« Poprzednie hasło: [KIFA] | Następne hasło: [KIJAN] » |
KIJ (356) sb m
kij (353), kiej (3) [w tym 1 r. jako przykład błędnej wymowy]; kij : kiej MurzOrt (1 : 1), PaprUp (2 : 1), Calep (4 : 1).
e jasne.
sg | pl | du | |
---|---|---|---|
N | kij | kije | kija |
G | kija | kij(o)w | |
D | kijowi | kij(o)m | |
A | kij | kije | |
I | kijem | kijmi, kijami | |
L | kiju | kijåch | |
V | kiju | ||
inne | pl N a. A - kije |
sg N kij (44). ◊ G kija (21). ◊ D kijowi (1). ◊ A kij (43). ◊ I kijem (130); -em (4), -ęm (1) KlonŻal, -(e)m (125). ◊ L kiju (6). ◊ V kiju (1). ◊ pl N kije (7). ◊G kij(o)w (7). ◊ D kij(o)m (1). ◊ A kije (29). ◊ N a. A kije (1). ◊ I kijmi (60), kijami (3); -mi : -ami SkarŻyw (13 : 1), LatHar (4 : 2). ◊ L kijåch (2). ◊ [du N (cum nm) kija.]
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XIX w.
- 1. Stosunkowo długi i cienki kawałek drewna (wyjątkowo trzciny), pręt, patyk, laska, drąg
(339)
- a. Jako przedmiot służący do bicia, popędzania; też jako prymitywna broń (czasem może ‘oszczep’)
(226)
- Przen
(53)
- a) Bicie, razy, chłosta (49)
- b) Kara boża (3)
- c) Wojna (1)
- Przen
(53)
- b. Laska służąca do podpierania się
(18)
- α. Kijek narciarski (1)
- c. Atrybut władzy, dostojeństwa
(3)
- α. Laska woźnego sądowego (1)
- β. Laska marszałka sejmowego (1)
- γ. Berło władcy (1)
- d. Część składowa większego przedmiotu, na której zawieszone są części ruchome (3)
- e. Narzędzie miernicze
(2)
- α. Do pomiaru gruntów (1)
- β. Do mierzenia głębokości (1)
- f. Reja (1)
- g. Prymitywna dźwignia (1)
- h. Pałeczka do gry na bębnie (2)
- i. Laska błazeńska (1)
- j. Tyrs, laska noszona podczas obrzędów dionizyjskich (1)
- k. Strzała używana do pewnego rodzaju wróżby (1)
- l. Drewniana pochwa na broń (1)
- ł. Obraźliwie o przedmiotach i przyborach kultu katolickiego
(32)
- α. Krzyż, może też rzeźbione w drzewie wizerunki świętych (20)
- β. Pastorał biskupi (11)
- γ. Kropidło (1)
- a. Jako przedmiot służący do bicia, popędzania; też jako prymitywna broń (czasem może ‘oszczep’)
(226)
- 2. Kłoda, tj. urządzenie z dwóch belek z wycięciami, w które zakuwano przestępców (3)
- 3. [Pręt żelazny do nabijania i przeczyszczania lufy, wycior]
- 4. n-pers (9)
- 5. n-loc Miejscowość: »Kije« (1)
- *** Bez wystarczającego kontekstu (3)
- *** Dubium (1)
W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym gatunek drewna (2): pan Richwalsky przyachal donyego na laką mayącz wreku ky brzozovi LibMal 1544/79v; BielKron 105v.
W charakterystycznych połączeniach: kij heblować, łamać, porwać, wziąć; kijem ciskać (cisnąć) (2), kreślić (kreślać) (2).
»jakoby kij połknął« (1): kiedy owo kto [...] z wielką pilnoſcią áby nie zmylił/ wyciągnąwſzy ſzyię/ nie zgináiącz ſie nigdziey/ iákoby kiy połknął táńcuie? GórnDworz E7v.
»jakoby w kij trąbił« (1): chćiałby ták ſwym ięzykiem mowić iáko żydowſkim/ łáćińſkim/ Greckim/ mowiono: tedyby mowá iego ták wdzięcżna y przyiemna byłá ſłuchácżom/ iákoby w kiy trąbił. CzechRozm 127v.
»przez kij skoczyć« = znaleźć się w trudnej sytuacji (5): RejJóz D5v; RejKup b2, ſ8v; Wieſz że ſzcżęſcie kołem ſie ná tym ſwiecie tocży/ Iednego wzgorę wznośi/ drugi przez kiy ſkocży. RejWiz 35, 37v.
»kijem tłuc (a. otłuc, a. potłuc)« [szyk zmienny] (6): By s ciebie głucha płonká nie roſłá przy drodze/ Co wſzyſcy kijem tłuką/ y kozá ią głodze. RejWiz 194v; RejFig Cc7; BielKron 326; tá/ gdy ia kilká coniuráciy zmowię/ potłucże hnet/ te wſzytki garki kijem. GórnDworz T4v; RejZwierc B4v, 21v.
W połączeniu z przymiotnikiem lub rzeczownikiem oznaczającym gatunek rośliny (3): Kmieć widząc lwá nieſtroynego / Doſiągł kijá dębowego BierEz K4v; Co nam vcżyni kiy Egipthſki trzćiniány iákie oni máią? (marg) Kij ze Trzćiny (–) BielSpr 60.
W połączeniach szeregowych (5): bronie mieli/ łuki/ ſtrzały/ kije kośćiámi záſádzone. BielKron 443, 447v; y yżeby też vmieli miećż/ kyi/ ſzpis/ y oſzcżep rekomá vchwyćić y ſnim ſię miſternie obchodzić KwiatKsiąż Ov; RejZwierc 79; StryjKron 265.
W charakterystycznych połączeniach: kij pochwycić (uchwycić) (2), podnieść, porwać (2), wziąć (2); dosiąc kija, dostać; kijem ciskać, płoszać; kij ciężki, dobry (2), mocny (3).
»we trzy kije bić« [szyk zmienny] (2): Od Węgrow we trzy kiie iuſz ſię teſz bić vczą. Mnie y ieden dębowy ſmágły bárzo przykry. CiekPotr 76; Dźiwuyże ſię tu Moſkwie/ gdy w podeſzwy biie Dłużniki ſwe/ ná każdy tydźień we trzy kiie. KlonWor 74.
»kijem da(wa)ć« [szyk zmienny] (10): dla boiáźni ſtękáłá: Aby iey chłop kijem nie dał/ Ieſli by ią w ſole záſtał. BierEz I2, Q3; RejFig Dd4; RejZwierz 42, 128v; BielKron 458 [2 r.]; Mącz 141c; PaxLiz Bv; Trzebá cżćić tákowe ludźi/ vpominki iem dáć. (did) Echo. (‒) Kiięm dáć. KlonŻal E4.
»kijem doprać« = zbić (4): BielKron 420v; Przy roboćie Vrzędnik/ mowięcy paćierze/ Ládá z iákiey przycżyny/ kijem mu dopierze. BielSat D4v; WerGośc 220; DielRozm 31.
»gąść na trzy głosy w kije« = mocno bić (1): Chłop też łáie zá piecem cżyrwoną máść pije/ Bo mu gędli z wiecżorá ná trzy głoſy w kije. RejWiz 73v.
»kijem łomić« = bić (1): będzyeć przedſię gonił/ Choćbyś y v odpráwy cżáſem kijem łomił. RejWiz 78v.
»na się, na swoj grzbiet kij nosić« (1 : 1):RejRozpr F3; Abowiem co ieſth ſławá kto iey thák nábywa/ Ieſliże iáka będzye nie bárzo pocżćiwa/ Sam zá páſem na ſwoy grzbyet práwie then kiy nośi/ A by go vderzono ledwe iż nie prośi. RejWiz 91.
»kijem puknąć« = uderzyć (1): Będzie iedná z długim kolnierzem áż do páſá/ to powiádáią iż ták cżyſcie/ chłop ozdobny/ od wiátru ſie záſłoni kiedy trzebá/ y kijem we grzbiet nie ták bárzo puknie. RejZwierc 58.
»kijem składać« = bić (1): Orzech/ ośieł/ grzbiet niewieśći: Máło pożytku dziáłáią: Gdy ich kijem nie ſkłádáią BierEz P3.
»kija szukać« [w tym: na co (1)] (2): BielKom G2; Bo wżdy ow [pies] czo ſzcżeka ieſzcże wżdy przeſtrzega/ że wżdy cżłek nań ſobie kijá ſzuka álbo ſobie kordá popráwi. RejZwierc 83.
»kijmi tłoczyć« = bić (1): Kiymi ćiężkiémi w głowę mocno ią tłoczyli SiebRozmyśl H2v.
»kijem tłuc (a. s(t)łuc, a. dotłuc, a. natłuc)« [szyk zmienny] (10): KrowObr 25v; RejWiz 41v; RejZwierz 20v; A gdy ie chłopi oſkocżyli w iednym domu do tłukli im kijem w okniech. BielKron 420v, 451 v; RejAp 153; SkarŻyw [236], 573; WerGośc 220; Brónił mię od Zołdatów/ gdy mię zábić chćieli/ Ze tylko kiymi ſłukſzy/ dobić mię nie śmieli. PudłFr 79.
»kijem uderzyć« [szyk zmienny] (2): A w tym iedna niewiáſtá [...] vderzyłá go s tyłu kiiem áż padł BielKron 447v, 102v.
»kijem wezbrać (a. wzbierać)« = uderzyć, bić (3): RejWiz 101; BielKron 458; kijem páná ſwego wezbrał przed wſzyſtkimi BielSpr 38.
»kijem wziąć, brać« = vapulare Mącz; fustibus caedi Cn [szyk zmienny] (11 : 1): Nu precz Lotrze veſſmies kijem RejKup c4v, c7; BielKom D2; RejZwierz 125v; BielKron 456; Mącz 121c, 396c; Kijemby pewnie od Márſzáłká Litewſkiégo zá tho ſłowo vziął OrzQuin Q; GórnDworz N4v; RejZwierc B4v, 239: PudłFr 51.
»kij opalony« = sudes Mącz, Calep [szyk 2 : 1] (3): Sudes, Dobry opaloni mocny ki Mącz 427a; Broń záś łuk proſty/ ſzáblá ledwo v Hetmáná/ włocznia/ kiy opalony StryjKron 265; Calep 1025b.
»kij pasterski« (1): wzyął kiy páſterſki á pięć kámieni z rzeki ſmágłe do proce/ ſchował ie do kalety/ y ſzedł przećiw Goliáthowi BielKron 65v.
»kij zakowany« (3): drugi go kijem zákowánym vderzył áż vmárł BielKron 102v, 443v, 447v.
»kij, (a) kamień« [szyk 1 : 1] (2): iedni kámienie/ drudzy kije [alii lapides, alii fustes] duże porwáli: á niekthorzy popiołem ná Liſymáchá miotáli. Leop 2.Mach 4/41; BielKron 65v.
»laska abo kij« (1): tám zákázuie łáſki [!] ábo kijá ná obronę: á tu iey dozwala ná wſpieránie. WujNT 148.
»miecz, (i, a) kij« = gladius et lignum PolAnt, Vulg; gladius et fustis Vulg [szyk 18 : 2] (20): OpecŻyw 106v; MurzNT Mar 14/48; vyzrzyſz że zábiię Smoká thego/ bes miecżá/ bes kijá. Leop Dan 14/25, Mar 14/43; BibRadz Mar 14/43, 48; HistRzym 87v; RejZwierc 75, 202v; iáko ná zboycę wyſzliśćie zmiecżmi y ſkiymi poimáć mię. BudNT Matth 26/55; LatHar 693, 694, 708 [2 r.], 720; WujNT Matth 26/47, 55, Mar 14/43, 48, Luc 22/52.
»kij a miotła« (1): wźięli kije á miothły iáko ná ſługi á nie ná nieprzyiaćiele. BielKron 432v.
»palcat albo kij« (1): Fustio, Biyę kogo pálcatem álbo kiyem. Mącz 141c.
W połączeniu w przymiotnikiem oznaczającym gatunek rośliny (1): Oto dufaſz w trzćinnym kiiu w tym przełomionym Egipćie Leop Is 36/6.
»dać kijem« (1): Pewnie ſkoroć ſmierć dá kijem RejZwierc [238].
I sg w funkcji rownoważnika zdania »kijem« [w tym: kogo, co (6), czego (1), komu (1)] (10): Podź pokuſo nie kuś Páná/ [...] Lepyey iż cie ią obráżę/ A s tego mieyſcá wyráżę (marg) Tu kijem pokuſy. (–) BielKom D3v marg; Pan tu dybie w letniku/ á piſarz go kijem RejFig Cc5v, Cc5v, Dd7v, Dd8, Ee; RejZwierz 115v; iż ſługá niechcąc co obáli álbo cżyni zákołáce/ álbo pies pod oknem záſzcżeka/ tho iuż ſłudze kijem/ á wygę obieśić. RejZwierc 80v, B4, 115.
W połączeniach szeregowych (6): Iako pręt nád dziećięćiem/ kiy nád chłopem wiśi/ Ták miecż goły nád krolem / ná ćienuchney [!] nići. BielSat N4v; Gdy [...] iákim żelázem/ ábo woiennym nacżyniem lub kijem/ pięśćią/ ábo kámieniem ku morderſtwu kto przychodźi: to pewny znák ieſt/ iż to iuż z Szátáná kłamliwego mężoboyſtwo to pochodźi CzechRozm 239v; A on ony rány/ kije/ kámienie/ wzgárdy/ przez trzy látá ćierpiał SkarŻyw [236], 151, 238; OrzJan 19.
W charakterystycznych połączeniach: kije cierpieć; kija dochodzić; kijem odpędzić (wypędzić, dopędzić) (3), pokropić, postraszyć, przetrzeźwić, przyglądać, przymuszać, święcić; twardy kij.
»chować pod kijem« (1): Iż was ociec moy chował pod bicżem/ ále ia was będę chował pod kijem [Vulg 3.Reg 12/11]. RejZwierc 45.
»kijem karać« [szyk zmienny] (2): BielKron 432v; á dla iedneyże rzecży/ niech iednego kijem/ á drugiego słowkiem niekarze [fustuario ... castiget] ModrzBaz 87v.
»kijem zasłużyć« (1): Flagro, Sługá który bicie álbo kiyem zásłużył Mącz 129c.
W charakterystycznych połączeniach: kij czarować (3), dzierżeć (2), trzymać.
»kij pątniczy« (1): Kije Pątnitze iáko tzáruią. KrowObr Ssv.
»z kijem« = będąc ubogim (2): á nędzna muchá [...] vtráćiwſzy wſzytko/ uie [!] docżekawſzy ſie żadney pociechy w vpádku ſwoim/ idzie s kijem bęcżąc do domu ręce záłomiwſzy. RejZwierc 189; bom ſię przez ten Iordan z ſamym kijem przepráwił SkarŻyw 347.
W połączeniach szeregowych (5): ktory teſz Apoſtoł tego vtzył/ ábyſmy mieli/ álbo pánu Bogu ſámemu w kośćiele krześćijáńſkim ſwiecić/ álbo ludziom vmárłym/ álbo kijom/ ſtoiákom/ y obrázom niemym? KrowObr 90; Powiec mi ſkąd teſz to maćie? iż ty kije/ deſki/ kloce ſlupy/ drwá/ obrázy zowiećie? Izaſz niewiećie: Iż tylko Syn Bozy/ ieſt Obrázem Bożym? KrowObr 110, 73, 86v, 117.
W charakterystycznych połączeniach: kij podnosić, poświącać, pozdrawiać (4), ukazować (2); kijowi kłaniać się; przed kijem klękać.
»kij (u)strugany« [szyk.5 : 2] (7): Ale rzetzeſz/ iż my ſie nie temu/ iáko thy powiádaſz/ vſtrugánemu kijowi kłániamy? KrowObr 93v, 93v [2 r.], 94, 109v [2 r.], 110.
W charakterystycznych połączeniach: kij czarować (3), kropić, przeżegnać, trzymać; kij srebrny (3), złoty.
Synonimy: 1. laska; a. knutel, palcat, pręt, rozga; b. kostur; 2. dyba, kabat, kłoda, kuna, lisica, wilk.
Cf [KIJAN], KIJANICA, KIJANKA, KIJAŃ, KIJEC, [KIJOCH], [KIJOCHA], KIJOWANIE
KW