[zaloguj się]
[pdf]

1. NIECHAĆ (141) vb pf i impf

impf (12): wszystkie użycia part praes act, praes 1 sg Mącz 395b, 3 pl FalZioł II 1d, praet 3 pl subst BielKron 319v; pozostałe na ogół niewątpliwe pf.

e oraz a jasne.

Fleksja
inf niechać
praet
sg pl
3 m niechåł m pers niechali
f niechała m an
n subst niechały
imperativus
sg pl
1 niechåjmy
2 niechåj niechåjcie
conditionalis
sg pl
2 m by niechåł m pers
f byś niechała m an
3 m by niechåł m pers by niechali
impersonalis
praet niechåno
participia
part praes act niechając
part praet act niechåwszy
inne formy
praes i fut sg 1 - niechåm; praes i fut sg 2 - niechåsz; praes i fut sg 3 - niechå; praes i fut pl 1 - niechåmy; praes i fut pl 3 - niechają

inf niechać (20). ◊ praes i fut 1 sg niechåm (2). ◊ 2 sg niechåsz (3). ◊ 3 sg niechå (3). ◊ 1 pl niechåmy (1). ◊ 3 pl niechają (1). ◊ praet 3 sg m niechåł (7). f niechała (1). ◊ 3 pl m pers niechali (4). subst niechały (1). ◊ imp 2 sg niechåj (56); -åj (48), -(a)j (8). ◊ 1 pl niechåjmy (4); -åjmy (3), -(a)jmy (1). ◊ 2 pl niechåjcie (15). ◊ con 2 sg m by niechåł (1). f byś niechała (1). ◊ 3 sg m by niechåł (4). ◊ 3 pl m pers by niechali (2). ◊ impers praet niechåno (3); -åno (2), -(a)no (1). ◊ part praes act niechając (9). ◊ part praet act niechåwszy (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Zostawić w spokoju, pozostawić samemu sobie, nie ruszać, nie użyć; porzucić, opuścić, ominąć; relinquere Vulg; sinere Mącz; dimittere Pol Ant; dare pαcem, missum facere, omittere Cn (92): Kiedy poczuieſz iż ćie Dná pokuſza/ hnet nátłucz czoſnku á ná bolącé mieſtce przywiń/ á cáły dźień ták niechay áż ſye ſpryſzczy SienLek 122v, 80, 138v, 149, 151, 176 (11).

niechać kogo, czego (55): BierEz 12, P4v; OpecŻyw 70; ForCnR E2; Też niekthorzy w nacżyniach glinianych to cżynią wſthawiwſzi iedno na drugie á niechaią thego przez dzień y przez nocz FalZioł II 1d, V 107 [2 r.]; BielŻyw 81; RejRozpr F3; BielKom F4; RejWiz 105v; Leop Num 21/13, Deut 24/21; práwe pierſi im paliły áby vſchły/ á lewey niecháły dlá chowánia dzieći BielKron 319v; przeto niecháiąc Połowcow/ Olechá obegnáli ná Stárodubie BielKron 350; cżego Tátárowie wten cżás niecháli/ to ſwoi do gruntu ſkáźili BielKron 361, 10v, 25, 90v, 356, 365v, 393v, 450; Sine fores sic, Niechay ták drzwi/ odſtęṕ. Mącz 391a; SienLek 55, 156, 171v; BielSpr 39v, 63; A (on) rzekł/ niechayćie go/ żaden niech nieruſza kośći iego. BudBib 4.Reg 23/18; BudNT Ioann 11/48; KochFr 69; LatHar 704; KlonFlis H4v [2 r.], H5; Kto dobrego vkrádnie/ Bucżáckiego ſtádá/ Mogłby niecháć lichoty y pśiego obiadá KlonWor 20, 11, 20. Cf niechać kogo w czym; kogo cum inf; Zwrot.

niechać kogo w czym [= w jakim stanie] (6): Vchodząc śmierći Brutus/ vcżynił ſie ſzalonym/ błáznował krolowi chodząc s kijem iáko błazen/ bacżąc to krol/ niechał go ták w błazeńſtwie. BielKron 105v, 224v; Ia go też niecham w przedſięwźięćiu iego Sżyprá Polſkiego. KlonFlis D4v. Cf Zwrot.

niechać kogo cum inf (1): Furto/ mówię/ niewdźięczna moich vczynnośći. Tobiem ią złégo ſłowá nie rzékł iáko żywo/ Co drugi rad vczyni/ gdy mu mieyſce krzywo/ Zebyś mi tę niewdźięczność okázowáć miáłá/ A mnie cáłą noc płákáć pod niebem niecháłá. KochPieś 29.

niechać co (lat.) (1): Też vrina kozia z Spiką nardową/ albo z pieprzem: niechaiącz ſpikam nardi: po ranu cżęſto pita/ znamienicie ieſt pomoczna na opuchlinę FalZioł V 84.

niechać komu [= zostawić dla kogo] (2): Leop Deut 24/20; BY lutnia mówić vmiáłá/ Ták by nam wgłos powiedźiáłá: Wſzyſcy inſzy w dudy grayćie/ Mnie Bekwárkowi niechayćie. KochFr 69.

niechać gdzie (12): Rybitw ieden wźiąwſzy śiadki/ Wźiął też z ſobą y piſzcżałki: A niechawſzy śieći w kobieli/ Siedział ná brzegu dął w piſzcżeli. BierEz I2; Y iáko bárzo winnego/ Zbitego y zránionego: Tu mię pod ſkáłą niechayćie/ Sámi rzkomo zućiekayćie. BierEz P4v; FalZioł V 107; BielKom F4; BielKron 90v, 393v; rozmąćże on popioł wodą gęſto/ á włóż go w orzechową łuſzczynę/ przyłożże ná ono mieſtce gdźie łupánie maſz/ á niechay ná nim ták długo áż będzie ſadzél SienLek 130; Weźmi korzenia Pokrzyw wielkich á ſpłocz chędogo/ warzże w piwie/ [...] zákopay wneth z gárncem w źiemię/ á niechay go thám przez trzy dni SienLek 156, 136, 171v; BietSpr 45v; Złodźieiu/ niecháć było ſtárcá ná wygonie KlonWor 20.

W charakterystycznych połączeniach: niechać cudzego (2), czapki na głowie, drzwi, gornych ołtarzow, gron, jadamaszku, klasztora (2), kościoła, lichoty, Polowcow, psiego obiada, sieci, skarbow, soli, starca, swego, tabinu, towarzystwa, wilkow, włos połowice, złota; niechać spicam nardi; w grobie niechać, w kobieli, w ramie, pod skałą, na wieży, na wygonie, w zamknieniu; niechać w błazeństwie, w postanowieniu wiary, w przedsięwzięciu; niechać tak (16).

Przysłowia: Páś náſwym niechay cudzego. RejRozpr F3; KlonFlis H5.

niechał wilk á wziął pies BielKron 298v.

Zwrot: »niechać spokojem (a. z pokojem), w pokoju« [w tym: kogo, czego (12)] [szyk zmienny] (10:3): Amurat Othoman widząc twoich wiele zbithych pod mury y ná ſtronách kazał vſtąpić/ á do kilka dni niecháć w pokoiu BielKron 250; Przeor zakonu káznodziey wyſzedł proſząc Elbieſkiego Komendatorá/ [...] klęknąwſzy/ áby im klaſztorá niecháli ſpokoiem. BielKron 372, 21v, 66v, 88, 89, 91 (12); BielSpr 45v.
a. Nie jeść albo nie pić czegoś [w tym: czego (14)] (15): Wiſni białych/ iabłek/ Brzoſkiń/ malonow/ dyń/ malin/ ſliw ſlodkich/ ogurkow: niecháć FalZioł V 64, V 64v [2 r.]; RejRozpr G4; Pokármow báłwánom ofiárowán[y]ch/ ácż ſą ku pożywániu ſluſſne/ wſſákże dla żgorſſen[i]a lepiey ich niecháć. Leop 1.Cor 8 arg; mięſo kurze álbo kokoſze rozwárzywſzy s piotruſzczánym korzenim/ [...] á tym ſye po kilá dni żywić/ inſzego czego niecháiąc SienLek 89.

W zdaniu ze spójnikiem „ani” zamiast „i” (jak w zdaniu zaprzeczonym) (1): Słonin niechay/ ani kiełbas/ y wſzytkich takich rzecźy. FalZioł V 64v.

W przeciwstawieniach: »pić (4), pożywać (2), (z)jeść (2), pokusić ... niechać« [w tym: pożywać a jeść (1)] (3): FalZioł V 95; Ieſtli baczyſz żeś chudziná Piy piwo á niechay winá RejRozpr H4v; Goski A5; S káżdego drzewá tu pożyway á iedz owoc/ ale s tego drzewa iednego żywotnego niechay BielKron 1v; Náſzy ryby ziedli/ wężow niecháli. BielKron 442; boć wżdy lepiey záwżdy nieiákiego lekárſtwá pokuśić niżli niecháć. SienLek 33, 42v; BielSjem 31.

W charakterystycznych połączeniach: bedł niechać, brzoskiń, chrzanu, dyń, gorczyce, jabłek, jagieł, kapusty, kiełbas, kramnego [piwa], lekarstwa, łuku, malin, malonow, miodu (2), ogurkow, piwa, rzeżuchy, rzodkwie, słonin, śliw słodkich, wężow, wina (2), wiśni białych.

b. Przestać mówić o kimś, o czymś [kogo, czego] (5): Ale już ludzi niechajmy, O nas lepak pogadajmy BierRozm 21; KromRozm I L4; KromRozm II o2; KochProp 7; Ale niecháiąc ſtárych obyczáiów których iuż w Polſcze niémáſz/ wróćmy ſye do dźiśieyſzych KochWr 29.
2. Wstrzymać się, zrezygnować; unikać, nie stosować; przestać czynić; o(b)mittere Miech, Mącz, Cn; desinere Calag, Cn; absistere, abstinere, cessare, decedere Calag, sinere Vulg; deserere, desistere, intermittere, ponere, quiescere, supersedere, temperαre Cn (47): Czos vmyſlil dzialac: niechay, A od ſwey woley ſie na cżas powſcięgni. FalZioł V 52; RejKup g7v; Niechayćie/ byśćie lepak wyplewiáiąc kąkol/ niewyrwáli ſkorzeniem poſpołu y pſſenice. A ták niechayćie że ták oboie roſćie áż do żniwa Leop Matth 13/29–30; RejZwierz 102v; BibRadz Iudith 8/10; A gdy iuż Abráám ſyná miał ściąć/ zawołał nań Pan Bog imieniem/ Abráámie niechay BielKron 13, 40v, [852]v; RejPos 52; RejZwierc 39v; bo gdźie ſłába ſtrzelbá bywa s przeſtáwániem/ nie ſkáźi ſercá obegnáńcom/ lepiey thedy niecháć mali ſłába ſtrzelbá być. BielSpr 75; Calag 38b; WyprPl A3v; LatHar 713, 720; WujNT Mar 15/36.

niechać kogo, czego [w tym: czego (26)] (28): iuż śię iednaymy/ A tego ſwaru niechaymy BierEz C, B3, C4, E2; nie buduy nie ſiey, ani ziemie orac: nie pocżynay. Y owſzem lepiey aby wſzego niechal. FalZioł V 52, V 69; radził mu aby czo narichley niechaiącz bitwy, iechał na ſtolec Krolewſki MiechGlab 54; RejKup h8; BielKom F6; Wiele mowił beſpiecżnie przećiw Ceſárzowi/ Gdy mu drudzy rádzili/ by niechał tey mowy. RejZwierz 27; BibRadz 2.Reg 13/12; Goski A11; BielKron 71, 205, 306, 354v, 356; Mącz 226c; Wy ſię być ludem Bożym wſzyſcy ozywaćie/ Staniſłáwá ſwiętego zá Pátroná maćie. Abo tedy niechayćie tytułu tákiego/ Abo ſłuchayćie z chućią ſłowá prawdźiwego Prot A2v; Pániey/ łáźniey tedy niechay SienLek 43v, 43, 43v; KochPieś 24; GosłCast 6; KlonFlis F3; KlonWor 40. Cf Przysłowie.

cum inf (1): Item zna yſch pywa ſwego ſtarego kthore ſchynkowala pywem goſpodarſkym dolyewala zwyadomoſczia Anni dala zaſzye panyey 14 groſſi za tho pywo bo yey nyechano naſpowyedzi roſzgrzeſſycz LibMal 1546/117.

W połączeniu z wyrazami, jakich używa się w zdaniu zaprzeczonym [„nic”, „ani”] (2): áby niecháiąc nicżego innego co narychley z ludem bywał v niego BielKron 306; Sierpniáć trzeba vmierzenia/ Niechay Pániey/ áni ſpánia SienLek 43v.

W przeciwstawieniach: »czynić, trzymać się ... niechać« (2): A nye náſláduyą ći dźyeń po dźyeń luboſći? ktorzy wſſytkę wolnoſć y wyárę krzeſćiyáńſką ná tym ſádzą/ áby yeſć/ pić/ czynić/ nyecháć/ co/ á kyedy/ á yáko kto chce KromRozm I D4; áby wſzyſcy mieli wzór y źwierćiádło nie nákáżoné, czego ſie trzymáć: czego niecháć. GosłCast 6.

W charakterystycznych połączeniach: niechać bitwy, błaznowania, domniemania, jedzenia i picia, łaźniej (3), łupiestwa, modlitw, mowy, paniej (2), prożnej rady, prożnych wieści, spania, swaru, śmiechow, troskania (2), tytułu, walek, wszego.

Przysłowie: Rad tego niechay/ cżego mieć nie możeſz. BierEz L3; czego niémáſz/ tego niecháć: á lékárſtwo kthóreby nabliżéy właſnośćią śięgáło/ ná mieyſce tám tego dáć. Oczko 38.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Sino, Dawam pokóy/ dopuſzczam/ niecham. Mącz 395b; ále literá druga, która idzie przed nią, ćiągnie ią zá ſobą, iáko tu, day, niechay, móy, twóy JanNKar G.

Synonimy: 1. »dać pokoj«, »dawać pokoj«, zostawić; 2. powściągnąć się, przestać.

Formacje współrdzenne: poniechać, pozaniechać, przeniechać, zaniechać, zaniechać się; zaniechawać; poniechywać, zaniedbywać.

ZZa