwé. KochPs 85.
»jadowity i niecnotliwy« (1): [odszczepieńcy] náciáło y ná kreẃ páńſką/ rozpuſćili iádowity y niecnotliwy ięzyk ſwoy OrzList d2v.
»uszczypliwy a jadowity« (1): owe vſzcżypliwe á iádowite słowá [petulantia illa dicta]/ ktore miedzy Mieyſkim á Slácheckim ſtanem/ to ieſt/ miedzy cżłonkámi Rzecżypoſpolitey (iákoby iednego ćiáłá będącemi) niezgodę/ waśń/ y zákrwáwione ſerce cżynią/ niechay Krol z Rzecżypoſpolitey ſwey práwie odpędźi ModrzBaz 20.
»jadowity i zawisny« (1): Tám Pan nie ieden ſtus lekkośći y boleśći wytrwał. Naprzod z vpornego iádowitego y zawiſnego Zydowſkiego ſercá/ wzgárdzenie wſzelákich dowodow niewinności Páná naſzego LatHar 317.
»zły a jadowity« (2): LubPs Pv; Ten potym z oną wielką rádoſcią rzezał/ bił/ tłukł ony kozy/ ony bárány/ ony cielętá/ ták iż w ſobie vſkromił onę złą á iádowitą náturę ſwoię oną krwią bydlęcą RejZwierc 6.
W połączeniach szeregowych (6): LubPs O marg; WujJud Bv, 76; Wſzákże nie długo potym zácżęli Grekowie ſrogi bárzo y iádowity y nadłużey trfaiący roſterk y nowe odſzcżepieńſtwo SkarJedn 228; [używam mowy i pisma mego] ábym od tych chropowátych/ v chroſtáwych wrzodow/ ſproſnych/ obmierzłych/ nie wycudzonych/ głupich/ nikcżemnych/ iádowitych/ záráźliwych/ niezbożnych y duſzy ſzkodliwych gadek y mow ludźi záwiedźione odwiodł. CzechEp 77; SkarKazSej 675a.
W charakterystycznych połączeniach: jadowity (-a, -e) błąd, gadka, heretyctwo, kacerstwo, książka, mroz, nauka, pisanie, pismo, pożar.
W charakterystycznych połączeniach: jadowite(-a) duchy, dymy (3), kolera, krew, nieczystości, pary (4), wilgoty (2), wilkości (3).
jadowity na co (1): Ian Pilecki/ Wáwrzyniec Myſzkowſki/ y Ian Zborowſki/ iáko dobrzy/ czuyni/ mężni/ prętcy/ iádowići ná wilki pśi/ przed inſzymi wſzemi zbroyni przepływáli przez Orſzę Rzókę ná Moſkwę. OrzQuin R.
W porównaniach (9): OrzList g4; OrzQuin R; [zły człowiek] iáko w iáſkini lew iádowity: Czyha/ iákoby porwał nędznika zdrádnie KochPs 15; A on [Licynijusz] przed ſię iáko iádowity pies poſłał oprawce/ áby głowę Theodorowę śćiąwſzy przynieſli. SkarŻyw 189; Coſz tu rzecże Heretyk? iáko iádowity wilk rzućić ſię muśi/ ná ták wielkiego á zacnego/ y świętego doktorá Ambrożego. SkarŻyw 568, 373, 490; WujNT 689 marg; SkarKaz 610b.
W charakterystycznych połączeniach: jadowity(-e) lew, pies (3), wilk (6), źwirzę (4).
jadowity przeciwko komu (1): Infensus, plus est quam inimicus, Sroźny/ gniewliwy/ yádowity przećiwko komu. Mącz 169d.
jadowity na kogo (1): SkarKazSej 685a cf W porównaniach.
W połączeniach szeregowych (4): Rabiosus, et Rabidus, Wſciekły. Metapho. Bárzo gniewliwy/ yádowity rozyádły. Mącz 344d, 169d, 232a; ktemu muśi [dworzanin] nie być złoſliwym/ iádowitym/ dráźniącz ludzie bez przycżyny/ á z iáſney nienawiśći GórnDworz S3.
W porównaniach (2): BielŻyw 152; bo z nátury ſwey każdy heretyk ná Kátholiki iádowity/ iáko wilk na owce. SkarKazSej 685a.
W charakterystycznych połączeniach: jadowity(-a) chłop, człowiek, heretyk (3), kacerz, krol, lud, niewiasta, sąsiad (2).
»duży i jadowity« (1): A pan Stádnicki thego przyſłuchywáć będźie/ y rzući wczás prawie duſzę ſwą miedzy kácerze ty/ áby ią dużſzy y iádowitſzy kácerz ſobie miał. OrzList h4.
»gniewliwy, (a) jadowity« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 25a; Ieden muśi być hoyny drugi łákomiec/ ieden trzeźwi drugi opilec/ ieden ſkromny pokorny drugi iádowity á gniewliwy RejZwierc 67v, 72.
»szkodliwy i jadowity« (1): [cesarzowie wschodni] ſię ſzkodliwemi y iádowitemi Heretyki ztáli SkarJedn 205.
»jadowity i zapalisty« (1): [Aleksander pisze do Daryjusza] trochę ziarnek pieprzu odſyłam, ktory zna- mionuie iż ia ich [ludzi] nie wiele mam ale tak iadowitich iako pierz y zapaliſtich. BielŻyw 152.
W porównaniu (1): A ták poczćiwy człowiek ma ſie ſtrzedz tego ſproſnego grzechu iáko naiádowitſzego wrzodu á ſzkodliwego ſobie. RejZwierc 53v.
»rana jadowita« (2): Wołowy łoy z Gęſiem ſadłem [...] na rany iadowite barzo pomaga. FalZioł IV 5b; RybGęśli C4v.
»świerzb nie zbytnie jadowity« (1): A ieſli ieſt [choroba] ſkromnieyſza/ że wnętrza/ nie ták bárzo záráźiwſzy/ tylko ná ſkórę ſye wydáłá/ á w kroſty/ álbo wáwiórzb/ nie zbytnie iádowity/ obróćiłá/ Ciep1icámi iey rátowáć możem Oczko [40].
»jadowity wrzod« [szyk 4 : 4] (8): FalZioł I 38b, 146a, 151c, V 100v; Záráźi ćie Pan wrzodem iádowitym nieuleczonym [ulcere malo] w kolánách y w goleniách/ od podeſzwy áż do wierzchu głowy. BibRadz Deut 28/35; Ná złe iádowite ſadzele álbo wrzody/ náſyṕ háłunu w Wino paloné SienLek 128, 128; RejZwierc 53v.
Synonimy: 1. zarażający; a. morzący, szkodliwy, zarazisty, zły; 4. a. srogi; b. gniewliwy, kąsający, okrutny, rozjadły, srogi, uszczypliwy, wściekły, zapalczywy, zapalisty, zapamiętały, zawisny, zjadły, złośliwy, zły.
Cf JADOWATY, NIEJADOWITY, PRZYJADOWITSZY
LW