[zaloguj się]
[pdf]

PRAWIDŁO (23) sb n

prawidło (23), [prawiło].

a jasne; o prawdopodobnie jasne (tak w -o sb).

Fleksja
sg pl
N prawidło
G prawidła
A prawidło
I prawidł(e)m
L prawidle prawiłåch

sg N prawidło (6). ◊ G prawidła (5). ◊ A prawidło (6). ◊ I prawidł(e)m (4). ◊ L prawidle (2). ◊ [pl L prawiłåch.]

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Zasada, norma, przepis; regula PolAnt, Modrz, Vulg, Cn; norma Modrz, Cn; praescriptio Modrz; mensura Vulg; canon Cn (13): Wſzákoż do czegoſmy przyſzli/ ábyſmy toż rozumieli/ w tymże práwidle trwaymy (marg) według tegoż ſznuru poſtępuymy. (–). WujNT Philipp 3/16, 2.Cor 10/16.

prawidło czego (5): Ponieważ przeto iedno musi być práwidło ſpráwiedliwośći/ [...] tedyć też to zá tem idźie/ że práwá ktore ſą dobre iednákie być máią. ModrzBaz 100v; Kto ták wielce pilnował ktoreykolwiek náuki / áby od iey práwidłá niemiał cżęſto vſtępowáć? ModrzBaz 9; [Sżukał Koheleth wynáyduiąc rzecży roſkoſzne/ y nápiſał był práwidło słow prawdy. BudBib Eccle 12/11[10]]. Cf »prawidło wiary«, »według prawidła miary«.

I sg w funkcji okolicznika sposobu (1): Bo w Chriſtu Ieſuśie/ áni obrzezánie co może/ áni napłetek/ ále nowe ſtworzenie. A ktorzykolwiek tem práwidłem poſtępuią/ pokoy ná nie y miłośierdzie BudNT Gal 6/18[16].

[W połączeniach szeregowych: HerbOdpow H6v; Nie czyńćie nic przewrotnégo w ſądźie/ w práwidle/ w wadze/ y w mierze. WujBib Lev 19/35 (Linde).]

[Zwrot: »mieć [co] za nawyższe prawidło«: Máią Káznodzieie wáſzy ten to Kátechizm zá nawyżſze práwidło/ ſummę/ á iáko Regeſt tego wſzytkiego/ cżego vcżą/ co każą/ y piſzą. HerbOdpow H6v.]
Wyrażenia: »nieomylne prawidło« (1): Są nam [pisma święte] też pewnym á nieomylnym práwidłem/ pokázuiąc nam roznicę miedzy złym y dobrym/ á vkázuiąc nam prawdźiwą chwałę Bożą BibRadz *3v.

»pewne prawidło« (1): BibRadz *3v cf »nieomylne prawidło«.

»prawidło wiary« (2): Wſzákże pierwey niżli ſię rozeſzli [apostołowie]/ zebrawſzy ſię ſpołem [...] dwánaśćie członkow wiáry Chrześćijáńſkiey/ ktore zowią; Skład Apoſtolſki/ złożyli: y one zá ſummę y zá práwidło wiáry wſzytkim wiernym/ nie ná kárćie nápiſáne iáko inne piſmá/ ále żywym głoſem podáli. WujNT 515. Cf »według prawidła wiary«.

Szeregi: »kanon albo prawidło« (1): oni [...]/ ktorzy w ſzkołach vſłyſzáwſzy/ omnia nomina Hebrea/ ſeu barbara/ esse indeklinabilia/domnimáli/ áby to ták było y w náſzem ięzyku/ Lecż náſz ięzyk dáleko ma inſzy á rozny ſpoſob mowienia od Lácinſkiego/ przeto też on kánon/ álbo práwidło/ niema nic do naſzey rzecży. BudBib cv.

»prawidło a jakoby prawo« (1): Bo tá [sprzyjazna chęć] ieſt práwidłem á iákoby práwem [Ea enim norma est et veluti lex]/ ktora złe chęći kiełzna. ModrzBaz 136.

»summa i prawidło« (1): WujNT 515 cf »prawidło wiary«.

Wyrażenie przyimkowe: »według prawidła« = secundum regulam Vulg (4): iz gdy ſię rozmnoży wiárá wáſzá/ wielkimi ſię sſtániemy miedzy wámi wedle práwidłá (marg) ſznuru ábo liniey. (–) náſzego ku obfitowániu/ ku przepowiedániu Ewángeliey WujNT 2.Cor 10/15, Gal 6/16.
~ Wyrażenia: »według prawidła miary« (1): Lecz y my nie będźiem ſię chlubić bez miáry/ ále według práwidłá (marg) ſznuru, ábo liniey. (–) miáry/ ktorą nam Bog wymierzył/ ábyſmy áż y do was dośięgli. WujNT 2.Cor 10/13.

»według prawidła wiary« (1): Ieſli kto ma dar prorokowánia [...] niechże go vżywa według práwidłá ábo ſznuru wiáry: to ieſt/ niech nic nie prorokuie náprzećiwko wierze/ iáko czynili fałſzywi prorocy WujNT 566.

Szereg: »według prawidła abo sznuru« (1): WujNT 566 cf »według prawidła wiary«. ~
a. [Zbiór zasad: choćia Kártagińſcy Oycowie [...] nie náleźli tego Kánonu o áppellácyach/ doſyć nátym że ſą w wáſzychże Práwiłach Ruſkich opiſane PociejAntir 35.]
2. Narzędzie miernicze, przyrząd do wyznaczania prostopadłych płaszczyzn (szczególnie pionowych); perpendiculum Vulg, PolAnt, Cn; norma, regula Vulg, Cn; canon, gnomon, linea Cn (8): Vzrzałem między inemi łupy płaſſcz Kármázynowy przewyborny/ y dwieśće ſyklow ſrebrá/ y práwidło złote iáko pięćdzieſiąt ſyklow Leop Ios 7/21, Ios 7/24; Potym mi záſię vkázał/ á oto Pan ſthał ná murze zbudowánem pod ſznur/ máiąc w ręce práwidło. BibRadz Am 7/7, Am 7/8 [2 r.]; [Cieſlá álbo Stolarz rozćiągnął práwidło/ y wyformował go [bałwana] piłą: wymierzył go węgielnicą/ y cerklem otocżył/ y vcżynił obraz męſki Leop Is 44/13 (Linde); Amuſsis, ein richtſchnur/ bleywag. práwidło/ ołowiąnká. Volck 25].

W porównaniu (1): Ták iáko práwidłem nápráwuią tho co ſię vchybi przy budowániu żeby ſię śćiáná ábo mur niechylił áni ná thę áni ná onę ſtronę/ tákże grzechy máią być nápráwione ſpráwiedliwośćią BibRadz I 463d marg.

Przen (2): Mieſiąc ieſt niebieſki złotogłow, Słonecżny ſłużebnik, złodzieyſki nieprzyiaciel, pocieſzenie pocżciwych, prawidło na wodach ſie pławiącich, oko noci, zacmienie chmur. BielŻyw 135; Y będzie ná nię [na ziemię Edomską] rozćiągnioná miárá/ áby wniwecż byłá obroconá/ y práwidło ná ſpuſthoſſenie. Leop Is 34/11.
[Szereg: »prawidło albo modła«: Nád to Stolicá twoiá o Boże/ ktorą teraz záſadzaſz/ będźie trwáć ná wieki/ y będźie práwidłem álbo modłą/ proſtuiącą kroleſtwo twoie. BzowRóż 79 (Linde s.v. modła).]
3. [Kopyto szewskie: [z inwentarza szewca:] Strychulec z fałdem, prawidło 1 InwMieszcz 1573 nr 184.]
4. Uporządkowany wykaz (2): Regiſter. Prauidlo. Mymer1 [45] żp; Registrum, pravydlo BartBydg 130.

Synonimy: 1. kanon, linija, modła, prawo, reguła, sznur, wzor; 2. modła, ołowianka; 3. kopyto; 4. rejestr, spisek, ukazacz.

LW