Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ODCHYLONY]

Następne hasło: ODCIĄĆ SIĘ »

ODCIĄĆ (64) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	odciąć

praet
	sg		pl
2	m	-ś odciął	m pers
3	m	odciął	m pers	odcięli
3	f	odcięła	m an

plusq
	sg
2	m	-ś był odciął
3	m	odciął był

imperativus
	sg
2	odetni

conditionalis
	sg
1	m	bym odciął
2	m	byś odciął
3	f	by odcięła

impersonalis
praet		odcięto
participia
part praet act		odciąwszy

inf odciąć (16). ◊ fut 1 sg odetnę (1). ◊ 3 sg odetnie (5). ◊ 3 pl odetną (2). ◊ praet 2 sg m -ś odciął (1). ◊ 3 sg m odciął (9). f odcięła (1). ◊ 3 pl m pers odcięli (3). ◊ plusq 2 sg m -ś był odciął (1). ◊ 3 sg m odciął był (1). ◊ imp 2 sg odetni (15). ◊ con 1 sg m bym odciął (1). ◊ 2 sg m byś odciął (2). ◊ 3 sg f by odcięła (1). ◊ [impers praet odcięto.] ◊ part praet act odciąwszy (5).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

Tnąc lub zadając cios ostrzem oddzielić część od całości lub to, co jest do czegoś przymocowane (64)
- Przen (25)
- a. Przeciąć to, co łączy część z całością (2)

Tnąc lub zadając cios ostrzem oddzielić część od całości lub to, co jest do czegoś przymocowane; abscindere PolAnt, Vulg, Mącz, Calag; amputare Vulg, JanStat; tollere Vulg, Modrz; resecare Mącz, Calag; praecidere PolAnt, Modrz; rescindere, scindere, secare, subsecare Calag; defalcare Calep (64): ad vivum resecare, S żiwym weſpołek odciąć, do żiwego doyąć Mącz 377c; weźmi wężá iednego álbo co chceſz/ á odćiąwſzy od głowy ná cztery pálce/ á tákież od ogoná/ [...] włoż ſámo mięſo w gárniec SienLek 62; Calag 3a, 5b; Calep 294b.

odciąć co (30): ieſli bycię gorſzyła ręka twoia/ odetni ią MurzNT Mar 9/42, Matth 5/30, 18/8, Mar 9/44; Leop Matth 5/30, 18/8, Mar 9/42, 44; BibRadz Matth 18/8; pálmową gáłąś y z iágody odcięli BielKron 40; Enodare lignum. Sęki odćiąć. Mącz 249a; RejPos 61; RejPosWstaw [110²]v; kazał Dawid młodzieńcom że ie pozábijáli/ y odćięli ręce ich y nogi BudBib 2.Reg 4/12; BudNT Mar 9/42; SkarŻyw 362; NiemObr 11; WujNT Matth 5/31, 18/8, Mar 9/43. Cf odciąć co od czego; co komu; co czym.

odciąć co od czego (3): FalZioł V 34; Cervicibus caput abscidit, Głowę od rámión odćiął Mącz 372a, 300c.

odciąć co komu [w tym: sobie (1)] (5): dobywſſy miecżá/ vderzył ſlugę naywyſzſſego kápłaná/ y odćiął mu vcho. Leop Mar 14/47; który Myrmylloni ſampierzowi ſwemu federpuſz od przéłbice mógł odciąć. Mącz 300c, 164a; SkarŻyw 391; LatHar 720; żebyś dla niezdrowey ręki odćiął ſobie zdrową dla lekárſtwá owey KlonWor ded **3v.

odciąć co czym (1): Ku ktorey rzecży lekarze maią mieć pewne nacżynie/ Iako noże Kleſzcże, haki/ y nożycze: czoby nimi takowe cżłonki, albo richło odciąć albo oderwać. FalZioł V 34.

odciąć kogo [= wisielca] (2): ſługá [...] ſłyſzącz niezwykły kołát w komorze/ werwał ſie thám/ y páná iuż wiſzącego odciął GórnDworz Q8v; RejZwierc 101.

Szeregi: »odciąć albo oderwąć« (1): FalZioł V 34 cf odciąć co czym.

»odrzezać albo odciąć« (1): gdybyś też vźrzał gáłąś ćirniową ábo głogową/ á ona wyroſła s pięknego krzaká winnego/ [...] izażbyś iey nie odrzezał álbo nie odciął RejPos 172.

Przen (25):

odciąć kogo, co (2): Ale Pan Bog [...] Odetnye y z dzyedzictwem ten zły lud nyewſtydliwy. LubPs dd; Oto dni przychodzą że odetnę rámię twoie y rámię domu oycá twego BudBib 1.Reg 2/31.

a) Wykluczyć, usunąć ze społeczności [kogo, co] (5): Wſzelką látorośl ktora we mnie nie rodźi owocu/ odetnie ią WujNT Ioann 15/2, s. 368.

odciąć od czego (3): HistRzym [89]; iż ták wyklął wiele kośćiołow/ y od ćiáłá iednego odćiął SkarJedn 125; SkarŻyw 166.

W porównaniu (1): iam ieſt Wilhelmus Komes grzeſzny y niezbożny/ ktoregoś ty ſłuſznie od ćiáłá kośćiołá Bożego iáko cżłonek zárażony odćiął SkarŻyw 166.

b) Opuścić fragment tekstu lub cząstkę wyrazu [co] (3): Wieleć rzeczy we wſzytkim Nowym Teſtámenćie odćiął był y odmienił Márcion haeretyk WujNT przedm 15; Aphȩreſis, kiedy piérwſzą literę odetną, vt pro coⁿtemnere, temnere SarnStat 1286, 1286.

c) Zlikwidować, usunąć; sprawić, aby coś przestało trwać lub oddziaływać [co] (14): Cżyli do końcá miłoſierdzie ſwe odetnie Leop Ps 76/9, Ps 118/39; GórnDworz Aa5v; chcąc Bog przycżyny tyráńſtwá odćiąć/ kazał áby bogáctwá Krolewſkie były mierne ModrzBaz 75v, 144; Przeto/ iż ma złość/ twą łáſkę odćięłá. GrabowSet I2, G4v; żeby [sędziowie] odćiąwſzy ſwary y vpory zbytnié, żeby ſpráwiedliwość nieodwłoczną czynili. SarnStat 45, 45.

[odciąć kogo: Żupy reformować, odciąwszy wszytki urzędniki niepotrzebne PismaPolit 189.]

odciąć od kogo (2): Racżi też odciąć odemnie ſromotę moię WróbŻołt 118/39; Fortele ty poháńbyone ſwyátá obłudnego/ Odetni ye miły Pánye odemnye nędznego LubPs aa6v.

odciąć komu [w tym: sobie (1)] (2): Tedy Wilk odciąwſzy ſobie occáſią ſtráchu y boiáźni/ wſzytko bydło [...] wedle vpodobánia ſwego drapał Phil R2; ábym odćiął przyczynę tym ktorzy przyczyny żądáią WujNT 2.Cor 11/12.

odciąć czym (1): chćiwa może odćiąć roſkoſz nędzą Smierć SzarzRyt A.

d) Unieważnić [co] (1): odćiąwſzy inné/ któré ſie zdáły álbo bárzo obćiężliwé/ [...] ieno tylko niżéy nápiſáné vſtáwy pochwaliliſmy SarnStat 931.

e) [Odjąć, odebrać [co]: Tej wsi pomiarą odcięto włok 17 do drugich wsi przyległych ŹródłaEkMalb II 22.]

a. Przeciąć to, co łączy część z całością; concidere Vulg [co] (2): Tedy drabi odćięli powrozy tárcżáne BudNT Act 27/32.

odciąć komu (1): Pan ſpráwiedliwy odetnie ſzyię grzeſznikom Leop Ps 128/4.

Synonimy: oderznąć, odkroić, odrzazać, odsiec.

Formacje współrdzenne cf CIĄĆ.

Cf OBCIĄĆ, ODCIĘCIE, ODCIĘTY