[zaloguj się]
[pdf]

ŁODKA (156) sb f

-ó- (16), -o- (2); -ó- : -o- Mącz (15:2); a jasne.

Fleksja
sg pl du
N łódka łódki łódce
G łódki
D łódce
A łódkę łódki łódce
I łódką
L łódce łódkach
V łódko

sg N łódka (39). ◊ G łódki (40). ◊ D łódce (4). ◊ A łódkę (29). ◊ I łódką (5). ◊ L łódce (25). ◊ V łódko (1). ◊ pl N łódki (3). ◊ A łódki (4). ◊ L łódkach (1). ◊ du N (cum nm) łódce (3) RejPos 174v [3 r.]. ◊ A (cum nm) łódce (2) RejPos 173v, SkarŻyw 596.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Dem. od „łodź”; navicula, navigium Mącz, Cn; catascopium, navigiolum Calep, Cn; cymba, lembus, monoxylon, scapha Mącz; celox Calep (156): TarDuch B4; Alexander/ przykazał rycerzom áby ſniey [z trzciny] czynili łodki HistAl M2v, Av, I4; Nadobne przyſtoſowánye ku Ewányeliey o łodce/ w ktorey ſie Pan woźił z zwoleniki ſwoimi LubPs Y5v marg; A Wſthąpiwſzy Iezus do łodki/ przewiozł ſie [ascendens in naviculam transfretavit]/ y przyſſedł do miáſtá ſwoiego. Leop Matth 9/1, Ioann 6/22, 23, YY4v; BibRadz Is 18/2; Goski 13v; Genus navigii exploratorii, Máła łódka na którey wyyeżdzáyą á wyſpiegáwayą. Mącz 41a, 76b, 106d, 163b, 188c, 218b (15); [Apollon] kazał łodkę ktora záwżdy wkorabiu byłá przypráwić HistRzym 16; Tedy náwáłnośći tę łodkę pochwyćiwſzy trzećiego dniá v iednego miaſthá kthore zową Efez ná brzegu ią poſtáwiły. HistRzym 16v, 16, 16v [4 r.], 32; Słuchayże iż thu Ewányeliſtá przypomina/ iż ná brzegu iezyorá tego ſthały dwie łodce RejPos 174v, 48v [3 r.], 49 [2 r.], 173v, 174, 233v, 234; wyſkocżył złodki Piotr ná głębinę y przepáść morſką SkarŻyw 597, 392, 596 [5 r.], 597, 599 [2 r.]; Ale on [Pompejusz] przes zámknienie oblężonego portu/ w máłey á łatáney łodce vćiekł ná Morze StryjKron 66; temu co z łodki wypadſzy vtonął/ máło ná tym ieſli ná ſzerokim ſążeniu álbo ná pálcu wodá nád nim ſtoi/ ponieważ iuż nie żyw ReszList 192; Celox – Lodka poiezną. Calep 178a, 171b, 690a, 690b; WujNT Mar 3/9.

W porównaniach (8): LubPs A4; Leop Iob 9/26; Cymbium, Naczinie od nápiyánia podługowáte/ ná xtałt czołnu álbo łodki. Mącz 76b; Y kázáła Rycerzowi przynieść ſąd iákoby łodkę/ a powiwſzy ie [dziecię] w on ſąd włożyć. HistRzym 32; RejPos 204; á iednák do ſamego Piotrá do łodki y śieći iego rzecż tę y táiemnicę Zbawićieł [!] przytacża. SkarŻyw 597; Gdyby kto z Niebá poyrzał ná ten ſwoy wiek mały/ Ktory iáko ná morzu/ łotkę tłuką wáły. KołakCath Cv; Co v łodki ſternik y woźnicá v wozu/ y wodz v woyſká: to Práwo ieſt w Rzeczypoſp SkarKaz 697b.

W charakterystycznych połączeniach: łodka się topiła; łodkę czynic, przywieść, puścić, sprawić (2), utopić; z łodki wypaść, wyskoczyć (2); w łodkę (do łodki) wstąpić (wstępować) (10); w łodce przewieziony, siedzący (2), siedzieć (2), tonąć; mała łodka (11).

Wyrażenia: »łodka płynąca (a. pływająca)« (2): LubPs A4; Tedy rycerz [...] iáko długo łodkę widział płynącą ſtał v morzá płácżąc. HistRzym 32.

»łodka rybitwia« (1): Horia, Lódká rybitwia. Czółn. Mącz 158a.

W przen (16): Widziſz iż w tey łodce prożney zakonu ſtárego nie naydzyeſz nic iedno ſtrách RejPos 174v, 174v [5 r.], 176v, 331; tę ſtolicę Piotrá S. ſtolicę Rzymſką chciał mieć aż do tego cżáſu/ zá opokę nie zwyćiężoną y łodkę nigdy wiátry żadnymi nie pogrążoną SkarJedn 144; GrabowSet K2; WujNT 35.

W przeciwstawieniach: »korab, nawa, okręt ... łodka« (3): Ieden tylo zbáwienny korab y pewny: á inne wſzytkie ſą rozboynicże/ á nie pewne łodki. SkarJedn 38, 38; WIelkich Iágiełow potomku iedyny, [...] W niewielkiey łodce, przećiw śilney wodzie, Niechcąc ia płynąć, nawy ſie twey chwytam GrochKal 2.

Zwrot: »dostać się w łodkę Charonową« = umrzeć (1): Iuż kto ſie doſtał w łódkę Charonową/ Niemáſz go/ zginął z pámięćią/ y z głową GórnTroas 30.
Wyrażenie: »łodka pływająca« (1): Pewnieć nic inego nie figurowáłá tá łodká pływáiąca po tym márnym á burzliwym morzu/ iedno Koſcioł iego ſwięty RejPos 176v.
Przen (69):
a) O Kościele katolickim (64): kácyrſtwá y przećiwnoſci przećiw they łodce moc byorą dla doſwyadſſenya y zbudzenya wybránych ſwych KromRozm III L3v, L3v [2 r.]; Bo Pan náſz tę łodkę ſwą á ten Koſcyoł ſwoy/ to ieſt káżdy ſtan Krześciyáńſtwá ſwego/ thák chowáć á thák przyſtrzegáć racży/ iż ona nigdy zánurzyć ſie áni vthonąc nie może RejPos A5v; tá łodká iego á ten Koſcioł iego/ nigdj bez grzechu być nie może. RejPos 49, 48, 49 [3 r], 49v [2 r.], 50v, 51 (26); RejZwierc 176v; Samá tá ieſt łodká w ktorey potopu vchodzą/ wktorą kto nie wſtąpi/ zátopiony będzie. SkarJedn 2; SkarŻyw 596.

W charakterystycznych połączeniach; chwytać się łodki, cisnąć się do łodki (2), w łodkę wsiąść; łodka błogosławiona, wdzięczna.

Fraza: »łodka płynie, łodka musi pływać« (1;2): A thá łodká w náwiętſzych nawáłnoſciach á w nawiętſzych głębokoſciach tego morzá burzliwego ſwiátá nędznego muśi pływać RejPos 176v, 51; A tá łodká płynie y ſłynie: Tyráńſtwá wſzytki y Heretyctwá przetrfawſzy/ iáko mocna ſkáłá/ ſtoi. SkarJedn 150.
Zwroty: »kołysać się w łodce (a. łodka się (za)kołysze itp.)« (5): ácż ſie może tá łodká zákołyſáć/ ále on tego pilnie ſtrzeże/ áby ſie nigdy nie zánorzyłá. RejPos 49; wieſz/ iż thá łodká záwżdy kołyſána być muśi RejPos 51, 49, 49v, 50.

»pływać w łodce« [szyk zmienny] (4): on [Jezus] z námi záwżdy w tey łodcze pływa áż do ſkońcżenia ſwiátá RejPos 51, 175, 177, 177v.

Wyrażenia: »łodka kościoła (bożego a. pospolitego)« (3): KromRozm I M4; [Boga] pilnye prośić/ áby on raczył ſercá ich zmyękczyć/ álbo ocućiwſſy/ ſąm wedle ſwey S. woley nas y łodkę koſcyołá ſwego záchowáć KromRozm III L3; tákże y ći co z łodki kościołá Bożego wypádli/ [...] zbáwieni być żadną miárą nie mogą ReszList 192.

»łodka Pańska« (2): Piękna náuká o łodce Páńſkiey/ y iáko ſie w niey záchowáć mamy/ á iáko ieſt w niey káżdy w pilney opiece iego. RejPos 173v marg, 49 marg.

»łodka świętego (a. wielkiego) Piotra« (2): SkarJedn 386; á z tych náwáłnośći nie vſtáwicżnych wiárek/ w ktorych z łodki ś. Piotrá wypadſzy/ mizernie bobruią/ do tegoż portu kościołá Rzymſkiego/ do teyże ś. ſtolice ſię obroćili. ReszList 143.

peryfr. »szternik łodki bożej« = papież (2): [heretycy] tego ſzterniká łodki BOżey od rudłá odſádźiwſzy/ tym ią łácniey mogli nawáłnośćiámi zálewać ReszList 185, 185.

»święta łodka« [szyk 10:1] (11): nie będzyeli łáſki/ opieki/ á opátrznośći Páná tego/ á ieſli ſie nie przybliżymy do ſwiętey łodki iego/ to ieſt/ do ſłow/ do náuk/ á do poſtánowienia ſwiętego iego. RejPos 177v, 51, 175 [4 r.], 175v [2 r.], 176v [2 r.], 177v.

α) [O kościele braci czeskich:
Wyrażenie: »łodka boska«: Jego [Ostroroga] przykładem satyry rogate Przepłaszać będzie i fauny włochate Od trzody pańskiej, a swoją obroną Ratuje łódkę Boską uciśnioną. RybWiersze 84.]
b) O Rzeczypospolitej (2): nieſpokoyni/ łákomi/ nieſpráwiedliwi/ śieją wſzędźie niezgody/ nic ná dobre poſpolite nie pomniąc/ á tą łodką w ktorey ſię wſzyſcy wieźiem/ ſwoim biegánim chwieiąc/ do zánurzenia ią y vtopienia przywodzą. SkarKazSej 659a.
Wyrażenie: »łodka Rzeczypospolitej Polskiej« (1): Lodkę R. P. Polſkiey co naybárziey pogrąża. PowodPr 54 marg.
c) O życiu ludzkim, doli, losie (3): Iuż miła łodko pływay á puść ſie ná wody/ Gdyż wieſz iż ſzcżęſcie vmie odmieniáć przygody. RejWiz 10; Bądź rátunkiem kwápliwym/ Lodce iuż połupány/ Ktorą wiátr miece/ z plutą pomieſzány/ By w morzu śmierći chćiwym/ Nie zálał GrabowSet M3v; Weś ſtyr/ ſam Pánie/ łodki vtrapioney/ Wieś iák żeglarz życżliwy GrabowSet R.

Synonimy: barka, bat, bata, czołn, korab, nasad, nawa, okręt, statek, szkuta.

Cf ŁODZICA

HJ