[zaloguj się]
[pdf]

KANON (115) sb m

k- (101), c- (12).

-å- (89), -a- (18); -å- BibRadz, BielKron (7), BiałKat (4), WujJud (9), CzechRozm, ModrzBaz, WujNT; -a- BudBib; -å- : -a- KrowObr (18 : 3), WujJudConf (3 : 1), SkarJedn (16 : 1), SkarŻyw (8 : 1), CzechEp (11 : 3), NiemObr (5 : 6), LatHar (2 : 1), SarnStat (1 : 1). ◊ -ón (2), -on (1) BiałKat (2 : 1). ◊ -on-.

Fleksja
sg pl
N kånon kånony
G kånonu kånonow
D kånonowi kånon(o)m
A kånón kånony
I kånon(e)m kånony
L kånonie kånoni(e)ch, kånonach

sg N kånon (24). ◊ G kånonu (11). ◊ D kånonowi (1). ◊ A kånón (9). ◊ I kånon(e)m (2). ◊ L kånonie (15). ◊ pl N kånony (11). ◊ G kånonow (14); -ów (1), -(o)w (13). ◊ D kånon(o)m (7). ◊ A kånony (10). ◊ I kånony (4). ◊ L kånoni(e)ch (6), kånonach (1) CzechEp.

Sł stp, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

1. Postanowienia prawne władzy kościelnej, stanowiące regułę wiary i normę postępowaniα dla katolików; prawo, reguła kościelna, ustawy soborów i synodów [canon, kanon Łac śr] (76): Diar 69 [2 r.]; I ſtądże to było przyſlo/ iż wſzyſcy Biſkupi ná Koncylium Kártaginſkim przedtym ná piſáli takowy Kánon/ Aby Biſkup pierwſzego ſtholcá/ nieśmiał ſię zwáć Kxiążęćiem Kápłáńſkim KrowObr 17; BielKron 155v, 194; BiałKat 288v marg, 326; to ieſt iż ná vznánie przywileiow kośćiołá Rzymſkiego tákie Kanonj ná Niceńſkim Koncjlium były. SkarJedn 108; ſłowá ſą tego to Kanonu: Wſzyſcy Biſkupi w ſpráwach więtſzych niechay wolnie do ſtolice Apoſtolſkiey áppelluią y do niey ſię iáko do mátki vćiekáią. SkarJedn 108, 108, 245, 261; á S. Antoni proſząc v ſtárſzych ſwych áby mu do ćieśnieyſzey Reguły wolno było wedle kanonow przenieść ſię/ ztrudnośćią to vprośił SkarŻyw 543, 89 marg, 164, 165, 510; CzechEp 420; Máią Papieżniey v ſiebie pewny Pocżet Kánonow/ ktore Apoſtolſkimi zową NiemObr 75, 54 [2 r.], 56, 176 [3 r.].

kanon o kim, o czym (7): Przeto też Papieſz rownáiąc ſie Bogu nawyſſſzemu/ tákowy Kanon o tobie nápiſał/ mowiąc. KrowObr 25v; WujJud B7v, 208v, 263, L18; Zboru wtorego Kanon o ſtolicy Cáro[groc]kiey/ mocy nie mial bez Papieſkieg[o] [po]zwolenia. SkarJedn [d9]v; LatHar 122.

W połączeniu z nazwą soboru lub synodu, lub z przymiotnikiem od nazwy miejscowości, w której odbywał się sobór albo synod [w tymi G sb (12), G sb pl m pers (1), ai (4); kanon + nazwa (14), nazwa + kanon (3)] (17): KrowObr 17; BiałKat 288v, 326; WujJud L18; ponieważ ſię to ſprzećiwi Kanonom Niceńſkim SkarJedn 181; co ſię z Kanony oycow S. Niceńſkich nie zgodzi SkarJedn 183, 107, 108, 181, 182, 183, 184, [d9]v; Słuchaymyż też kanonu Syrmieńſkiego Koncilium CzechEp 249, 228, 229; w cżym ich właſny kanon/ ſynodu Efeſkiego cżwarty/ oſądza. NiemObr 138.

W połączeniu z numerem porządkowym danego zbioru kanonów [kanon + numer (6), nurner + kanon (4)] (10): w ſſoſtym y pięćdzieſiątnym Kanonie/ kthore Klemens zebrał y ſpiſał: Ty słowá tám ſą. KrowObr 229v, 17; BiałKat 326; Kanon záś 16. opuśćiwſzy inſze/ ktore też ſą przećiw X. K. ták mowi. CzechEp 250, 228, 229, 250; NiemObr 56, 138; LatHar 121.

W połączeniach szeregowych (2): KrowObr 26; Ale vchwyćiwſzy ſię też wżdy nieco/ [...] ták z zakonu iáko y z Ewánieliey ſłow Bożych: toż potym dopiero do nich nákładł [...] wiele ſmrodliwych vſtaw/ praw/ Kanonow/ Extráuágántow/ Klementyn/ Dekretow/ Dekretałow/ y inſzych bez licżby wymyſłow CzechEp 381.

W charakterystycznych połączeniach: kanon chwalebny, jasny, napisany, prawdziwy, przedniejszy (2), stary (2), święty (3); kanon koncylijum (4), Ojcow świętych, sejmu, synodu (3), synodowy, zboru (3); kanon dopuszcza, powieda, sprzeciwia się; słowa kanonu; kanonu słuchać, trzymać się; wedle kanonu (6); sprzeciwić się kanonom; przeciw kanonom czynić (2), dziać się, postanowić; kanon (na-, s)pisać (4), odrzucać, przeczytać (4), ustawi(a)ć (2); z kanony zgodzić się; w kanonach napisano jest (2).

Wyrażenia: »kanon apostolski« [szyk 8 : 2] (10): A słyſzyſz tu/ co Apoſtolſkie Kanony w wáſzych właſnych kxięgach/ o żonach kápłáńſkich powiedáią? KrowObr 230, 230; WujJud 192v [2 r.]; CzechEp 229 [2 r.]; NiemObr 56; LatHar 120, 121, 122.

»kanon kościelny« [szyk 3 : 1] (4): SkarJedn 259; SkarŻyw 89; WujNT 35; ták wielka ſie wkorzeniła złość: iż win y klątw przećiwko tákowym ták przez Kánony kośćielné/ iáko też od ludźi wydáné [tam a canone quam ab homine promulgatas JanStat 244] [...] nie boią ſie ná ſobie znośić SarnStat 897.

Szeregi: »dekret a(l)bo kanon« (4): Dekrety álbo Kanony ná S. Trydentſkim Concilium o przenaświętſzey Swiątośći Stołu Páńſkiego vcżynione. WujJud B7v, 263, L18; LatHar 122. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»koncylijum i kanon« [szyk 3 : 1] (4): KrowObr 231; Mamy też Canony Apoſtolſkie/ y Concilia święte [...] ktore ten poſt potwierdzáią WujJud 192v, 192v; WujJudConf 36v.

»kanon albo (i) postanowienie« [szyk 1 : 1] (2): BiałKat 288v; Co ſię lepiey zrozumie z tych ſłow/ ktore tám miedzy kanony/ y poſtánowienia kośćielne/ piſane ſą. SkarJedn 259.

»wedle kanonu i (to jest) prawnie« [szyk 1 : 1] (2): Lecż to nie ieſt wedle kanonu (to ieſt/ práwnie) ále wedle myśli ludzkich SkarŻyw 456, 89.

»kanon, (abo, i) prawo« = canon et lex JanStat [szyk 4 : 1] (5): Vſtáwił wiele rzecży kościelnych ták w práwie/ kanoniech/ iáko y w inych rzecżach. BielKron 163v; SkarJedn 114, 273; SkarŻyw 89; SarnStat 897. [Ponadto w połączeniu szeregowyrn 1 r.].

»kanon i (albo) ustawa« [szyk 2 : 1] (3): A ták Auguſtin był wypędzon áby był Biſkupem Hipponeńſkim/ ácż ſie ſłuſznie wymawiał s tego Kanony álbo vſtáwámi ktore ſą piſáne BielKron 160v; NiemObr 150; WujNT 35.

2. Główna i niezmienna część mszy św. od „sanctus” do „Komunii kapłańskiej” [canon, kanon Łac śr] (32): SeklKat X4; Kanon Papieski Wemſzale. Kánon záſię ieſt/ iákoby iáki żebrátzy płaſztz/ ktory bywa z rozmáitego płaćia złatány y vſzyty/ ták teſz Kanon ieſth z łatány y vſzyty/ od rozmáitych Papieżow. KrowObr 196v, 170, 198, Ss2v; [Aleksander Papież] Vſtáwił też kanon we mſzy/ y wodę s ſolą święćić/ też wino z wodą ku poświęceniu krwie ſwiętey. BielKron 149; WujJud 171 marg; WujJudConf 235 [3 r.]; Gdyż w Kanonie przed communikowániem (iákom też tho iuż wſpominał) náchyliwſzy ſię kśiądz ták poſzeptem mowi. CzechEp 241, 83 [2 r.], 151.

W charakterystycznych połączeniach: kanonu słowa; ustawić kanon, wyprawować; w kanonie mowić (3), stać, szemrać, szeptać.

Wyrażenie: »kanon mszej (a. mszyce, a. missae)« (3): Myć tedy Kanonu Miſſae, [...] przećiwko wáſzym nieprawdam y fáłſzom nie przywodźimy WujJud 235; A kanon záś wielki ich mſzyce rzecż przećiwną twierdźi/ mowiąc iż ofiáruią (ſacroſanctum corpus et ſanguinem filij) naświętſze ćiáło y kreẃ ſyná Bożego. CzechEp 193, 83.
Zestawienia: »kanon mniejszy, mały« [szyk 4 : 1] (4 : 1): Kanon Mnieyſzy bes ktorego żadna Mſza niebywa. Ták ſie potz[yna]. KrowObr 169v; Izali ták ktory żydowin álbo Melchiſedek mowił/ iáko thy w máłym Kánonie w kożdey Mſzy mowiſz? KrowObr 183v, 188, Ss2; CzechRozm 194v marg.

»kanon wielki, więtszy« [szyk 7 : 2] (8 : 1): Vkaſz teſz ieſztze/ gdzieć to roſkazał/ ábyś ty w Kanonie wielkim/ mętząc y krzyżuiąc znowu Syná Bożego/ ty ſlowá ſſemrał mowiąc: Przyimi Boże tę offiárę do ſiebie? KrowObr 184, 170, 170v [2 r.], 188v, Ss2; CzechEp 193 [2 r.], 286.

3. Spis ksiąg stanowiących podstawę jakiejś religii (5):
a. W religii katolickiej zbiór ksiąg uznanych przez Kościół za napisane pod natchnieniem Ducha Świętego, stanowiące tzw. Kanon Starego i Nowego Testamentu [canon – boże prawo BartBydg] (3): Abowiem ſtárzy oycowie chcąc zábieżeć niebeſpiecżeńſtwu/ áby kſięgi ktore poſzły z domyſłu ludzkiego/ nie były mieſzáne miedzy ty ktore oprocż wątpienia poſzły z duchá świętego/ tedy ie poſpołu zebráli w ieden regeſtr ktore názwáli Kanon BibRadz I 481; Bo y ſáme przezwiſká podawáią mi do tego drogę/ ábych Kánonikámi zwał tych/ ktorziby ſię w kanoniech/ to ieſt/ w náukách Bibliey [qui canonicis bibliis] naywięcey ćwicżyli ModrzBaz 131v; SkarŻyw 364.
b. U Żydow zbiór ksiąg uznawanych za natchnione od Bogu i święte (2): Druga hiſtorya o Dánielu/ ktorey nie máſz w Zydowſkim kanonie BielKron 111, 97.
4. Wyznanie wiary (tu o innowiercach) (1):
Szereg: »kanon albo wyznanie« (1): A tego Kanonu álbo wyznánia Berengáryuſowego znáć iżeś nie cżytał: bo tám tych terminow niemáſz/ ktore ty tu wſpominaſz: ále rewokuiąc Berengáryus ſwoie odſzcżepieńſtwo/ ták wierzy y wyznawa iáko y Papież Nicolaus WujJud 171.
5. Reguła językowa, prawidło (1):
Szereg: »kanon albo prawidło« (1): Rozumiem temu/ z kąd to vroſło/ átoli to oni miedzy nas wnieśli/ ktorzy w ſzkołach vſłyſzawſzy/ omnia nomina Hebraea/ ſeu barbara/ eſſe indeclinabilia/ domnimáli/ áby to ták było y w náſzem ięzyku/ Lecż náſz ięzyk dáleko ma inſzy á rozny ſpoſob mowienia od Láćinſkiego/ przeto też on kánon/ álbo práwidło/ niema nic do náſzey rzecży. BudBib cv.

Synonimy: 1. artykuł, dekret, koncylijum, mandat, postanowienie, prawidło, prawo, statut, uchwała, ustanowienie, ustawa; 4. konfessyja, wyznanie; 5. prawidło, prawo, reguła.

AL