[zaloguj się]
[pdf]

PALCAT (18) sb m

Pierwsze a jasne, drugie pochylone.

Fleksja
sg pl
N palcåt
G palcåta
A palcåt
I palcåtem palcåtami

sg N palcåt (9). ◊ G palcåta (3). ◊ A palcåt (2). ◊ I palcåtem (3); -em (1), -(e)m (2). ◊ pl I palcåtami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Kij, laska, pałka; bacillum, rudis, virga, vitis Cn (18): Manubriolum pro scapella [...], Miáſto pálcatá álbo ſzropeczki máłey którą ſie grzbiecie [!] drápiemy. Mącz 209b.
a. Jako przedmiot służący do bicia lub popędzania; stimulus Calep; verber Cn (6): Stimulus – Palczat w koncu maiąci oſtre zelazo, ktorim wołow popychaią. Calep 1006a.
Zwrot: »bić, uderzyć palcatem« = fustigare Mącz (2:1): thedy ieden z ſług ktory tuż ſtał/ vderzył pálcatem [dedit alapam] Iezuſá BibRadz Ioann 18/22; Mącz 141c; SkarŻyw 552.
Szeregi: »palcat albo kij« (1): Fusti⟨g⟩o, Biyę kogo pálcatem álbo kiyem. Mącz 141c.

»rozga i palcat« (1): Tedy go kazał Sędzia bić rozgámi y pálcatámi. SkarŻyw 552.

Przen (2):

[palcat czego: A Szátánie potępiony/ gdźie teraz ieſt żelázny pálcat Tyráńſtwá twoiego? Gdźie pętá? Kędy łáncuchy? BzowRóż 92 (Linde).]

a) Bicie, chłosta (1): winy ich palcátem/ wyſtępy ich płágami karać będę MurzHist O2.
b) Kara boża (1):
Wyrażenie: »palcat żelazny« (1): Co wſzytko ieſliże zá nic v niego nie ſtoi Iuż pálcatá żeláznego niech ſię z niebá boi. CzechEp ktv.
b. Kostur, laska służąca do podpierania się; gralla, scipio Mącz (3): [Diogenes] palczat lepak noſił dla podpierania ciała BielŻyw 70; Mącz 373c.
Szereg: »palcat albo drążek« (1): Gralla, Pálcat álbo drążek którym ſie ydąc podpieráyą Mącz 148b.
c. Atrybut władzy, dostojeństwa, godności; vindicta Mącz, Cn (6):
Wyrażenie: »palcat biskupi« = laska augura (1): Lituus, Pálcat biskupi kurwáturze podobny/ przed czáſy. Mącz 196a.
Szereg: »palcat a (albo) laska« [szyk 1:1] (2): Caduceus, [...] Virga Mercurii, Pálcat, álbo/ laská/ którą pokóy/ álbo przemierze známionowano/ v ſtárych Heroldska rózgá/ álbo laská. Mącz 29a; Vindicta, [...] Láská á pálcat którą w ręku ſtárzy miewáli gdy niewolniki wolno puſzczáli. Mącz 86a.
α. Berło władcy; sceptrum Mącz (3): Sceptriger, Pálcat noſzący/ to yeſt król. Mącz 371c.
Przysłowie: Semper simia erit simia etiam si regia gestet insignia. Proverbium, Záwżdy máłpá máłpą będzie/ ácz krolewskiego ſceptrum álbo pálcatá nábędzie. Mącz 393c.
Wyrażenie: »krolewski palcat« (2): Sceptrum, Krolewski páłcat [!]. Mącz 371c, 393c.
Szereg: »sceptrum albo palcat« (1): Mącz 393c cf Przysłowie.
d. Narzędzie dozorcy na galerach, którym wybija takt dla równego wiosłowania [czyj] (1):
Szereg: »laska, palcat« (1): Portisculus, Stárſzy nád żegłowniki/ którzi wiosłami robią/ też laská pálcat tego iſtego. Mącz 313b.
e. Wskazówka na zegarze słonecznym (1):
Szereg: »palcat albo laszczka« (1): Nam sciatheras Ieſt gnomon/ to yeſt pálcat álbo laſzczká ktora cień ná tákowym zegárze kłádźie álbo okázuye. Mącz 373b.

Synonimy: kij, laska, palica, rozga; a. kozica, pręt; b. kostur; c.α. sceptrum; e. gnomon, pokazatel.

ZCh, (JZ)