[zaloguj się]
[pdf]

OSZALEĆ (42) vb pf

oszaleć (42), [oszeleć].

o oraz a jasne; e z tekstów nie oznaczających é.

Fleksja
inf oszal(e)ć
praet
sg
1 m -m oszalåł
2 m -ś oszalåł, oszalåłeś
f -ś oszalała
3 m oszalåł
n oszalało
plusq
sg
1 m -em był oszalåł
3 m był oszalåł
conditionalis
sg
1 m bych oszalåł
3 m by oszalåł
f by oszalała
n by oszalało

inf oszal(e)ć (4). ◊ fut 2 sg oszalejesz (1). ◊ 3 sg oszaleje (10). ◊ 3 pl oszaleją (1). ◊ praet 1 sg m -m oszalåł (1). ◊ 2 sg m -ś oszalåł, [oszalåłeś] (1). f -ś oszalała (1). ◊ 3 sg m oszalåł (8). n oszalało (1). ◊ plusq 1 sg m -em był oszalåł (3). ◊ 3 sg m był oszalåł (1). ◊ con 1 sg m bych oszalåł (2). ◊ 3 sg m by oszalåł (2). f by oszalała (1). n by oszalało (1). ◊ part praet act oszalåwszy (4).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI – XVII(XVIII) w.

1. Dostać obłędu, pomieszania zmysłów; furere Mącz, Calag; insanire, obstupere PolAnt (41): Kto by naſienia iego [bielonu] pożiwał ten na cżas iakoby oſzaleie y pamięć ſtraci FalZioł I 65c; BibRadz Deut 28/34; [Teofilus] poráżon od Sárácenow/ oſzálawſzy vmárł BielKron 169, 25, 348v, 458; Civitas rabie contacta, Náwiláło/ oſzáláło Mącz 440a; Cżyli go wolićie w tym náśládowáć/ co potym oſzálawſzy piſał/ niżli w tym co piſał y rádźił poki ieſzcże miał rozum ſpełná? WujJud 247v; Oczko 4; Vnſinnig ſein/ Oſzáleć. Obłędzieć. Furere. Calag 533a; [W tej oborze nie masz bydła, tylko beła krowa 1 i to zdechła oszelawszy. LustrPłoc 34; co oſzelawſzy noż w ſię wraża Respons E4v].

oszaleć od czego (2): Gdy tedy niekto oſzáleie od ſkáżoney krwie/ ty ſą známioná: Iż ſye táki śmieie/ pokrzyka/ wiele mowi/ táncuie. SienLek 52; Y nápiją ſię [wina popędliwości]/ y trząść ſię będą/ á oſzáleią od oblicża miecżá/ ktory ia puſzcżę miedzy nie. BudBib Ier 25/16.

oszaleć z czego (2): BielKron 163v; A to wiedz/ iż gdy kto z oſzálenia ſye zápomni/ złe známię ieſt: ále gdy z zápomnienia oſzáleie/ może być nádźieiá zdrowia. SienLek 55v.

oszaleć za czym [= z powodu czego] (1): Orestes [...], Który ſwą mátkę zábił á gdy zatym vczinkiem oſzálał Pylades yego wierny towárziſz miał o niem wielką pieczą Mącz 268c.

Przen: Stracić rozum, zgłupieć; obstupescere PolAnt (27): Iśćieć był Ezop oſzálał/ Ieſlić pśicy ten kołacż dał. Záwołayćie mi Ezopá/ Tego ſzalonego chłopá BierEz C4; Mowił [wilk] táko ſobie dumáiąc. Aboćiem ia był oſzálał / Zem śię tego podeymował BierEz L2v, C2, S3v; Iż kiedy ráno wſtawſzy wiecżor wſpomináią/ Albociem był oſzálał ſámi ſobie łaią. Ano ſie we łbie kręći/ pan ſiedząc ſzcżka/ ſpluwa/ Pierza mu we łbie pełno/ opák ſie obuwa. RejWiz 16v; Doſyć maſz s ciáłem burdy/ kiedyć oſzáleie/ Aż więc nędzna duſzycżká bárzo przed nim mdleie. RejWiz 189v, 36, 42; RejFig Bb2; Abowiem tho iuż drudzy máią ſobie zá rzecż powinną oſzáleć nápoły gdy then dzień ſwięty przypádnie. RejAp 11; RejPos 225v; Daſz opilcy dzban gorzałki iż oſzáleie álbo zdechnie/ á przedſię to v niego niemáłe dobrodzieyſtwo. RejZwierc 95v, 232v; Tám go nálezli powinowáći iego: y przychodząc nád onę cháłupkę/ cżęſto wołáli: coś oſzálał? á od rozumv odſzedł/ Pánie Wilhelmie? SkarŻyw 166; Ale cóż ia tu czynię? álbom oſzálał/ że o tych rzeczach przed oſobą wáſzéy Kró: M. diſputuię. OrzJan 125, 13; Kto ták oſzálał/ áby w Anyołá/ ábo w świętego/ ábo w iákie ſtworzenie wierzyć: to ieſt w nim wſzytko ſerce y nádźieię ſwoię poſádźić miał? Ten to ſam czyni ktory ſzczyrym báłwochwálcą być chce. SkarKaz 548a.

oszaleć od czego (1): Furens mero et iracundia, Oſzálawſzy od piyáńſtwá y Roziadſzy ſie od gniewu. Mącz 141b.

oszaleć z czego (4): Lew z miłośći práwie oſzalał/ Zęby y páznogty obrzezáć dał: A potym ſie vpominał/ Aby mu kmieć ſwą dziewkę dał. BierEz K4v; Myſl ſzalona y wzgardzenie żkażdym [!] ſwar a zwáda Y głowa z takich kłopotow oſzaleie rada RejJóz F6v; RejWiz 67; KochPieś 21.

Fraza: »głow(k)a oszaleje« [szyk zmienny] (4): RejJóz F6v; A więc to krotochwilá/ á więc to bieſiádá/ Oſzáleie więc s tákiey głowá bárzo rádá. RejWiz 67; Bo by melánkolia ſámá pánowáłá/ Pewnieby prętko głowá káżda oſzáláłá. RejWiz 117v; Pomniſz co zá nieſzcżęſcie/ z opilſtwá przychodzi/ Ze nie máſz nic ták złego/ co ſtąd nie pochodzi. Stąd hárda myſl/ wzgárdzenie/ ſtąd pychá/ ſtąd zwádá/ Bo bárzo potym głowká/ oſzáleie rádá. RejZwierz 142v.
Szeregi: »oszaleć i rozum stracić« (1): Bobych oſzálał y rozum ſtráćił/ bych ſię miał z rozumem moim ná mądrośći niedośćigłe Bozkie porywáć. SkarKaz 277b.

»zgłupieć albo oszaleć« (1): Izali chce Páweł áby kto zgłupyał álbo oſſálał/ á dáru Bożego rozumu y náuki nyeużywał? KromRozm II p3.

2. Rozgniewać się, obruszyć się, wpaść we wściekłość (1):

[oszaleć na kogo: Oſſálałeś ná mię [insanisti in me; Szálałeś przećiwko mnie WujBib]/ á pychá twoiá wſthąpiłá do vſſu moich Leop 4.Reg 19/28 (Linde); A po wſſyſthkich bożnicách cżęſtokroć ie [świętych] karząc/ przynukałem ie áby bluznili: y ieſzcże więcey oſzálawſſy ná nie [insaniens in eos; á názbyt ſzalenie z nimi poſtępuiąc WujNT]/ przeſládowałem ie áż do obcych miaſt. Leop Act 26/1 (Linde).]

Zwrot: »oszaleniem oszaleć« (1): A ták potrzebny ieſt gniew poććiwego cżłowieká/ áby [...] też y poććiwym karániem/ niſzcżył/ zácierał/ á ku dobremu końcowi przywodził ty ſproſne wſzetecżeńſtwá ludzkie. Ale by ſie miał ná wſzythki práwym á ſierdzitym gniewem gniewáć/ rowno iákoby też práwym oſzáleniem oſzáleć muſiał RejZwierc 78.

Synonimy: 1. nawileć, obłędzieć; 2. oborzyć się, obrazić się, obruszyć się, rozgniewać się.

Formacje współrdzenne cf SZALEĆ.

Cf OSZALAŁY, OSZALENIE

TG