[zaloguj się]
[pdf]

KWAŚNY (138) ai

kwaśny (137), kwaśni (1); kwaśny : kwaśni JanNKarKoch (1 : 1)

-ſ-, -s- (82), -ś- (51), -ſz-, -sz- (5).

a jasne.

sup nåjkwaśni(e)jszy (1).

Fleksja
sg
mNkwaśny, nåjkwaśni(e)jszy fNkwaśnå, kwaśn(a) nNkwaśn(e)
Gkwaśn(e)go Gkwaśn(e)j Gkwaśn(e)go
D Dkwaśn(e)j D
Akwaśny Akwaśną Akwaśn(e)
I Ikwaśną Ikwaśn(e)m, kwaśnym
Lkwaśnym L Lkwaśnym
pl
N subst kwaśné
G kwaśnych, kwaśnech
A subst kwaśn(e)
I n kwaśn(e)mi
L kwaśnych

sg m N kwaśny (18), nåjkwaśni(e)jszy (1). ◊ G kwaśn(e)go (4). ◊ A kwaśny (1). ◊ L kwaśnym (5). ◊ f N kwaśnå (4), kwaśn(a) (7). ◊ G kwaśn(e)j (10). ◊ D kwaśn(e)j (1). ◊ A kwaśną (3). ◊ I kwaśną (3). ◊ n N kwaśn(e) (18). ◊ G kwaśn(e)go (8). ◊ A kwaśn(e) (4). ◊ I kwaśn(e)m FalZioł (3), kwaśnym (1) SienLek. ◊ L kwaśnym (1). ◊ pl N subst kwaśné (22); -é (1), -(e) (21). ◊ G kwaśnych (14), kwaśnech (1); -ych : -ech FalZioł (10 : 1; III 23c). ◊ A subst kwaśn(e) (4). ◊ I n kwaśn(e)mi (2). ◊ L kwaśnych (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Przymiotnik od „kwas”:
1. O cierpkim, charakterystycznym dla octu i niedojrzałych owoców smaku; austerus BarBydg, Murm, Mymer1, Calep; acidus Mącz, Cn; acerbus Vulg; peracerbus Calep (96): BartBydg 17; PIgwy fą rozmagite/ Iedny ſą ſlodkie/ drugie takiego ſmaku iako leſne iabłka niedozrzałe, A drugie ſą maiącze w ſobie cirpnoſć/ Cżwarte ſą kwaſne FalZioł III 13c; IAbłko Citrowe ma [...] w poſrzodku wodnoſć kwaſną. FalZioł III 19d; Wielbłądzi w kwaſnych ziołach ſie kochaią FalZioł IV 7b; chczeſzli iuchę kwaſną vcżynić: możeſz/ iabłkiem Pomorańcżowem/ albo winem kwaſnem/ albo Limonijami, albo iabłki kwaſnemi/ wonnemi FalZioł V 68, I 107d, II 3a, III 21b, 22a, 23a (24); lekarze piſzą, iż kwaſne rzecży wyſuſzaią. Gorzſkie grzeiąc rozſtapiaią GlabGad C6v, C5, I5; Leop Sap 4/5; Mącz 2b [2 r.], 271d; SienLek 9, 42, 63, 94, 105; GórnDworz I; Calag 403a; Austerus ‒ Srog, czierpki kwaſzny. Calep 118a, 774a.

W przeciwstawieniu: »słodki ... kwaśny« (15): Słodkie rzecży nie ſlużą w mor/ ale kwaſne więczey ſlużą. FalZioł V 64v, I 85a, III 13c, 20c, d [2 r.], 21a (11); GlabGad 15 [2 r.]; SienLek 13, 94.

W charakterystycznych połączeniach: granat kwaśny (-a, -e) (4), jabłko (8), owoc (3), pigwa (2), pokarm, pomagranatum (5), potrawa (2), rzecz (18), żurawina (2).

Wyrażenia: »kwaśna cierpność« (2): Gruſzki kamieniſthe/ kwaſney cierpnoſci/ po obiedzie maią być iedzony FalZioł III 23d, III 13d.

»smak kwaśny« [szyk 3 : 3] (6): Wiſnie cżarne. [...] ſą ſmaku kwaſnego FalZioł III 21b, I 107d, III 20c; Cżemu kwaſny ſmak cżyni dobre pobudzenie kn iedzeniu. GlabGad C7, C6v, C7.

»kwaśne wino« = vinum austerum BartBydg, Murm, Mymer1; vinum acidum a. omphacinum Mącz [szyk 8 : 3] (11): BartBydg 170b [2 r.]; Murm 165; Mymer1 41 v; (nagł) Vinum agreſte. Wino płone. (‒) [...] AGreſt ieſt wino kwaſne kthore wyciſną z gron niezrzałech/ po tim wytłocżywſzy dadzą na ſlończu ſtać iżby ſie zgęſtnęło FalZioł I 155c, V 64, 64v, 68; Mącz 2b, 263d; SienLek 99.

Zestawienie: »woda kwaśna« = rodzaj wody mineralnej [szyk 2 : 1] (3): W Niemcéch w Heilpoganie náyduie ſye wodá kwáśna/ którey to ludźie do roznych potrzeb vżywáć zwykli Oczko 4, 4v, 8.
Szeregi: »kwaśny, (a, albo) ci(e)rpniący« (4): Wiele a cżęſte iadanie iabłek zwłaſzcża khwaſnech/ á cirpniączych/ gotowa przycżyna ku przyſciu łamania FalZioł III 23c, III 23c, V 19a; SienLek 4v.

»kwaśny i occiany« (1): przycżyna nie łacznego rodzenia/ iedzenie brzemienney paniey [...] kwaſnych y oczcianych pokarmow, ktore ſciſkaią żyły FalZioł V 18a.

»kwaśny, (a) przykry« = omphacinus Mącz (2): Mącz 263d; ćiáło ćienczy [...] wrácánie/ poſt/ kwáśne á przykre potráwy y ſuche/ pićie nie ſłodkie. SienLek 5.

W przen (3): A czo theż zárzucáią drugie piſmo [...] Y tego nie rozumieią. Potrzebá to docżćić dáley. [...] A tákże tho owoc zły ieſt/ kwáśny y brzydki/ ćirpnąca tarnká. SarnUzn H4; nas z oſobliwey łáſki ſwey nie zápomniał/ á narod náſz obrał/ y to leśne drzewo/ kwáśne iábłká rodzące [!]/ w pień ſłodkiego korzeniá Syná ſwego wſzcżepić [...] nie zániechał. SkarŻyw 26.
Szereg: »kwaśny i cirpnący« (1): O iákoż tho ieſt brzydki owocz á práwie grono winá onego płonnego á kwáśnego y ćirpnącego. Ná koniec widziemy co s tego vroſło/ iákie záiątrzenie ieſt w thych ludziech Sarn Uzn IH5v.
Przen (5):
a) Niezadowolony, niechętny; tristis Cn (3): kiedy owo ktho wſzetecżnie wda ſie w rzecż s ſwym pánem [...] pan [...] ieſli odpowie/ tedy s kwáśną poſtáwą/ a bárzo nierad. GórnDworz K8v.

W przeciwstawieniu: »wesoły ... kwaśny« (1): cżyli wdźięcżnym okiem poyrzał: twarzy ieſli weſołey/ cżyli kwáśney był [vultu sereno an turbido]? ModrzBaz 56v.

Wyrażenie: »kwaśnej twarzy« = constricta fronte Cn [szyk 1 : 1] (2): ModrzBaz 56v; nie bądźćieſz iáko obłudnicy ſmętnymi (marg) ſmutney, ábo kwásney twarzy [obtristati PolAnt]. (‒) WujNT Matth 6/16.
b) Nieprzyjemny; brzydki (1):
Szereg: »obrzydły a kwaśny« (1): ſłońce ku źimie ſie ſkłánia/ á ziemię zdzieráiącz z niey kwiecie/ liſth/ y trawę/ cżyni obrzydłą/ a kwáśną GórnDworz H6.
c) Niesmaczny (1):
Wyrażenie: »kwaśny obiad« = nieprzyjemne przeżycie; tu: o sądzie Boskim (1): Co Pan każe muſſ ſię ſtaċ Muſſiċ każdy aby nierad Iechać naten quaſny obiad. RejKup v3v.
a. W funkcji rzeczownika »kwaśne«: kwaśna potrawa (4):

W przeciwstawieniach: »kwaśne ... rzecz słodka (2), słodkie, słodkość« (4): im więczey kwaſnego pożywamy tim ſie więcey chęć mnoży ku iedzeniu, gdyż ſłodkie rzecży dla napełniania chęć oddalaią. GlabGad I5; nigdy obyad dobry być nie może bez octu/ przydayąc mu tho/ iż ku ſlodkosci trzebá nyekyedy kwásnego. GliczKsiąż F8v, F8v; złe przy dobrym/ białe przy cżarnym/ ſłodkie przy kwáśnym/ łatwiey y lepiey rozeznáć y wybráć cżłowiek może. ReszPrz 34.

2. O smaku i zapachu wywołanym fermentacją; zakwaszony, skwaśniały; fermentatus Mącz (40): FalZioł V 42v; KrowObr 78; wino ſtháre ieſt á kwáśne/ a nie godźi ſie twemu przyrodzeniu. HistRzym 112v, 113v; przez ony ośm dni [przed Paschą] niewidáć było nic kwáśnego powſzytkich gránicách Zydowſkich SkarJedn 248; rad iadał potráwy treſne/ tákże też rzadko pijał piwo dobre/ iedno gorzkie/ kwáśne/ na oſtátek y mętne WerGośc 242.

W przeciwstawieniu: »przasny ... kwaśny« (1): názwał Láćinniki Heretyki Azymity/ iż wprzaſnym a nie w kwáśnym chlebie ofiáruią SkarJedn 244.

Przysłowie: Acz ſię maczie oczo ſwarzyċ Qwaſzne piwo ſſoba warzyċ. Ale ſczyrp toć radzę mało RejKup d8.
Wyrażenia: »kwaśny [= zaczyniony zakwasem] chleb« = panis fermentatus Mącz [szyk 7 : 1] (8): Mącz 121c; Smieſz to twierdzić/ iſz kwáśny chleb był/ w ktorym Pan Apoſtołom ſwoim táiemnicę ćiáłá ſwego na wiecżerzy zoſtáwił? SkarJedn 247, 244, 272, 274, 345; SkarŻyw 456 [2 r.].

»ciasto kwaśne« = zakwas; fermentum, zyme Mącz [szyk 2 : 1] (3): Mącz [513]b; Weźmi ćiáſtá kwáśnego/ á zmieſzay z wodką miętkową/ y z octem twárdym SienLek 97v, 125v.

»kwaśna flegma« (1): [grzyby] w kwaſną flegmę á w grubą ſie obracaią FalZioł 56c.

»kapusta kwaśna [= kiszona]« [szyk 8 : 4] (12): Na ogień piekielny. Wodka z kwaſney kapuſty (w ktorey kapuſtę kwaſzą) kwas zdzieże vcżyń z thego plaſtr FalZioł V 108v, V 18a, 19a, 94v; Cżemu kapuſta zwłaſzcża kwaſna trżezwi pijanego cżłowieka GlabGad I3, I3, K6v, K7v; SienLek 2v, 9v; Ceſarz wſzyſtkie pułmiſki z ſtołu ſwego przed nowego Ceſárzá nośić każe a on wolałby był kwáśną kápuſtę álbo rzodkieẃ. WerGośc 246, 242; [Kápuſtá wtzepach kwaſnia. Ein kraut ſawer kraut. Wokabul 1539 X8v].

»kwaśne mleko« = oxygala Mącz [szyk 2 : 2] (4): MiechGlab 22; v nich [na dworze wielkiego kniazia moskiewkiego] záwżdy ná Stole ieſt [sól a pieprz]/ tákieſz oczet: mleko kwáśne/ ogorki y ſliwy ſolone w kubkoch BielKron 435; Mącz 271d; SienLek 101v.

»kwaśne (-a) (wy)rzyganie, zgaga« [szyk 3 : 2] (3 : 2): FalZioł *2; Z kąd pochodzi kwaſna zgaga to ieſt kwaſne wyrzyganie. GlabGad K5v, K5v, K6.

Szereg: »(tak) przasny, (jako, abo, to jest nie) kwaśny«(4): ták wprzaſnym iáko w kwáśnym chlebie/ poświęcony Sákráment przenaświętſzy być może SkarJedn 274, 272, 345; Sákráment ſwoy ſprawuią [...] w przaſnym/ to ieſt/ nie w kwáśnym chlebie. SkarŻyw 456. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Q ŗdko/ abo nigdi nieużiwmy/ iako tu kwaſny/ abo qwaśni. JanNKarKoch F2.

Synonimy: 1. cierpki, kisły, occiany, ocetny.

Cf KWASZONY, [KWAŚNOJUCHY], NIEKWAŚNY

AK