[zaloguj się]
[pdf]

ODEGNAĆ (74) vb pf

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
inf odegnać
praet
sg pl
1 m -m odegnåł m pers -chmy odegnali
2 m -eś odegnåł m pers -ście odegnali
3 m odegnåł m pers odegnali
n subst odegnały
plusq
pl
3 m pers byli odegnali
imperativus
sg
2 odżeń, odżeni
conditionalis
sg pl
1 m m pers bychmy odegnali
2 m byś odegnåł m pers
3 m by odegnåł m pers by odegnali
f by odegnała m an
con praet
sg
3 m by był odegnåł

inf odegnać (18). ◊ fut 2 sg odżeniesz (1). ◊ 3 sg odż(e)nie (2), [odżonie]. ◊ praet 1 sg m -m odegnåł (2). ◊ 2 sg m -eś odegnåł (1). ◊ 3 sg odegnåł (18). ◊ 1 pl m pers -chmy odegnali (1). ◊ 2 pl m pers -ście odegnali (1). ◊ 3 pl m pers odegnali (10). subst odegnały (1). ◊ plusq 3 pl m pers byli odegnali (1). ◊ imp 2 sg odżeń (5), [odżeni]; -e- (1), -(e)- (4). ◊ con 2 sg m byś odegnåł (1). ◊ 3 sg m by odegnåł (2). f by odegnała (3). ◊ 1 pl m pers bychmy odegnali (1). ◊ 3 pl m pers by odegnali (3). ◊ con praet 3 sg m by był odegnåł (1). ◊ pass inf odegnać się (1). ◊ part praet act odegnåwszy (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. szalonego uzdrowić, Linde bez cytatu; poza tym XVI – XVIII w. s.v. odżenić.

1. Siłą lub groźbą zmusić do opuszczenia jakiegoś miejsca; expellere Miech, PolAnt; eicere, minare, repellere Vulg; abigere, removere PolAnt [w tym: kogo (43), co (żywotne) (10), co (Przen i znacz, b.) (3)] (58): A miał kxiądz Mádyáńſki ſiedḿ corek/ kthore były przyſzły (do oney ſtudnie) po wodę [...]. Nádſzedſſy do nich páſterze odegnáli ie. Leop Ex 2/17; rzekłá Liſzká/ źleſcie mi poſłużyli/ ábowiem ty muchy ktoreſcie odegnáli pełne były á ſtały ſpokoiem BielKron 140, 403v; SienLek T[tt]; BudBib Ex 2/17; StryjWjaz A4v; Posły Papieſkie Ewdoxya odegnáć y złupić kazáłá. SkarŻyw 90 marg; GrabowSet O3v; WujNT Act 7/27.

odegnać od kogo, od czego (16): yakom ya nyeszbyl yemv paropka olyekxyego anym mv Rany szyney zadal anym go od robothy yego odegnal ZapWar 1502 nr 1934, 1507 nr 1899; Leop Iob 19/13; Y obroćili ſię [hetmani] przećiwko niemu áby ſię z nim potykáli/ Ale Iozáfáth záwołał/ á Pan go rátował/ y odegnał ie Bog od niego. BibRadz 2.Par 18/31; Przyſzli nád nię niektorzy żáłowali iey/ mnimáiąc áby dla mdłośći nie mogłá much ogániáć/ odegnáli muchy od rány. BielKron 140; Mącz 282d; RejZwierc 126; BudNT Act 18/16; SkarŻyw 412, 453, 480; WujNT Act 18/16. Cf »odegnać od drzwi«, »odegnać od siebie«.

odegnać czym (6): LubPs T3v; ktorych [myszy] nie mogli ſłudzy áni ogniem áni bronią odegnáć BielKron 342v; SkarŻyw 30, 225, 249; Doktor Luther [...]/ gdy Bieſá piſmem świętym [...] nie mogł od ſiebie odbyć/ tedy go cżęſto gęſto vſzcżypliwymi ſłowy/ álbo śmieſzną iáką ſpráwą odegnał. ReszPrz 51.

W charakterystycznych połączeniach: odegnać corki (2), konie, ludzie, młodzieńca, muchy (2), nieprzyjaciele, parobka, posły papieskie, psa, sierszenie, świnie, żaby; odegnać od owiec,od panny, od rany, od roboty (2), od sądu, od stolice, od trybunału; odegnać bronią, krzyżem, ogniem, śmieszną sprawą, uszczypliwymi słowy.

Zwroty: »czarta, biesa, ducha, szataństwo odegnać« [szyk zmienny] (3:1:1:1): RejZwierc 124v, 199; One mniſzki miáły ten obycżay/ ieſli ktora miáłá nágábánie nocne od cżártá/ wnet powiedzieć ſtárſzey byłá winná: áby ſwoią modlitwą cżártá odegnáłá SkarŻyw 225; żegnáiąc trzy kroć krzyżem świętym Pánnę onę/ cżártá od niey odegnał. SkarŻyw 453, 553; ReszPrz 51.

»daleko odegnać« (1): Bráćią moię dáleko odegnał odemnie [longe fecit a me]/ á znáiomi moj/ iáko obcy odeſſli odemnie. Leop Iob 19/13.

»odegnać od drzwi, od wrot« [szyk zmienny] (1:1): A foribus aliquem pellere, Przepłoſzić álbo odegnáć od drzwi. Mącz 286d; on vbogi ktoregoś od wrot odegnáć kazałá/ prośi niechćiey hárdzie gárdzić vbogim y niedoſtátecżnym SkarŻyw 135.

»odegnać precz« (1): Powiedział theż to [Diogenes] gdyby vzrzał pſa á on zatobą idzie opuſciwſzy ſwego pana odżen go od ſiebie precż, boć potim y ciebie opuſci. BielŻyw 77.

»odegnać od siebie« [szyk zmienny] (2): BielŻyw 77 cf »odegnać precz«; RejPos 114v cf W przen.

W przen (2): Coż chceſz vcżynić miły brácie/ ábyś odegnał thego ták márnego ſprawcę [tj. czarta] od ſiebie? RejPos 114v; SkarŻyw 412.
Przen (10): O Swiátłośći wiecżna Troyco święta [...]: Oświeć nas w ſwoiey iáſnośći/ á odżeń wnętrzne ćiemnośći. ArtKanc I10v.

odegnáć od czego (1): Iáko od dobrego oleyku woniey odegnáć nie możeſz: ták dobre vczynki bez poćiechy y woniey nádźieie dobrey nie ſą SkarKaz 350b.

[odegnáć w co: [Słońce] Neptunnuſá ſchmurámi/ w Ocean od żonie KołakWiek A4v.]

a) O wilkach w owczarni Pańskiej (4): RejPos 122v; Odżeń naiemniki z drapieżnymi wilki/ Fáłſzywe Proroki z ich náśládowniki ArtKanc K14.

odegnáć od kogo (2): iákoby ſie mogł odegnáć then drugi wilk márnie drapieżny od ſthádá Páńſkiego. RejZwierc 186; Báránek od ſwych owiec ſrogie wilki odegnał: Gdy Chryſtus grzeſzniki z Oycem ziednał. LatHar 360.

b) Sprzeniewierzyć się Bogu (2):
Zwroty: »daleko odegnać« (1): ábowiem Pan Bog bywał z nimi/ ktoregochmy dziś prze zbytki ſwoie dáleko odegnáli od ſiebie/ á bárzo nam zle bez niego. RejZwierc 190v.

»odegnać od siebie« (2): iákaby to byłá márna omyłká á niewdzyęcżność twoiá/ gdybyś ty ták wdzyęcżne goſcie [Boga z Synemi Duchem Św.] á thák wdzięcżne dobrodzyeie ſwoie miáł odegnáć od ſiebie RejPos 180v; RejZwierc 190v.

c) O Bogu: przestać obdarzać łaską (2):
Zwroty: »odegnać od oblicza swego« = nie obdarzać łaską (1): Wſſytek narod Iozephow y namyoty yego/ Odegnał Pan w gnyewye ſwym od oblicża ſwego LubPs S2.

»precz odegnać« (1): Ná ktoreś [umarłych] ták yuż nigdy roſpomnieć ſie nie chcyał/ Owſſem mocą ręki twey precżeś ye odegnał LubPs T3v.

a. Odpędzić zbrojnie z jakiegoś terytorium, odeprzeć, pokonać; avertere Mącz (14): BielKron 325v, 460; Abowiem y nieprzyiacielowi lepiey záwżdy w cżás z dáleká ſie bronić/ niż go bliſko do brony puśćić. Bo iáko moc á ſerce záweźmie/ trudno go potym odegnáć bywa. RejZwierc 76v.

odegnać od czego (5): KIedy miáſtá Kokcinnu/ Turcy dobywáli/ Ze iuż byli od murow/ ludzi odegnáli. RejZwierz 46v; BibRadz 1.Mach 11/63; Taborſcy opátrzywſzy ſie odegnáli niepoććiwie Ceſárzá od Taboru BielKron 327; Mącz 487a [2 r.].

odegnać czym (1): wybieżeli też w nocy z zamku obegnáńcy ná ty ktorzy byli wodą przypłynęli/ [...] y poráźili ich dwie śćie/ [...] lecż ie záſię ſtrzelbą drudzy odegnáli BielKron 315v.

odegnáć dokąd (1): ktore [Burgundy] Tiberius y Druzus [...] odegnali zaſię na ſwe mieſtca. MiechGlab 44.

W charakterystycznych połączeniach: odegnać cesarza, ludzi, Niemce, obegnańce, Rusaki, Tatary; odegnać od bramy, od murow, od Taboru, od ziemice; odegnać strzelbą; odegnać niepoćciwie.

Zwroty: »nieprzyjaciela odegnać« [szyk zmienny] (3): BielKron 153; Avertere hostem a portis, Odpędźić odegnáć niepriyacielá od brámy. Mącz 487a, 487a.

»precz odegnać« (2): Ruſacy [...] Sędomierſką źiemię trapili ogniem y miecżem/ wſzákże ie precż odegnáli poráźiwſzy ſami Sędomierzánie BielKron 361v; PaprPan Lv.

W przen (2): Avertere hostem a cervicibus populi, Od ſzyey vbogich ludźi nieprziyacielá odegnáć. Mącz 487a; Iuż pogáńſkie páſzcżeki hárdzye pokrzykáły/ Mniemáiąc z oblężonych by korzyść mieć miáły. Ale ie odegnáły wáſze ręce mężne PaprPan V2v.
b. Nie dopuścić, żeby coś dotarło do celu (1): Y zaſz kto odżenie ſtrzáłę od ſtrzelcá mocnego wyſtrzeloną? Leop 4.Esdr 16/7.
2. Sprawić, aby ktoś nie doświadczał czegoś złego, uchronić, uwolnić od czegoś [co] (13): [papież, mniszy i mniszki] błogoſláwioną Pánnę [...] názywaią mátką miłoſierdzia: áby [...] wołáiącym pomogłá/ [...] ſlepe oſwiećiłá/ złośći odegnáłá/ wſzyſtko dobre vprośiłá KrowObr 155v; GrabowSet M4v; [czártowskie pokusy odżeni. TrzecPis 177].

odegnać od kogo (5): BielKron 242v; ktoremi bychmy rzecżámi Bogá vbłagáli/ á ták wielkie nędze od nas odegnáli. ModrzBaz 128. Cf »od siebie odegnać«.

W charakterystycznych połączeniach: odegnać bojaźń, czci pragnienie, krzywdę, łakomstwo, nędze, rozkosz cielesną, sromotę, tyrany.

Zwroty: »daleko odegnać« (1): łákomſtwo/ cżći prágnienie/ y roſkoſz ćieleſną/ dáleko od śiebie zwoiowáne/ odegnał. SkarŻyw 317; [RhegSeklLek G5].

»od siebie odegnać« [szyk zmienny] (3): A bárzo łácniucżkie lekárſtwo ná to [na gniew] ieſt/ iedno málucżki cżás sćirpieć/ áż ſie złe kęs odwlecże/ á zá málucżkie cżáſu sfolgowánie/ wielkie złe od ſiebie bácżny cżłowiek ſnádnie odegnáć może. RejZwierc [782]v; Powiedaſz żeć kto vcżynił krzywdę/ ktorey okrom poiedynkowey bitwy odegnáć od ſiebie niemożeſz [repelli non posse]. ModrzBaz 62; SkarŻyw 317; [RhegSeklLek G5].

a. Wyleczyć (6): Proſiemy ćie Boże [...] Iż gdziebykolwiek Dym/ tych rzetzy woniáiących zálećiał/ [...] áby [...] wſzyſtki wrzody przywroćiwſzy zdrowie/ rychło odegnał KrowObr 96; SienLek S[ss]4.

odegnáć komu, czemu (żywotne) (3): Gdy przyſzli Doktorowie/ o to ſie ſtáráli/ By mu febrę s prágnieniem ſpołu odegnáli. RejFig Aa8v; Rupie koniowi odegnáć SienLek Aaaav, Aaaav.

odegnać czym (2): Czym márzenie/ y gniećienie we ſnie odpędzác: á czym záś pámięć nápráwiáć/ opilſtwo odegnáć. SienLek 57, Aaaav.

3. Zastraszając skłonić do odstąpienia od jakiejś czynności (tu zawsze o czynnościach prawnych) [kogo od czego] (3): Są niektorzy Prokuratorowie/ kthorzy [...] żądáią od Powodu/ áby obręczył Gwar/ [...] áby Stronę Powodną od ſpráwy ſwey odegnáli. GroicPorz v3v, v3v.

odegnać czym (1): A ieſliby iedná ſtroná drugą groźbámi iáwnémi ábo iákiémi gwałty od widzenia odegnáłá/ [...] przećiw tákowéy vrząd on ma zupełną moc [...] ſkazáć SarnStat 1163.

4. [Oddzielić zanieczyszczenia: A gdy pozłoćiſz/ odżeńże záś Trtęć od złotá. SienHerb 596b.]

Synonimy: 1. odbić, odłożyć, odpędzić, odpłoszyć, odrazić, odsadzić; a. odeprzeć, odgromić, odsadzić; 2. oddalić.

Formacje współrdzenne cf GNAĆ.

Cf ODEGNANIE, ODEGNANY

LWil