[zaloguj się]

PANIEŃSTWO (129) sb n

a, e oraz o jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
N panieństwo
G panieństwa
D panieństwu
A panieństwo
I panieństw(e)m
L panieństwie
V panieństwo

sg N panieństwo (18).G panieństwa (49).D panieństwu (2).A panieństwo (28).I panieństw(e)m (4).L panieństwie (27).V panieństwo (1).

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. Dziewictwo, nienaruszoność płciowa; virginitas Miech, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn (123):
a. Dotyczy kobiet lub obu płci (112): Iak ſlońce ſkla niekazij gdy promienie puſſcżá/ tako boſkié rodzenijé panieńſtwa nieruſſá OpecŻyw 17v; PatKaz III 101, 129v; A nákoniec byłyby tym obytzáiem zbáwione dziewice żydowſkie y Tureckie/ ktorych wiele w pánieńſtwie vmiera/ á wżdy przedſie do piekłá idą. KrowObr 139v, 147v, 228v marg, Ss4v; Mącz 499a; KuczbKat 140; WujJud 24; SkarJedn 303; Poháńcy lepſzymi byli przyiaćioły dziewiſtwu niſzli ći zápámiętáli Heretycy. Bo rozumieli iſz w pánieńſtwie wdźięcżnieyſza y cżyſtſza y pilnieyſza ieſt Bogu słuſzbá. SkarŻyw 71; Oboiá rzecż wtobie zgodę nálázłá/ ktora wżadney inney poſpołu ſtać niemogłá: to ieſt máćierzynſtwo z pánieńſtwem. SkarŻyw 112, 227, 445, 457; ArtKanc A5v; Calep 1128a; LatHar 149, 154, 476, 501, 516; pánieńſtwo ma w ſobie Bogu miłą czyſtość y świątobliwość ták duſze iáko y ćiáłá/ iáka w małżeńſtwie być nie może. WujNT 596, 80, 238, 486, Aaaaaa 3v [2 r.]; SkarKaz 581a.

panieństwo czyje [w tym: pron poss (24), G sb i pron (9)] (33): Tatz ieſt ona panna oſobné cżyſtoſci/ ktoré panieńſtwo bylo bogu przyiemno. OpecŻyw 182v, 2v, 181, 184v; PatKaz III 129, 154; [Wanda] bogom ſie w panienſtwie ſwim ofiaruiąc w rzekę wſzkociła MiechGlab 41; LibMal 1544/85; Leop Eccli 42/10; BielKron 24v, 49, 135; Mącz 1a; HistRzym 21; o kthorey [Marii] Proroctwá były/ iż záwżdy miáłá záchowáć pánieńſtwo ſwoie RejPos 43v, 43v, 80; CzechRozm 130v; poświęćił Pánieńſtwo Domicille Chryſtuſowi/ iemu ią zá oblubieńcę oddáiąc. SkarŻyw 435, 69 [2 r.]; LatHar 149 [2 r.], 399 marg, 455, 477,480, 496; iáko y drugi Ioſeph był ſtrożem y świádkiem pánieńſtwá Máriey WujNT 293, 5, 195, 416; SiebRozmyśl [M2].

W przeciwstawieniu: »panieństwo ... małżeństwo« (4): iż czyſtoſć y pányeńſtwo nye ma wyętſſey zaſlugi v Bogá niż małżeńſtwo KromRozm I F3; Pátrz iſz pánieńſtwo płodnieyſze ieſt dáleko niſzli małżeńſtwo. SkarŻyw 180; WujNT 596, Aaaaaa 3v.

W formule zaklęcia (1): [Ogniu] Czoſz zawzyal czoſz ochinal, vymyą oycza etc. abi nyezaſkodziel yako pannye Mariey panyenſthwo yey nyezaſkodzilo. LibMal 1544/85.

Zwroty: »mężowi panieństwo oddać« (1): Tobie ktoraś przed cztermi láty ślubowáłá Slub małżeńſki/ mężowi Pánieńſtwo oddáłá ZbylPrzyg Bv.

»poszkaradzić panieństwo« (1): Iádąc z nią poſzkárádził pánieńſtwo iey BielKron 49.

»panieństwo (po)ślubić; panieństwa ślub« [szyk zmienny] (2;2): PANNO napirwſzym pánieńſtwá ſłubem ſwiátu wyſoce zálecona/ mo[dl się za nami] LatHar 501; Abowiem ſyn Boży [...] z tákiey pánny [narodzić się raczył]/ ktoraby pánną byłá nie do czáſu tylko/ ále wiecznie pánną: [...] ſwe pánieńſtwo Bogu poślubiwſzy WujNT 195, 194, 227.

»panieństwo [komu] przedawać« (1): Wenery ku chwale/ dzyewecżki ſłali ná wyſep morſki gdzye goście ieżdzáli/ á tám ſwoie pánieńſtwo gościom zá ſrebro y złoto przedawáły BielKron 24v.

»o panieństwo przyprawiać« (2): Depudico – Opanienſtwo prziprawiąm, gwąłcę. Calep 309b, 316a.

»(s)tracić (a. utracić) panieństwo; utrata panieństwa« [szyk zmienny] (10;3): PatKaz III 130; FalZioł I 148c; A me pudica est. Z ſtroney moyey pánieńſtwá ſwego nie vtráćiłá/ nie náruſzyłá. Mącz 1a; ábo ná ták zacnym Syná mego małżeńſtwie przeſtań: ábo dla vtráty pánieńſtwá w ktorym ſię ták kochaſz/ ná ſłuſzbę boginiey Weſty [...] ná wieki oddána być maſz. SkarŻyw 68, 69, 341 [2 r.]; Pánná święta y cżyſta/ porodźiłá nam Kryſtá/ nie ſtráćiłá pánieńſtwá. ArtKanc B4 [idem (4)] B4 [2 r.], B4v [2 r.]; Modlitwá S. Anzelmá/ tym ſłużąca/ ktorzy pánieńſtwo márnie ſtráćili LatHar 741.

»w panieństwie trwać, żyć« (2:1): SkarŻyw 139, 311; Tákże też w nowym Zakonie mamy/ ktorzy w pánieńſtwie z młodych lat ſwoich áż do śmierći trwáli. Iáko błogoſłáwiona dźiewicá Pánná Mária/ Ian Chrzćićiel/ [...] WerKaz 293.

»uszczerbić panieństwa« (1): Po twym porodzeniu Pánno/ nie vſzcżerbiłáś pánieńſtwá ſwego. LatHar 480.

»panieństwo (za)chować, chowająca; w panieństwie zachować się, zachowana; [kogo] w panieństwie zachować; chowanie panieństwa« [szyk zmienny] (4:1;1:1;1;1): PatKaz II 34v; KromRozm I D; Bo ś. Páweł ták mowi: Ze kto da corkę zá mąż nie grzeſzy/ dobrze cżyni: ále kto nie da (á onę w pánieńſtwie záchowa) lepiey cżyni. WujJud 209v; nietylo ſie do chowánia pánieńſtwa młodzieńcy y panny woyſkiem práwie rzućili/ ále y ći co żony iuż mieli/ wątpili/ [...] ieśli mieć znim [lege: z nimi] ſpołecżnośc [!] mieli. SkarŻyw A5v; Pátrzyłá ná śmierć iego ſioſtrá tego Máryámná/ pánieńſtwo od młodośći chowáiąca. SkarŻyw 385, 70; WerKaz 294; LatHar 462; WujNT 595.

»w, przy panieństwie zosta(wa)ć« (1:1): OpecŻyw 17v; Tego [tj. Jezusa] gdy miłuię cżyſtą/ gdy ſię go dotykam/ dziewicą ieſtem: gdy go zá mężá mam/ przy pánieńſtwie zoſtáię. SkarŻyw 68.

Wyrażenia: »panieństwo czyste« (1): LatHar 150 cf W przen.

»naruszenie, odjęcie, ubliżenie panieństwa« (2:1:1): ále ſie [rodzicom potrzeba] záraz pilnie o to ſtáráć/ [...] áby ku náruſzeniu pánieńſtwá ktorey nie przyſzło CzechRozm 131, 130v; Gdy od Litewſkiego Woyſká poimána byłá/ á ieden ią iuſz ná odięćie Pánieńſtwá prowádził: prośiłá ſię pilnie/ áby iey czyſtość vczćił SkarŻyw 162, 69.

»panieństwo nienaruszone; nienaruszona w panieństwie« [szyk 2:2] (3;1): Ale panna Mariá byla nienaruſſona w ſwym panieńſtwie OpecŻyw 181; Tám Bogu vſtąpiło práwo przyrodzone/ Pánnie zoſtáło pánieńſtwo nienáruſzone ArtKanc A4; LatHar 399, 477.

»spługawiona w panieństwie« (1): cżuyność iego [ojca] [...] odeymuie mu ſen/ [...] áby [córka] kiedy niebyłá ſpługáwioná w pánienſtwie ſwoym [ne quando polluatur in virginitate sua]/ á w domu oycá ſwego by niebyłá náleźioná brzemienną Leop Eccli 42/10.

Szeregi. »czystość i (a) panieństwo« [szyk 2:1] (3): iż głupya rzecz/ y przećiwna ſlowu Bożemu/ á człowyekowi nyemożna/ czyſtoſć y pányeńſtwo chowáć. KromRozm I D3, F3; WerKaz 294.

»niewinność, (a) panieństwo« (2): RejPos 80; Bo iáko Ezau nie mogł znowu nábyć dziedzictwá raz vtráconego: ták grzeſzący nie może znowu doſtáć niewinnośći/ pánieńſtwá/ y podobnych rzeczy. WujNT 780.

»panieństwo i wdowstwo« (1): [Ze spisu rzeczy] Pánieńſtwo y wdowſtwo 596.b [Cf iż ś. Wáwrzyniec/ [...] vkazał pánienki iáko drogie kámienie/ y wdowy iáko złoto 596b] SkarKaz Oooo2a.

»wstyd i panieństwo« (1): [kościoły odszczepieńców] wſtyd takież wſzyſtek y pánieńſtwo gánią WujJud 133v.

W przen (6): yako mouy Anſelmus panyenſtwo yeſt ſyoſthra anyelſka czeſzcz cznot {a} ſzmyercz grzechom PatKaz III 129v; kogom ia wſpomniał [...]? iuż nie łáſkáwego oblubieńcá pánieńſtwá mego/ ále ſtráſzliwego ſędźiego plugáſtwá mego. LatHar 149; dobrowołnieś [!] ſię/ ále mizernie ſpuśćiłá z wyſokośći pánieńſtwá cżyſtego/ w przepáść nierządu ſmrodliwego. LatHar 150, 496; A on wieniec niezwiędły/ pánieńſtwá ſwoiégo/ Nieśćie zá vpominki/ przed królá wáſzégo. SiebRozmyśl [M2]; PAnieńſtwá kwiátek tu leży ſchowány/ Twą ſkwápna śmierći ręką rozerwány SzarzRyt Dv.
Przen: Czystość, niewinność duchowa, bezgrzeszność (1):
Zwrot: »panieństwo zachować« (1): ModrzBaz 54v cf Wyrażenie.
Wyrażenie: »serdeczne panieństwo« (1): á kto mnima/ áby [dziewki] mogły ſerdecżne pánieńſtwo záchowáć [mentis virginitatem servare posse]/ choćia ieſzcże ćiáło w cżyſtośći záchowáły? ModrzBaz 54v.
α. Ciało Panny Marii dziewicze, niepokalane [czyje: pron poss (4), G sb i pron (2)] (6): w tobye myla panno myalo ſyą boſtwo zgromadzycz y zamknącz wpanyenſtwye thwym PatKaz II 27v, 26v, 28, 72v; Pátrzyſz ná człowieczeńſtwo/ ſynaczká ſwoiégo: Ktoré ón wźiął zczyſtéy krwie pánieńſtwá twoiégo. SiebRozmyśl K4v.
Wyrażenie: »panieństwo Maryje« (1): Syn ſie boży narodzil z dziewice przecżyſté/ iako rożá ij lilia s panieńſtwa Marie OpecŻyw 17.
b. Dotyczy mężczyzn (11): Piotr częſto bierze zá towárzyſzá Ianá, iż pánienſtwo ieſt miłe kośćiołowi. WujNT 426 marg, 299 marg, Aaaaaa3v; KlonKr wstęp A3v.

panieństwo czyje [w tym: pron poss (2), G pron (1)] (3): [Tatarzy] telko dwa troki włoſow na ſkroniach zobudwu ſthron zoſthawiaią na znamię ſwego panienſtwa albo iż ieſzcże żon nie mieli. MiechGlab 25; SeklWyzn f3; IAN EWANGELISTA [...] od Chriſtuſá [...] oſobliwie vmiłowány. [...] Dla pánieńſtwá iego. WujNT Zzzzz.

Zwroty: »panieństwo stracić« (1): (nagł) O SS. Młodźiankach męcżennikách. (–) ONić to ſą ktorzy ćiał ſwych niezmázáli: ábowiem pánieńſtwá nie ſtráćili LatHar 444.

»panieństwo zachować« (1): ále y Ioſeph przez nię [Pannę Marię]/ y dla niey/ pánieńſtwo záchował: áby ſię Pan náſz národził z małżeńſtwá pánieńſkiego. WujNT 227.

»w panieństwie zostać« (1): Ian ktory był namłodſzy z Apoſtołow/ w pánieńſtwie zoſtał WujNT 299.

[Wyrażenie: »w panieństwie żywiący«: Kazał tedy Pan Bog Ianowi/ [...] oſtro na Puſzcży w Pánieńſtwie żywiącemu/ thákiemu Ianowi (mowię) ſam Pan Bog roſkazał kázáć HerbOdpow Z8.]
Szereg: »panieństwo i czystość« (1): A co też ieſt niezlicżona moc onych S. Biſkupow/ Opátow/ Zakonnikow/ Puſtelnikow/ ktorzy ſię w tym pánieńſtwie y w cżyſtośći zákocháli áż do śmierći. WerKaz 294.
2. Bezżeństwo; caelibatus Calep; virginitas Vulg (6):
a. Dotyczy młodej kobiety: okres, kiedy nie jest zamężną (4): Pánieńſtwo nie wſzytko twé/ [...] Lecz máią y rodźice poczęśći do niego. KochEpitCat 111; Iey [pannie Lizydzie] chętliwym do wſzego ſie ſpráwiał. Zwłaſzcżá bacżąc iey ſkutecżną, godność/ [...] A co więtſza iey cżyſtość w Pánieńſtwie PaxLiz E4v.

panieństwo czyje (2): [Anna prorokini] myeſzkáłá z mężem ſwym rokow ſiedḿ od pánieńſthwá ſwego RejPos 28v [przekład tego samego tekstu] WujNT Luc 2/36.

b. Może dotyczyć obu płci (2): Caelibatus – Ziwot bez zony, panienſtwo, wdowſtwo. Calep 147b.
Szereg: »panieństwo i bezżeństwo« (1): pánieńſtwo/ y bezżeńſtwo/ nie dla tego tylko nád małżeńſtwo bywa przekłádáne/ iż ieſt ſtan dáleko ſpokoynieyſzy: ále iż też ieſt do ſłużby Bożey ſpoſobnieyſzy. WujNT 596.

Synonimy: 1. całość, czystość, czystota, dziewictwo, niewinność; 2. bezmałżeństwo, bezżeństwo, celibat, nieożeństwo, niestadło.

LWil, (ZZa)