Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEUŻYTOŚĆ

Następne hasło: NIEUŻYWANIE »

NIEUŻYTY (35) part praet pass pf

W pisowni łącznej (26), w rozłącznej (9).

e jasne.

comp nieużytszy (1).

Fleksja

sg
m	N	nieużyty	f	N	nieużyta	n	N	nieużyt(e)
	G	nieużyt(e)go		G			G	nieużyt(e)go
	A			A			A	nieużyt(e)
	V	nieużyty		V	nieużyta		V

pl
N	m pers	nieużyci
N	subst	nieużyté
A	subst	nieużyt(e)
V	subst	nieużyt(e), nieużytsz(e)

sg m N nieużyty (16). ◊ G nieużyt(e)go (1). ◊ V nieużyty (1). ◊ f N nieużyta (4). ◊ V nieużyta (3). ◊ n N nieużyt(e) (1). ◊ G nieużyt(e)go (1). ◊ A nieużyt(e) (1). ◊ pl N m pers nieużyci (1). subst nieużyté (1). ◊ A subst nieużyt(e) (1). ◊ V subst nieużyt(e), nieużytsz(e) (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

W funkcji przymiotnika: Taki, który nie ulega ani prośbom, ani przemocy, który się nie daje nakłonić do czego, niewzruszony, twardy, stały (35)
- W przen (5)

W funkcji przymiotnika: Taki, który nie ulega ani prośbom, ani przemocy, który się nie daje nakłonić do czego, niewzruszony, twardy, stały; inexorabilis Mącz, Calag; firmus, immobilis, immotus, immutabilis, implaeabilis Mącz; inflexibilis Cn (35): Atropos, Latine immutabilis [...] Nieużyty. Quo nomine dicta est una ex Parcis deabus. Mącz 19b; Obffirmatus [...] Zakámiały Nieużyty.Lapide ipso obfirmatior es, Rychleyby kámieniá vżył niż ciebie. [...] Animum offirmo, Pewnie ſie niedam vżyć. Mącz 128d; Indeflexus, Nienákłonny/ któ ſie nie da náchylić nievżyty. Mącz 168c; Indeprecabilis, Nievbłágliwy który ſie nie da vprośić/ nievżyty. Nieubłágány. Mącz 168c, 128c, [234]a [2 r.], 270a, 301d, 302c; Calag 536b; kazano go kiymi okrutnie bić [...] A widząc iſz był nie vżyty: ieſzcże go záwieśić zá iednę rękę á v iedney nogi wielki kámień vwiązáć j ták przez dwie godzinie trzjmáć kazáli. SkarŻyw 76.

nieużyty komu, czemu (2): Nie ták oycżyznie ſwey był nieużyty On Koryolan/ ſławą znákomity/ Gdy z płácżem ſkłádał gniew nievśmierzony/ Mátkę ſwą widząc/ y cne Rzymſkie żony. GrochKal 23. Cf nieużyty komu w czym.

nieużyty komu w czym (1): bárzo ſię pilnie o iego náwrocenie ſtárał/ z oney ſtárey miłości ktorą miał ku niemu. Był mu bárzo w tym twárdy/ y nievżyty SkarŻyw 102.

W polączeniach szeregowych (5): [starzy] ſą ſkąpi/ trudni/ nieużyći/ boiázliwi/ ſkrzęthni GórnDworz K3; SkarŻyw 528; o znikomych ćieni Sroga/ nie vbłagána/ nie vżyta kśieni KochTr 4; KlonŻal C4v; GrochKal 23.

W porównaniu (1): [Parki] Nie vżytſze niż morſkie wáły KlonŻal D.

Przysłowie: Więc śmierć nieużyta/ Tá zá gárdło chwyta Bogáté pány/ iáko proſté ſługi/ Ani zborguie/ byś wyciągnął długi. KochPieś 6; Ale śmierć nieużyta/króm wſzelkiéy litośći/ Niefolguie ni cnoćie/ ni żadnéy godnośći KochTarn 75.

Wyrażenia: »nieużyta białagłowa« (1): TY ſpiſz á ia ſám ná dworze [...] Ciérpię nocné niepogody [...] Ockni ſye á przemów ſłowo/ Nieużyta białagłowo. KochPieś 24.

»czł(owi)ek nieużyty« = severus homo Mącz [szyk 1:1] (2): Mącz [390]a; ráduy ſie człeku nie vżyty/ Ale y ták dobrze znaſz/ bo móy żal nie ſkryty: W grobie móy ſyn GórnTroas 43.

peryfr. »nieużyta pani, ksieni (z)nikomych cieni« = Persefona [szyk zmienny] (1:1): KochTr 4; Vćieſzna Mátko/ wzgárdziłáś iuż námi/ Odſtráſzyłá ćię nieużyta Páni. Nikomych ćieni WisznTr 16.

»nieużytego przyrodzenia człowiek« (1): Ingenium insanabile, Nie vżytego pryrodzenia [!] człowiek/ któri ſobie nic mówić nie da. Mącz 367d.

»nieużyta śmierć« [szyk 2:2] (4): GrochKal 19; y bryłá podległego ſkáźie cżłowiecżeńſtwá mego prędko ſię rozſypie: y nie tylko mnie/ ale y kążdego z nas złupi nieużyta śmierć z duſze LatHar 638. Cf Przysłowie.

Wyrażenia peryfr. oznaczające Parki: »nieużyte boginie« (1): Nieużyté Boginie/ dźiećióm látá przędą/ Wedle których ráchunku żyć ná święćie [!] będą KochMRot B4v.

»nieużyte prządki« (1): NIe vżyte/ nie vnoſzone/ Nie przepárte/ nie vproſzone/ Wy o wiekow ludzkich nieprzebyte prządki KlonŻal C4v.

»nieużyte siostry« (1): O nieużyte śioſtry/ przecż nić vrywaćie Bez bráku? wſzák doſtátkiem tám inſzych maćie? WisznTr 18.

Szeregi: »głuchy, nieużyty« (1): [Parki] Gorſze niż Acheron głuchy nie vżyty. KlonŻal D.

»nieużyty a łakomy« (1): Ach nievżyta śmierći/ á łákoma/ Poimáłáś mężá/ ktorego świádoma Siłá Moſkiewſka/ y Gdańſk nieukłonny/ Y krwáwe Luki/ y Połock obronny. GrochKal 19.

»srogi a nieużyty« (1): PowodPr 11 cf W przen. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»twardy i nieużyty« (1): SkarŻyw 102 cf nieużyty komu w czym. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (5): á ony twárde á nieużyte y dzikie ſercá/ ták vſkromił/ iſz ich máło zá żywotá iego w báłwochwalſtwie zoſtáło SkarŻyw 528, 68; O nieużyte/ twárde/ zákámiáłe Dźieći koronne/ ná mátkę niedbáłe GrochKal 23; Przyłády ták ſrogiego á nievżytego ſądu Páńſkiego/ znácżne ſą w piśmie ś. PowodPr 11; PudłDydo B4.

Synonimy: nienakłonny, nieporuszony, nieprzejednany, nieprzeprawny, nieubłagany, nieubłagliwy, nieuczynny, nieuproszony, srogi, stały, surowy, twardy, zakamiały.

Cf UŻYTY