[zaloguj się]
[pdf]

KIJ (356) sb m

kij (353), kiej (3) [w tym 1 r. jako przykład błędnej wymowy]; kij : kiej MurzOrt (1 : 1), PaprUp (2 : 1), Calep (4 : 1).

e jasne.

Fleksja
sg pl du
N kij kije kija
G kija kij(o)w
D kijowi kij(o)m
A kij kije
I kijem kijmi, kijami
L kiju kijåch
V kiju
inne pl N a. A - kije

sg N kij (44). ◊ G kija (21). ◊ D kijowi (1). ◊ A kij (43). ◊ I kijem (130); -em (4), -ęm (1) KlonŻal, -(e)m (125). ◊ L kiju (6). ◊ V kiju (1). ◊ pl N kije (7). ◊G kij(o)w (7). ◊ D kij(o)m (1). ◊ A kije (29). ◊ N a. A kije (1). ◊ I kijmi (60), kijami (3); -mi : -ami SkarŻyw (13 : 1), LatHar (4 : 2). ◊ L kijåch (2). ◊ [du N (cum nm) kija.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Stosunkowo długi i cienki kawałek drewna (wyjątkowo trzciny), pręt, patyk, laska, drąg; baculus Mącz, Calep, Cn; baculum Mącz, Cn; fustis Calep, Cn; cala, fusticulus Cn (339): BielŻyw 70; przeto też łayna takowych ludzi grube bywaią iako kij, mogłby chłopa zabić GlabGad K4v; LibMal 1544/79v; Ná popiele obiecádło Grecki[e] y Láćińſki[e] piſzećie/ y kijem po ziemi kreſlićie KrowObr 100v, 101, 119; Ale też więc dobry kiy ná pokrzywy bywa/ Nie ták párzy tłucżona choć iey nie wyrywa. RejWiz 79v; vtłukli mię ćiſkáiąc kámienim/ kiymi/ błotem/ y wſzelkim innym BielKron 458, 105v, 432v; KwiatKsiąż Ov; Dolare perticam in quadrum, Kiy heblowáć ná cztéry gránie. Mącz 93d; Uncus, Hak/ hacziſty zákrziwiony ki. Mącz 502b, 22d; GórnDworz T4, T5; PaprPan Hhv; Oczko [43]; Fustis – Kiey. Calep 444b; KlonWor 48.

W połączeniu z przymiotnikiem oznaczającym gatunek drewna (2): pan Richwalsky przyachal donyego na laką mayącz wreku ky brzozovi LibMal 1544/79v; BielKron 105v.

W charakterystycznych połączeniach: kij heblować, łamać, porwać, wziąć; kijem ciskać (cisnąć) (2), kreślić (kreślać) (2).

Przysłowie: Ad calendas graecas, Ná ſwięty Bóg wiedz/ nie możeli ſie dáley odwlec/ niektorzi mowią kiedy kiye zákſtą [= zakwitną]/ to yeſt nigdy. Mącz 148a.
Frazy: »jako kijem w błoto« (1): á chocia ledá co powie/ chłopſką á grubą trefnoſcią/ iáko kiiem w błoto: przedſię mu ſie wſzyſcy ſmieią. GórnDworz M6.

»jakoby kij połknął« (1): kiedy owo kto [...] z wielką pilnoſcią áby nie zmylił/ wyciągnąwſzy ſzyię/ nie zgináiącz ſie nigdziey/ iákoby kiy połknął táńcuie? GórnDworz E7v.

»jakoby w kij trąbił« (1): chćiałby ták ſwym ięzykiem mowić iáko żydowſkim/ łáćińſkim/ Greckim/ mowiono: tedyby mowá iego ták wdzięcżna y przyiemna byłá ſłuchácżom/ iákoby w kiy trąbił. CzechRozm 127v.

Zwroty: »bić (a. obijać, a. pobijać), uderzyć kijem« [szyk zmienny] (4 : 1): KrowObr 100v; Mącz 90c; rozgniewał ſie/ vderzył kijem w źiemię trzy rázy BielKron 318v; RejPos 144; drugie [owoce] trzęśie iáko gruſzki y iábłká: á drugie kijem obiia/ iáko włoſkie orzechy SkarŻyw 80.

»przez kij skoczyć« = znaleźć się w trudnej sytuacji (5): RejJóz D5v; RejKup b2, ſ8v; Wieſz że ſzcżęſcie kołem ſie ná tym ſwiecie tocży/ Iednego wzgorę wznośi/ drugi przez kiy ſkocży. RejWiz 35, 37v.

»kijem tłuc (a. otłuc, a. potłuc)« [szyk zmienny] (6): By s ciebie głucha płonká nie roſłá przy drodze/ Co wſzyſcy kijem tłuką/ y kozá ią głodze. RejWiz 194v; RejFig Cc7; BielKron 326; tá/ gdy ia kilká coniuráciy zmowię/ potłucże hnet/ te wſzytki garki kijem. GórnDworz T4v; RejZwierc B4v, 21v.

Szereg: »kij, (albo) laska« (2): dźiw to náſzym/ kiedy im powiádáią/ że w Anglijéy przy Lóndrze/ kije álbo laſki w ſtudnią wrzucóné/ w kámięń ſye obracáią. Oczko 8; Calep 121a.
Wyrażenie przyimkowe: »z kijem« (3): Bieży s kijem ná pole ná żyćie śnieg grzebie RejWiz 12v; RejFig Bb7; BielKron 105v.
a. Jako przedmiot służący do bicia, popędzania; też jako prymitywna broń (czasem może ‘oszczep’) (226): Pan nátychmiaſt kiy pochwyćił/ Vbogiego oſłá vbił BierEz M4v; iedno podle mnie kiy położcie, abych ſie mogł bronić BielŻyw 78; BielKom A2, D3 marg; ráná krwáwa od kijá/ teyże wági iáko y od mieczá UstPraw D4; BielKron 444v; iż gdy maſz kogo vderzyć/ y iuż kiy podnieſieſz/ rozmyſlże ſie máło RejZwierc 77; doſtawſzv kiiá mocnego/ ná wierzchu weń wpráwił w ſrebro kość/ ábo ząb świętego Iędrzeiá/ y onym kijem płoſzał dyabły SkarŻyw 509, 179, 509 [3 r.]; WerGośc 220; Verutum ‒ Rozen wky wſzczepioni. Calep 1115b; SarnStat 618.

W połączeniu z przymiotnikiem lub rzeczownikiem oznaczającym gatunek rośliny (3): Kmieć widząc lwá nieſtroynego / Doſiągł kijá dębowego BierEz K4v; Co nam vcżyni kiy Egipthſki trzćiniány iákie oni máią? (marg) Kij ze Trzćiny (–) BielSpr 60.

W połączeniach szeregowych (5): bronie mieli/ łuki/ ſtrzały/ kije kośćiámi záſádzone. BielKron 443, 447v; y yżeby też vmieli miećż/ kyi/ ſzpis/ y oſzcżep rekomá vchwyćić y ſnim ſię miſternie obchodzić KwiatKsiąż Ov; RejZwierc 79; StryjKron 265.

W charakterystycznych połączeniach: kij pochwycić (uchwycić) (2), podnieść, porwać (2), wziąć (2); dosiąc kija, dostać; kijem ciskać, płoszać; kij ciężki, dobry (2), mocny (3).

Przysłowie: Kto chce psa vderzyc łatwie kiy nalesc ActReg 117, 173.
Fraza: »kijow by nie stało, ledwe by dodano« [szyk zmienny] (2 : 1): O moy miły Pánie ſnadźby y kiiow nie sſtáło/ ábychmy wſzytki thy wywrothniki ſłow twoich pobić mieli. RejAp 18v, Ff; V nas by pijánego káżdego ſtłuc miano/ Ledweby kijow z láſá doſtátek dodano. RejZwierc 252.
Zwroty: »kijem (a. kijmi) bić (a. wybić, a. zabić,a. zbić, a. ubić, a. dobić, a. pobić, a. odbić), z(a)bit(y) (a. ubity), zbicie (a ubicie)« = percutere in baculo PolAnt; fustigare Mącz: fustuarium Calep; bacillo a. fuste caedere, fuste compilare a. multare, impungere fustum Cn [szyk zmienny] (43 : 4 : 2): Stradnego pſá kijem vbił. BierEz N2, I, Q4v, R2v; ForCnR D; ZapWar 1533 nr 2483; Lekarſtwo ludziem ſtłucżonym/ z wyſoka vpadłym/ kijem zbitym FalZioł *4d, I 33d; LibMal 1543/72v, 1544/93v, 1547/134v; BielKom E2; RejWiz 160v, 179; RejZwierz 128v; BibRadz Num 22/27; OrzRozm H3; rzućili ſie nań bogacże wybili mu drugie oko kijem. BielKron 272v, 145, 351v, 357, 432v; Mącz 141c; SienLek 145v; RejZwierc 60v, 90, 189, 215v; Strum H4v; SkarJedn 137; Tedy go bić kazał kijámi. SkarŻyw 566, 21, 62, 63, 76, 147 (14); GórnRozm H4v; wilenſkiego [burmistrza] gdi zradi ſzedl Kieimi zbic kazal. PaprUp I4, G4, I3v; Calep 444b.

»we trzy kije bić« [szyk zmienny] (2): Od Węgrow we trzy kiie iuſz ſię teſz bić vczą. Mnie y ieden dębowy ſmágły bárzo przykry. CiekPotr 76; Dźiwuyże ſię tu Moſkwie/ gdy w podeſzwy biie Dłużniki ſwe/ ná każdy tydźień we trzy kiie. KlonWor 74.

»kijem da(wa)ć« [szyk zmienny] (10): dla boiáźni ſtękáłá: Aby iey chłop kijem nie dał/ Ieſli by ią w ſole záſtał. BierEz I2, Q3; RejFig Dd4; RejZwierz 42, 128v; BielKron 458 [2 r.]; Mącz 141c; PaxLiz Bv; Trzebá cżćić tákowe ludźi/ vpominki iem dáć. (did) Echo. (‒) Kiięm dáć. KlonŻal E4.

»kijem doprać« = zbić (4): BielKron 420v; Przy roboćie Vrzędnik/ mowięcy paćierze/ Ládá z iákiey przycżyny/ kijem mu dopierze. BielSat D4v; WerGośc 220; DielRozm 31.

»gąść na trzy głosy w kije« = mocno bić (1): Chłop też łáie zá piecem cżyrwoną máść pije/ Bo mu gędli z wiecżorá ná trzy głoſy w kije. RejWiz 73v.

»kijem łomić« = bić (1): będzyeć przedſię gonił/ Choćbyś y v odpráwy cżáſem kijem łomił. RejWiz 78v.

»na się, na swoj grzbiet kij nosić« (1 : 1):RejRozpr F3; Abowiem co ieſth ſławá kto iey thák nábywa/ Ieſliże iáka będzye nie bárzo pocżćiwa/ Sam zá páſem na ſwoy grzbyet práwie then kiy nośi/ A by go vderzono ledwe iż nie prośi. RejWiz 91.

»kijem puknąć« = uderzyć (1): Będzie iedná z długim kolnierzem áż do páſá/ to powiádáią iż ták cżyſcie/ chłop ozdobny/ od wiátru ſie záſłoni kiedy trzebá/ y kijem we grzbiet nie ták bárzo puknie. RejZwierc 58.

»kijem składać« = bić (1): Orzech/ ośieł/ grzbiet niewieśći: Máło pożytku dziáłáią: Gdy ich kijem nie ſkłádáią BierEz P3.

»kija szukać« [w tym: na co (1)] (2): BielKom G2; Bo wżdy ow [pies] czo ſzcżeka ieſzcże wżdy przeſtrzega/ że wżdy cżłek nań ſobie kijá ſzuka álbo ſobie kordá popráwi. RejZwierc 83.

»kijmi tłoczyć« = bić (1): Kiymi ćiężkiémi w głowę mocno ią tłoczyli SiebRozmyśl H2v.

»kijem tłuc (a. s(t)łuc, a. dotłuc, a. natłuc)« [szyk zmienny] (10): KrowObr 25v; RejWiz 41v; RejZwierz 20v; A gdy ie chłopi oſkocżyli w iednym domu do tłukli im kijem w okniech. BielKron 420v, 451 v; RejAp 153; SkarŻyw [236], 573; WerGośc 220; Brónił mię od Zołdatów/ gdy mię zábić chćieli/ Ze tylko kiymi ſłukſzy/ dobić mię nie śmieli. PudłFr 79.

»kijem uderzyć« [szyk zmienny] (2): A w tym iedna niewiáſtá [...] vderzyłá go s tyłu kiiem áż padł BielKron 447v, 102v.

»kijem wezbrać (a. wzbierać)« = uderzyć, bić (3): RejWiz 101; BielKron 458; kijem páná ſwego wezbrał przed wſzyſtkimi BielSpr 38.

»kijem wziąć, brać« = vapulare Mącz; fustibus caedi Cn [szyk zmienny] (11 : 1): Nu precz Lotrze veſſmies kijem RejKup c4v, c7; BielKom D2; RejZwierz 125v; BielKron 456; Mącz 121c, 396c; Kijemby pewnie od Márſzáłká Litewſkiégo zá tho ſłowo vziął OrzQuin Q; GórnDworz N4v; RejZwierc B4v, 239: PudłFr 51.

Wyrażenia: »kij drzewiany« (1): aby ſie ćwicżyli ſzermowáć [...] pocżyniwſzy ſobie tarcże iáko puklerze/ z rozdżek plećionych/ [...] tákież kiye wielkie drzewiáne miáſto miecżow BielSpr 4.

»kij opalony« = sudes Mącz, Calep [szyk 2 : 1] (3): Sudes, Dobry opaloni mocny ki Mącz 427a; Broń záś łuk proſty/ ſzáblá ledwo v Hetmáná/ włocznia/ kiy opalony StryjKron 265; Calep 1025b.

»kij pasterski« (1): wzyął kiy páſterſki á pięć kámieni z rzeki ſmágłe do proce/ ſchował ie do kalety/ y ſzedł przećiw Goliáthowi BielKron 65v.

»kij zakowany« (3): drugi go kijem zákowánym vderzył áż vmárł BielKron 102v, 443v, 447v.

Szeregi: »kij i bicz« (1): po ćierzniu oſtrym y gęſtym włocżyli/ kiymi y bicżmi go bijąc. SkarŻyw 328.

»kij, (a) kamień« [szyk 1 : 1] (2): iedni kámienie/ drudzy kije [alii lapides, alii fustes] duże porwáli: á niekthorzy popiołem ná Liſymáchá miotáli. Leop 2.Mach 4/41; BielKron 65v.

»laska abo kij« (1): tám zákázuie łáſki [!] ábo kijá ná obronę: á tu iey dozwala ná wſpieránie. WujNT 148.

»miecz, (i, a) kij« = gladius et lignum PolAnt, Vulg; gladius et fustis Vulg [szyk 18 : 2] (20): OpecŻyw 106v; MurzNT Mar 14/48; vyzrzyſz że zábiię Smoká thego/ bes miecżá/ bes kijá. Leop Dan 14/25, Mar 14/43; BibRadz Mar 14/43, 48; HistRzym 87v; RejZwierc 75, 202v; iáko ná zboycę wyſzliśćie zmiecżmi y ſkiymi poimáć mię. BudNT Matth 26/55; LatHar 693, 694, 708 [2 r.], 720; WujNT Matth 26/47, 55, Mar 14/43, 48, Luc 22/52.

»kij a miotła« (1): wźięli kije á miothły iáko ná ſługi á nie ná nieprzyiaćiele. BielKron 432v.

»palcat albo kij« (1): Fustio, Biyę kogo pálcatem álbo kiyem. Mącz 141c.

Wyrażenie przyimkowe: »z kijem« = cum ligno PolAnt, Vulg; cum fusti Vulg (27): OpecŻyw 106v; MurzNT Mar 14/48; Leop Mar 14/43; RejFig Dd2v; Ná owego dziwocżká/ káżdy s kiyem godzi. RejZwierz 125v, 102v; BibRadz Mar 14/43, 48; Od thego cżáſu vſtáwili byli áby ná gody żadny z kijem áni z bronią niechodził. BielKron 272v, 65v, 443v; HistRzym 87v; RejZwierc 21 v; BudNT Matth 26/55; zebráło ſię wnet chłopſtwá/ z kiymi/ z włocżniámi WerGośc 219, 219; Bo á coż po owym ná woynie/ ktory nágo/ á z kijem idźie? GórnRozm K3v; LatHar 693, 694, 708 [2 r.], 720; WujNT Matth 26/47, 55, Mar 14/43, 48, Luc 22/52.
W przen (6): RejZwierc 25v; Potym nie záwádźi/ kiedy to ſnádnie być może/ wnet przeżegnáć ſię. Duży to kiy Dawidow ná Goliaſzá piekielnego LatHar 580.

W połączeniu w przymiotnikiem oznaczającym gatunek rośliny (1): Oto dufaſz w trzćinnym kiiu w tym przełomionym Egipćie Leop Is 36/6.

Zwroty: »kijem bić (a. dobić)« [szyk zmienny] (2): Niecnoty kijem iáko wężá dobić. RejZwierc 220, 238v.

»dać kijem« (1): Pewnie ſkoroć ſmierć dá kijem RejZwierc [238].

Przen (53):
a) Bicie, razy, chłosta (49): Bo mu máło ieſć dawano/ Y kijem go przyglądano. BierEz L2, K2v, N2; BielŻyw 70; RejKup l6, m3v; Ieſli inácżey vcżyniſz/ Tego ſie kijá dowiniſz. BielKom D3, D3v, D4; Drugim cżáſem y kijem iáłmużnę rozdáią. RejWiz 19, 101v; Fustuarius, Harumpálcatnik który rad ná ludziech kiyá odchodźi/ to yeſt biye. Mącz 141c, 287c; WIętſzey roſkoſzy ten záwżdy vżywa/ Kto s cnoty dobrym niżli s kijá bywa. RejZwierc 221v, 18v, 90, 215v, 252; OrzJan 45.

I sg w funkcji rownoważnika zdania »kijem« [w tym: kogo, co (6), czego (1), komu (1)] (10): Podź pokuſo nie kuś Páná/ [...] Lepyey iż cie ią obráżę/ A s tego mieyſcá wyráżę (marg) Tu kijem pokuſy. (–) BielKom D3v marg; Pan tu dybie w letniku/ á piſarz go kijem RejFig Cc5v, Cc5v, Dd7v, Dd8, Ee; RejZwierz 115v; iż ſługá niechcąc co obáli álbo cżyni zákołáce/ álbo pies pod oknem záſzcżeka/ tho iuż ſłudze kijem/ á wygę obieśić. RejZwierc 80v, B4, 115.

W połączeniach szeregowych (6): Iako pręt nád dziećięćiem/ kiy nád chłopem wiśi/ Ták miecż goły nád krolem / ná ćienuchney [!] nići. BielSat N4v; Gdy [...] iákim żelázem/ ábo woiennym nacżyniem lub kijem/ pięśćią/ ábo kámieniem ku morderſtwu kto przychodźi: to pewny znák ieſt/ iż to iuż z Szátáná kłamliwego mężoboyſtwo to pochodźi CzechRozm 239v; A on ony rány/ kije/ kámienie/ wzgárdy/ przez trzy látá ćierpiał SkarŻyw [236], 151, 238; OrzJan 19.

W charakterystycznych połączeniach: kije cierpieć; kija dochodzić; kijem odpędzić (wypędzić, dopędzić) (3), pokropić, postraszyć, przetrzeźwić, przyglądać, przymuszać, święcić; twardy kij.

Przysłowie: Dobra receptá kiy ná ſwąwolą. RejWiz 78v marg [idem] Cc5.
Fraza: »o kiju!« = wołanie o pomstę (1): o kiju: crimenći to ieſt laeſȩ Maieſtatis, ták śmiele z Królem ſwym o vpadku Kroleſtwá iego mówić. OrzQuin Z4v.
Zwroty. »kija się bać« (3): A toć iuż ſtraż przymuſzona kto ſie kija boi RejJóz F4v; RejZwierc 221v; SkarŻyw 238.

»chować pod kijem« (1): Iż was ociec moy chował pod bicżem/ ále ia was będę chował pod kijem [Vulg 3.Reg 12/11]. RejZwierc 45.

»kijem karać« [szyk zmienny] (2): BielKron 432v; á dla iedneyże rzecży/ niech iednego kijem/ á drugiego słowkiem niekarze [fustuario ... castiget] ModrzBaz 87v.

»kijem zasłużyć« (1): Flagro, Sługá który bicie álbo kiyem zásłużył Mącz 129c.

Wyrażenie: »godny kija (upominka)« [szyk 2 : 1] (3): RejJóz F2v; Ach ach takowa nowinka Godna kya vpominka. RejKup G; Flagriones dicuntur, Szubienicá/ yáko mowiém/ Z ſzubienice ſie vrwał/ to ieſt/ Smard/ Nogieć/ Kiya godny. Mącz 129c.
Szereg: »kamienie i kije« (1): dochodziły go cżęſte kámienie y kije SkarŻyw 238. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].
Wyrażenie przyimkowe: »do kija« (1):
~ Szereg: »do korda albo do kija« (1): gdy ſługá obrus ſpluſka/ ábo niechcąc ſklenicę ſtłucże/ tho wnet do kordá álbo do kijá RejZwierc 77. ~
b) Kara boża (3): W vśćiech ſproſnego (ieſt) kiy pychy [baculus superbiae]/ lecż wárgi mądrych záchowuią ie. BudBib Prov 14/3.
Szereg: »rozga i kij« (2): Biádá Aſſurowi/ rozga pierzchliwośći moiey/ y kiy moy ieſth [virga furoris mei et baculus ipse est]/ w ręku ich rozgniewánie moię. Leop Is 10/5; CzechRozm 225v.
c) Wojna (1):
Zwrot: »kij podnieść [na kogo]« (1): nie boy ſię Aſſyryicżyká/ vderzy ćię rozgą/ y kiy ſwoy podnieſie ná ćię [baculum suum levabit super te] BibRadz Is 10/24.
b. Laska służąca do podpierania się (18): OpecŻyw 90v; KrowObr 99v, 100; BibRadz Zach 8/4; BielKron 30; BudBib Ex 12/11; Z tym wyſzedł wdrogę Iakob w wielkim vboſtwie/ niemáiąc iedno kiy wręku SkarŻyw 346; ludźi odtrącáią Od iałmużny: kulámi/ kiymi wykrącáią. KlonWor 50.

W charakterystycznych połączeniach: kij czarować (3), dzierżeć (2), trzymać.

Zwrot: »kijem się podpierać« (1): Kijem śie podpieráć. Niti baculo Calag 15a.
Wyrażenia: »o kiju chodzący« (1): Niechayże będźie vſtáwicznie w domu Ioábowem [...] o kiu [!] chodżący [apprehendens in scipione]/ zábity y żebrak. BibRadz 2.Reg 3/29.

»kij pątniczy« (1): Kije Pątnitze iáko tzáruią. KrowObr Ssv.

Wyrażenia przyimkowe: »z kijem« (3): RejRozpr F3; BielKron 464v; Z kwápliwośćią ieść báránká kazano: á z kiymi w rękách LatHar 189.

»z kijem« = będąc ubogim (2): á nędzna muchá [...] vtráćiwſzy wſzytko/ uie [!] docżekawſzy ſie żadney pociechy w vpádku ſwoim/ idzie s kijem bęcżąc do domu ręce záłomiwſzy. RejZwierc 189; bom ſię przez ten Iordan z ſamym kijem przepráwił SkarŻyw 347.

W przen (1):
Szeregi »kij i laska« (1): gdźie kije duchowne y laſki vczynkow dobrych LatHar 215.
α. Kijek narciarski (1): Narty ſą boty drzewiáne/ [...] popycha ſie ná nich kijem zákowánym. BielKron 434.
c. Atrybut władzy, dostojeństwa (3):
α. Laska woźnego sądowego (1):
Zwrot: »zakołatać kijem« (1): Woźny ma pozywáć/ w dworze pozew ná Páná/ á zákołátawſzy ſwym zwykłym kijem ma powiedzyeć UstPraw H3.
β. Laska marszałka sejmowego (1): O to ſwego Márſzałká prożno maćie winić/ Podobno ma nieborak z głowámi co czynić. Ziemię tłucze niewinną/ Kiy nie ieden w trzáſki Prot C2v.
γ. Berło władcy (1): To ieſt ſtudnia ktorą wykopáli kxiążętá/ y wypráwili ią wodze mnoſtwá/ z wydawcą Praw y w kijach ſwoich. Leop Num 21/18.
d. Część składowa większego przedmiotu, na której zawieszone są części ruchome (3): iż tu nie inſzego nierozumiećie/ iedno [...] tzárowánie [...] ſſukien/ Pierśćieniow/ Pątnikow/ Mántyk y ich kijow KrowObr 125; Vſzy iáko v Sárny ná nich wiſzą dzwonki/ A cepy ná pſtrym kiju z Liſiemi ogonki. RejWiz 39v; Co w kazánie potrząſa po kośćiele owym Ná kiiu záwieſzonym Workiem Iudaſzowym. KlonWor 48.
e. Narzędzie miernicze (2):
α. Do pomiaru gruntów (1):
Szereg: »kij albo laska« (1): Decempeda, kiy álbo laská ná dzieſiący ſtopách miárá yeſt/ którą ymioná á role mierzano. Mącz 79a.
β. Do mierzenia głębokości (1): Contus Kiy/ Tłuk álbo Spis rybitſi [!] którym mierzą głębokość wody. Mącz 64a.
f. Reja (1):
Szereg: »kij albo drewno« (1): Antenna [...], Kij/ álbo/ drewno náprzeki żaglowego drzewá prziwiązáne. Mącz 11a.
g. Prymitywna dźwignia (1): Vectis, [...] też wáłek álbo obłi kiy/ którym co trącáyą/ podnaſzáyą Mącz 477a.
h. Pałeczka do gry na bębnie (2): gdy mu [...] w ſzkápi brzuch kiymi zábębnáią/ to on dopiero [...] dotáńcuie. WerGośc 235.
Zwrot: »kijem kołatać« (1): Nie z owym ſzkápiem brzuchem co weń kijmi kołácą RejZwierc 102v.
i. Laska błazeńska (1): błáznował krolowi chodząc s kijem iáko błazen BielKron 105v.
j. Tyrs, laska noszona podczas obrzędów dionizyjskich (1): Coniferi, Którzy noſzą Thyrſos kiye w ſwiętá Bachuſowe. Mącz 64b.
k. Strzała używana do pewnego rodzaju wróżby (1): Lud moy rády ſzuka v drewná ſwego/ á iego kiy dawa odpowiedz iemu BibRadz Os 4/13.
l. Drewniana pochwa na broń (1):
Szereg: »laska albo kij« (1): Dolon, [...] laská álbo kiy d[ę]ty álbo wydrożony w ktorym miecz álbo granat bywa/ yákie zwikli mniſzy nośić. Mącz 93d.
ł. Obraźliwie o przedmiotach i przyborach kultu katolickiego (32):
α. Krzyż, może też rzeźbione w drzewie wizerunki świętych (20): Ieſztze ten kiy podnośićie/ y thák podnoſząc mowićie. O krzyzu bądz pozdrowion KrowObr 93v; ábowiem Pan Bog Ducha ſwego ſwiętego/ do tych wáſzych znákow/ máſſkar y kiow [!] nieprzywiązał KrowObr 94, 93v marg, 94 marg, Rr2v, Vu2v.

W połączeniach szeregowych (5): ktory teſz Apoſtoł tego vtzył/ ábyſmy mieli/ álbo pánu Bogu ſámemu w kośćiele krześćijáńſkim ſwiecić/ álbo ludziom vmárłym/ álbo kijom/ ſtoiákom/ y obrázom niemym? KrowObr 90; Powiec mi ſkąd teſz to maćie? iż ty kije/ deſki/ kloce ſlupy/ drwá/ obrázy zowiećie? Izaſz niewiećie: Iż tylko Syn Bozy/ ieſt Obrázem Bożym? KrowObr 110, 73, 86v, 117.

W charakterystycznych połączeniach: kij podnosić, poświącać, pozdrawiać (4), ukazować (2); kijowi kłaniać się; przed kijem klękać.

Wyrażenia: »kij umalowany, pofarbowany« (2 : 1): I coſz tho zá nabożeńſthwo/ drwá álbo kije pofárbowáne do kośćiołá ſtáwiáć KrowObr 117, 109v, 114.

»kij (u)strugany« [szyk.5 : 2] (7): Ale rzetzeſz/ iż my ſie nie temu/ iáko thy powiádaſz/ vſtrugánemu kijowi kłániamy? KrowObr 93v, 93v [2 r.], 94, 109v [2 r.], 110.

β. Pastorał biskupi (11): iż nie to ſą Biſkupi prawdziwi/ ktorzy w Infułach chodzą/ kije w rękach ſrebrne álbo złote trzymáią KrowObr 130, 128v [2 r.], 129, 129v, 130, 131.

W charakterystycznych połączeniach: kij czarować (3), kropić, przeżegnać, trzymać; kij srebrny (3), złoty.

Wyrażenie: »kij biskupi« (4): Kiy Biſkupi tak tzáruią. KrowObr Ssv, 128v marg, 131 marg, Ssv.
γ. Kropidło (1): KRoṕże miły Prełacie/ tym Przmielonym kiyem RejZwierz 106v.
2. Kłoda, tj. urządzenie z dwóch belek z wycięciami, w które zakuwano przestępców; cippus, nervus, numella Mącz (3); Numella, Nieyáki kiy/ w który zá ſziyę y zá nogi wſádzić może. Mącz 253a, 246a.
Szereg: »kij albo kłoda« (1): Cippus, [...] kij álbo kłodá w którą złoczince ſadzáyą Mącz 54b.
3. [Pręt żelazny do nabijania i przeczyszczania lufy, wycior: W tem mianowitem zamku są 4 hakownice i 2 kij a LustrPom 194; Tamże kijów żelaznych do strzelby nro 57 ŹródłaEkMalb II 68.]
4. n-pers [w tym odmianka graficzna „Kig” (2)] (9): Kiy záłożył miáſto y zamek nád rzeką Dnieprem / á przezwał od ſwego imieniá Kijow BielKron 343v, 343v [2 r.]; Kiy álbo Kig Sciek/ Korew Brácia Xiążętá Ruſkie/ Libeda Sioſtrá ich. StryjKron 115 marg, 115 [4 r.].
5. n-loc Miejscowość: »Kije« (1): zá ktore [skarby] ſiedḿdzieſiąt kośćiołow w Polſzcże zmurowáć dał [... ] w Kijach/ ná Tyńcu/ w Chlewiſkach/ w Opátowie BielKron 354v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): ii Zaś dwoie (mowię krotkie) wymáwiáimy iako gdy mowięm kii/ lii/ bii/ pii MurzOrt B2; Bo gdy mówiſz/ weźmi kii/ nienapiſzéſz kiéi MurzOrt B2.
*** Dubium (1): I wzyawſchy kaſzka woſk then Markowy sloſſarczikowy kthori od kya schinkarką poyall dala robicz LibMal 1551/164.

Synonimy: 1. laska; a. knutel, palcat, pręt, rozga; b. kostur; 2. dyba, kabat, kłoda, kuna, lisica, wilk.

Cf [KIJAN], KIJANICA, KIJANKA, KIJAŃ, KIJEC, [KIJOCH], [KIJOCHA], KIJOWANIE

KW