[zaloguj się]
[pdf]

1. PIERWY (250) nm

pierwy (249), pierwy a. pierwi (1) MetrKor.

pierwy (143), pirwy (107); pierwy MetrKor, BierRaj, BierEz (6), PatKaz I (11), PatKaz II (21), PatKaz III (42), FalZiołUng (2), UstPraw (2), OrzQuin, BielSpr, BudBib (2), BielRozm; pirwy March1, OpecŻyw (9), Murm, HistJóz (5), BartBydg, KłosAlg (4), WróbŻołt (5), ComCrac, SeklKat (4), KromRozm II, Diar, BielKom, LubPs, HistLan, ModrzBaz; pierwy : pirwy RejPs (2:9), LudWieś (3:1), FalZioł (1:5), BielKron (7:19), Mącz (9:12), SienLek (2:1), HistRzym (22:18), BudNT (5:5).

-e- Mącz (9), -é- (1) OrzQuin.

Fleksja
sg
mNpierwy fNpierwå nNpierwé
Gpierwégo Gpierwéj, pirwé Gpierw(e)go
Dpierw(e)mu Dpierw(e)j Dpierw(e)mu
Apierwy, pierw(e)go Apierwą Apierw(e)
I Ipierwą Ipierwym
Lpierwym, pierw(e)m Lpierw(e)j Lpierwym, pierw(e)m
pl
N m pers pierwi
G pierwych
A subst pierw(e)
I n pierw(e)mi
L pierwych
inne formy
sg n G skostn. - z pierwu

sg m N pierwy (47). ◊ G pierwégo (23); -égo (1), -(e)go (22). ◊ D pierw(e)mu (2). ◊ A pierwy (5), pierw(e)go (4). ◊ L pierwym (7) BierEz, PatKaz I, FalZioł (3), BielKron, HistRzym, pierw(e)m (3) ComCrac, BudNT (2). ◊ f N pierwå (30); -å (17), -(a) (13). ◊ G pierwéj (8), pirwé (1); -éj : -é OpecŻyw (1:1); ~ -éj (1), -(e)j (7). ◊ D pierw(e)j (5). ◊ A pierwą (10). ◊ I pierwą (1). ◊ L pierw(e)j (3). ◊ n N pierwé (35); -é (1), -(e) (34). ◊ G pierw(e)go (19). ◊ D pierw(e)mu (3). ◊ A pierw(e) (4). ◊ I pierwym (2). ◊ L pierwym (7), pierw(e)m (2); -ym : -(e)m PatKaz III (1:2). ◊ pl N m pers pierwi (2). ◊ G pierwych (7). ◊ A subst pierw(e) (4). ◊ I n pierw(e)mi (1). ◊ L pierwych (1).◊ sg m G skostn z pierwu (14).

Sł stp: pierwy, pierzwy, pirwi, pirwy, pirzwy, napierzwy, napirwy, napirzwy, Cn brak, Linde XVI w.

I. Liczebnik porządkowy odpowiadający głównemu „jeden”; primus BartBydg, Mącz, PolAnt; prior BartBydg, Mącz (247):
1. Dotyczy kolejności występowania w czasie (116):
a. Rozpoczyna ciąg kilku późniejszych, lub poprzedza jeden następny, pod jakimś względem tożsamy, fakt, osobę itp. (83): Ián [Chrzciciel] pirwy apoſtol rzecżon ieſt ij kſiążę apoſtolow wſſytkich OpecŻyw 48; PatKaz III 131v; Siedḿ kłoſow wyraſtało zyednego zdzbła pełne y cudne/ a drugich ſiedḿ cyenkich nyeplenych y rdzą zarażonych wyraſtało zyednego zdzbła ktoré pirwych cudnoſtz pożárły HistJóz B; pan Ieſus na ſąd ma przyſc iawno. Gdi przyſzedł pirwym przyſcim, prziſzedł taiąc boſtwa ſwego pod człowiecżeńſtwem WróbŻołt Q3v, Q3v; Diar 84; Tu ſie dokonawa pirwa Monárchia do krolá Perſkiego Cyruſá BielKron 91v, 22v, 27, 29 marg, 104v, 276v (8); Caesar, Przezwysko niektórych Rzymianów Iako Iuliuſzá pirwego Ceſarza Mącz 30b, 20d, 40b, 62a, 287b, 303b (9); SienLek 58; HistRzym 31, 87, 109v.

pierwy od czego (1): I tom sprawyedliwoſcz spoddanych pana voyewodj walaſkiego poddannem krola yego myloſczi pyerwye dwa dny od poczanczią A drvgye dwa dny sprawyedliwoſcz ma bicz czynyona, [...] poddanym pana woyewodi Moldawſkiego MetrKor 40/810.

pirwy miedzy czym (1): Mieſiątz ten/ tzuſs Marzetz/ będzie wám pirwy miedzy mieſiątzmi lata OpecŻyw 86v.

pirwy po czym (2): Collustrum vel colustrum, Siárá Pirwe mleko po porodzeniu. Mącz 59d, 60c.

N sg n w funkcji przysłówka: »pierwe« = po raz pierwszy (1):

~ Połączenie: »pierwe, wtore i trzecie« (1): Rzekł on towárzyſz: Pánie gdyż tedy mam vmrzeć proſzę ćie áby mi pierwey dopuśćił trzy kroć záwołáć. Rzekł iemu ſędzia: Wołay. Tedy on wołał wielkim głoſem/ pierwe/ wtore/ y trzećie HistRzym 119v. ~

W połączeniu z imieniem władcy (2): Moiżeſz [...] niemáiąc ſynow/ po ſobie vſtáwił Máchometá bráthá ſyná Amurátá pierwego ná ſwym mieyſcu. BielKron 240v, 347.

W połączeniu z rzeczownikiem oznaczającym czas (20): MetrKor 40/810; OpecŻyw 86v, 93v; Pridie, primo vel priori die, pyrvego dnya BartBydg 247b; WróbŻołt pp7; Przeto na nowie y pierwa cżwierć tego mieſiącza będzie niepogodna LudWieś B2v, Bv, B2; BielKron 30; Mącz 31c, 446d; Pierwego (dniá) tydniá [At una Sabbatorum] Márya Mágdálená przyſzłá ráno/ gdy ieſzcże ciemność byłá/ do grobu. BudNT Ioann 20/1, przedm c7v. Cf »pirwe dni miesięczne«, »pierwe lata«.

~ W formule uściślającej termin (1): dzień pirwy Bożego narodzenia znamionuie nam Stycżeń LudWieś B.

W formułach określających datę (4): OpecŻyw 86v; Mieſzkáli [Żydzi] ná tym mieyſcu áż ſie pogoili/ y vcżynili tám wielkęnoc cżternaſtego dniá mieſiącá pirwego BielKron 47; BudBib 1.Par 12/15; BudNT F8v marg. ~

»pierwy ... (i) wtory (a. drugi) ... (trzeci)« (6): MetrKor 40/810; OpecŻyw 193; Dwanaſny A oſtathny vyuod yeſth zdzywnego obyavyenya pyerwe ſzwyątey Brigidzye wtore ſzwyąthey helzbyeczye Trzeczye obyauyenye [...] PatKaz I 12v, 3, 16; [Klaudyjus Tyberyjus] Miał trzy żony/ pirwa Betyná/ druga Meſáliná/ [...] Trzecia Agrypiná BielKron 141 v.

»pierwy ... ostatni (a. ostateczny)« [szyk 2:1] (3): Przeto tego Mieſiącza now pokaże ſie ſnieżny y mrozny/ Cżwierć pierwa takiez/ [...] Cżwierć oſtatnia mrozna a iaſna. LudWieś Bv, B2; Mącz 251d.

»pierwy ... pośledni« (1): y ktoreſz to począczye [panny Maryi] koſzczyol ſzwyączy y to pyerue [w żywocie św. Anny] czyly poſzlednye [połączenie duszy z ciałem] PatKaz II 83v.

W przeciwstawieniu: »ostatni ... pierwszy« (1): Przyzow robotniki á odday im zapłátę/ pocżąwſzy od oſtátnych/ aż do pierwſzych [novissimus usque ad primos] BudNT Matth 20/8.

Wyrażenia: »pierwy człowiek« = Adam [szyk 3:1] (4): STworzicyelyu [...] yenżeś wſſitko ſnyczego ſtworzil a czlowyeka pyerwego Adama wrayu na ſwe ſwyαte podobyenſtwo yeſtes vczinyl. BierRaj 18v; PatKaz I 12; PatKaz II 71v; WróbŻołt aa3.

»pirwe dni miesięczne« = żydowskie święto nowiu (1): Kálęnd (to ieſt pirwych dniow mieſięcżnych) [calendas Vulg Is 1/14] y ſwiąt wáſzych nie nawidzi duſzá ma. BielKron 94.

»pirwy grzech« = grzech pierworodny [szyk 2:1] (3): [Sybilla Persyka o narodzeniu Chrystusa] Przydzye ná ſwiát wielki Prorok/ [...] Vpádek ludzki nápráwi/ [...] Pirwy im grzech nie záſzkodzi/ Szkodę wierzącym nágrodzi. BielKron 132v, 1v marg, 4 marg.

[»krowa pierwa« = pierwszy raz rodząca: Może każda krowa uczynić, tak stara jako pierwa, może uczynić mc. 1, co uczyni od 20 krów [...] zł 32/0/0 LustrPom 1564/108.]

»pierwe lata« = dzieciństwo, wczesna młodość (1): STáry cżłowiek gdy bacży ſwoie pierwe látá/ Zda śię mu áby záſzedł w iną ſtronę świátá. BielRozm 10.

»pirwa łaska« (1): Pirwy grzech/ pirwa łaſka. BielKron 4 marg.

»pierwa niewiasta« = Ewa (3): bog vyedzyal yſz pyerua eua nyeuyaſta myala bycz od zlego ducha nauyedzona kuſzona y ſzwyedzyoną PatKaz III 90v, 88, 89v.

»pierwy ociec« = Adam [szyk 6:1] (7): Adam pirwy oćiec ná roli Dámáſceńſkiey ſtworzon ieſt. HistRzym 87, 54, 75, 75v, 83v, [89]v, [118].

»na pirwym potkaniu« (1): Achilles ſwoy lud do woyſká Greckiego poſłał. A gdy ſie potkáli/ Troillus ná pirwym potkániu Greki poráźił BielKron 58v.

»pierwy raz« = za pierwszym razem (1): Anić dáley będę wierzył/ Gdyś mię ták pierwy raz zdradził BierEz N2v.

»pierwi rodzice« = Adam i Ewa (2): panna [Maryja] od pyeruych rodzyczow wktorych ſtraczylyſmy pyeruorodną ſprauyedlyuoſzcz poſzla yeſth PatKaz I 16, 17v.

praw. »pirwy rok [= termin rozprawy sądowej]« (1): A gdzieby tęn tez męzoboicza zabiwſſy vmarl przedtem czaſſem nizliby bel kv prawv pocziągnion tedy dzieczi [...] będą povynni odpoviadacz na pirwem rokv iako na zavitem ComCrac 16.

α. W funkcji rzeczownika: »pierwe« = pierwszy uczynek (1):

Połączenie: »pierwe ... po drugie« (1): [liszka zwiodła osła i chce spróbować jeszcze raz] Ośieł liſzkę idąc vźrzał/ Y z dáleká ná nię wołał: Zaſz ná pierwym niemaſz doſyć/ Po drugieć ſie nie dam ſchytrzyć. BierEz Q2v.

b. Poprzedni, wcześniejszy (17): Ezop trochę śię uśmiechnął/ A Krolowi mowić pocżął: Ták tá rzecż ieſt podobna/ Iáko twoiá gadká pierwa BierEz G2v, R; HistJóz A4v, B2; FalZiołUng V 119; LubPs E2v; Nondum obliterata memoria superioris belli, nie zápámiętawſzy yeſzcze pierwey woyny. Mącz 256d, 270b; HistRzym 50v, 128 [3 r.], 130 [2 r.].
Zwrot: »ku pierwej dostojności i łasce przywrócić« (1): Gwido wźiąwſzy od krolá złoto/ dał wſzytko złoto Tyruſowi towárzyſzowi ſwemv/ á záś go ku pierwey doſtoynośći y łáſce krolewſkiey przywroćił. HistRzym 82.
Wyrażenia: »mąż pierwy« (1): páni Wienna vczyni rok ſtronie pozwem/ [...] á ſtáwi pewne rękoymie około wrocenia przywiánku przyiaćielom mężá pierwego. UstPraw B2v.

»żona pierwa« (1): [wdowa] mężá pierwſzego/ Wſpomináłá vmárłego: Cnoty iego powiedáiąc/ Ninieyſzego poniżáiąc. Ale y on [wdowiec] żony pierwey/ Tákież powiádał cnoty iey BierEz P.

c. Dawny, starożytny (2):
Wyrażenie: »pierwy kościoł (krześcijański)« (2): FalZiołUng V 119; Bo w pierwym kośćiele wewſzelkim ſthanie cżáſy modlitwy bywáły lepſze niż dziś HistRzym 50v.
d. Wyrażenie przyimkowe: »z pierwu« = na początku; in principio PolAnt (14): A iednak ſie tego trzeba ſtrzedz aby dziecię z pierwu nie było mlekiem obetkano FalZioł V 35v; BielKron 213v, 300v; HistLan A4v; BudBib Am 6/1; Wydumał ſobie ſłowá tym Ebreyſkim podobne/ [...] máiąc zá to/ że ták zpirwu w Ewanieliach były napiſane. BudNT przedm b7, przedm cv; [á im więcey ich z pierwu w gołębiniec naſádźiſz tym ony rychley koyce nápełnią Cresc 1571 /585; BudArt G4].

Połączenia: »z pierwu ... na ostatek« (2): Tákież vdzyáłáſz kupcowi/ Dobremu towárzyſzowi/ S pirwu mu dobrze porádziſz/ A na oſtátek go zdrádziſz BielKom D8v; BielKron 125.

»z pierwu ... (na) potym« (5): KromRozm II v v; ANáſtázus wtory Papież rodem z Rzymá/ ten ſpirwu był dobrym Krześćiáninem/ potym ſie dał zwieść BielKron 161v, 152v; OrzQuin P2v; Dziedzictwo prętko z pierwu otrzymáne (tákowe) ná potym [in principio ... in novissimo] nie będzie błogosłáwione. BudBib Prov 20/21; [BudArt Cv].

[»z pierwu ... teraz«: Ale ty moy miły bráćie/ ieſli ſie co cżuieſz/ nie day ſie záwodzić tym figlom/ á łudárſtwom Dyabelſkim: á ieſliś go s pierwu poznáć nie mogł/ [...] przynamniey go iuż teraz po ogonie poznay WujPos 1584 206 (Linde).]

[»z pierwu ... a wszakże«: [Kannius] Pithyuſá iął mocno prośić áby mu iy [swój ogród] przedał/ on ſię z pierwu iął oćięgáć/ [...] A wſzákże/ [...] vprośił to Kánnius CiceroKosz 168 (Linde błędnie 199).]

2. Dotyczy kolejności pod względem miejsca, usytuowania w przestrzeni; prior Mącz (8): BierEz I4v; KłosAlg F, F3 [2 r.]; Cheniscus, Pars prorae a qua dependent anchorae, Pirwa część łodźi v którey kotſice wieſzáyą. Mącz 51c; Frons accipitio prior, [...]/ Czoło yeſt pierwe niźli tył. Mącz 199a, 196b.
Wyrażenie: »pierwy palec« = wskazujący (1): położywſzy pálce/ ták iáko pierwey przyćiśni żyłę máło/ á potym opuść: pátrzayże w ktoryć pálec więcey bije: ieſli w pierwy/ ktory zowiemy Rożnem: wiedz iżći głowá chora SienLek 24v.
3. Dotyczy kolejności w tekście (37): PatKaz II 21; Napyſano wprzepouyeſczyach pyeruego Capitulu Synu nyeopuſzczay zakonu matky twey PatKaz III 132, 87, 90, 94, 98, 133 (11); FalZioł I 7a; WróbŻołt nn5; O Krolu/ Kápitulum pierwe. UstPraw A; BielKron 93; HistRzym 58v.

W połączeniu z wyrazem „list” [o liście apostolskim] (3): Weyrzy ieſzcże do Rozdz: 5. pirwego liſtu Ioháná ś: BudNT przedm b3, przedm b8v, c2.

W charakterystycznych połączeniach: pierwe(-y) kapitulum (18), list (3), psalm (11).

Zestawienia liczebnikowe (17):

Zestawienia bezspójnikowe (15):

dziesiątki, jednostki (12): odpouyedam z woyczyechem oſmdzyeſyątnego pyeruego capitulu yſz [...] PatKaz III 137v, 101v, 135, 143v, 146v; Pſalm Dwudzieſty pierwy. RejPs 29v, 43v, 76, 89, 103, 121v, 136.

setki, dziesiątki, jednostki (3): Pſalm Setny cżterdzieſty pirwy RejPs 208v, 190, 198.

Zestawienia ze spójnikiem: spójnik „i” łączy (2):

dziesiątki i jednostki (1): teſz napyſano Exodi XXV duudzyeſtego y pyervego capitulum yſz bog przykazuye czczycz matką y oczcza [Vulg Ex 20/12] PatKaz I 7.

setki i jednostki (1): Pſalm Setny y pirwy. RejPs 147.

4. Dotyczy umownej kolejności; primarius Modrz (77): PatKaz I 1, 3v, 13v; PatKaz II 37; pyerue pytanye yakyey byla [Maryja] baruy na ſkorze abo na czyele PatKaz III 119, 87v, 107v, 116; HistJóz A4; Primipili centurio primae cohortis, Rotmiſtrz pierwego hufu. Mącz 322b; HistRzym 86, 95, 95v, 97, 113.

Połączenie: »pierwy ... wtory (a. drugi) ... (trzeci (...))« = primatus et secundus ... ModrzBaz (48): OpecŻyw 13, 187v; PatKaz I 7; Pyerue począczye przeſz grzechu, pyeruego czlouyeka adama ſtalo ſyą dzywnye a boſką moczą, [...] Wtore począczye [...] Thrżeczye począczye [...] Czwarthe [...] PatKaz II 71v, 20v, 21v, 37v, 42v, 43 (12); PatKaz III 88 [2 r.], 90, 92v, 96v, 97v (14); HistJóz B3; KłosAlg H; W tim przikazaniu bożim y wynich dwie rzeczy mamy baczić. Pyrwą/ czo nam przikazuie czinić/ [...] Wtora/ czego pan Bog zakazuie nieczinić SeklKat D3, L3v; Cztery przyczyny wſzyſtkich niemocy. Pierwa/ Rozmáite potráwy/ ktorych człowiek muśi więcey ieść/ [...] Wtora [...] Trzećia/ [...] Czwarta/ [...] SienLek 12v; A pirwego świádká mamy pytáć/ vmieli paćierz [...] A boi ſie cżłowiek ſwiádká drugiego tho ieſt żądnośći ocżu [...] A boili ſie cżłowiek trzećiego ſwiádká [...] HistRzym 76; Y kazał on goſpodarz vcżynić trzy kreple/ á w pirwy kazał nákłáść źiemie/ we wtory kośći vmárłych w trzeći pieniędzy HistRzym 121, 58, 60, 64v, 97v, 98v (12); BielSpr 20; ModrzBaz 121v.

Wyrażenie: »pirwe Boże przykazanie« (2): Ktoreż ſą dobre vczinki tego pyrwego Bożego przikazania. SeklKat D3v, B2.
α. W funkcji przysłówka (12):
N sg f »pierwa« = po pierwsze (4):

Połączenie: »pierwa ... wtore ... trzecie« (4): A ſtego możeſs bacżytz tzudnych rzecży kielko. Pirwá/ ijż mizerni zydowie mogli iawnie vznatz/ ijż byl bog wierny/ gdy grzechy odpuſſcżál. Wtoré bacż ij pamiętay/ [...] Trzecié bacż [...] OpecŻyw 43v, 55; yeſly by byla godna pyerua nyeuyaſta ktemu yzby byla matką bozą tak zamknyono yſch nye dla trzech rzeczy Pyerwa yſz ta yeua myala bycz od zlego ducha zdradzona [...] Wtore [...] Trzeczye [...] PatKaz III 89v, 89.

N sg n »pierwe« = po pierwsze (8):

Połączenia: »pierwe ... wtore (u. druga) ... (trzecie (...))« (7): ſthroyey rzeczy ſyą dzyſz ueſelyla [Maryja] przy począczyu ſwym Pyerue ſtego ſyą yeſt ueſelyla panna [...] yze ona dzyſz [...] yeſt począta przeſz grzechu [... ] Utore yey dzyſz bylo ueſele [...] Thrzeczye [...] PatKaz II 79v, 47v, 52v, 74; PatKaz III 128, 135; Práwá też vſtáwił [Waleryjus] rozumowi y ſpráwie godne y ludzkie. Pirwe/ iżby Plebei/ to ieſt lud poſpolity rádę wybierał. Druga/ áby ápellácya od rády álbo Senatu ſzłá przed poſpolſtwo BielKron 105v.

»pierwe ... wtore ... a też« (I): Pyerue tą mylą panną uybral ſyn bozy zwyecznoſzczy yſch chczyal przyącz z yey czyſtoſzczy czlouyeczenſtwo [...] Uthore tą mylą panną obral [...]/ a theſch aby gy pyerſyamy ſwymy uychouala PatKaz II 30v.

5. Dotyczy wartościowania (9):
a. Najważniejszy (3): ſyn [Boży] ieſt mądry/ y zá nas ćierpiał przetoż mamy wnim nádzieię mieć nád ine dla wiela przycżyn. Pirwa że nas ták bárzo vmiłował/ że sſtąpił z niebá HistRzym 100v.
Wyrażenie: »pierwe miejsce« (2): March1 A4; Gdy będzieſz wezwan od kogo ná ſwádzbę/ nie ſadź ſię ná pierwym mieyſcu [in primo accubitu] BudNT Luc 14/8.
b. Będący początkiem, pierwszym etapem, pierwszym stopniem czegoś (6):
Wyrażenia: »pirwa forma« = prototyp (1): Imitata et efficta simulachra, Wedle pirwey formy vczynione. Mącz 166a.

lek. »pirwy słopień (a. stopień)« = o najmniejszej sile działania terapeutycznego (4): BOrag ma wſobie ciepłoſć y wilkoſć wpirvym ſłopniu FalZioł I 17b; SZafran ieſth ciepły y ſuchy w pirwym ſtopniu FalZioł III 7b, I 4b, 62c.

»pirwe święcenie« (1): Acolythus eyn kertzentrager Akolit álbo pirwego ſwyęcenya żák. Murm 173.

II. Bez funkcji liczebnikowej; jest określeniem rzeczowników, które zawierają w swym znaczeniu element początku i nie mogą wchodzić w połączenie z liczebnikiem „drugi” (3): Tedy nábył ſobie [Apollon] okrętu potáiemnie w pierwy zmrok/ á zoſtáwiwſzy konie w goſpodzie wſzedł w okręth HistRzym 10.
Wyrażenie: »pierwa niewinność« (1): wola twa/ ktora ieſt wolna/ ma otworzyć drzwi ſercá twego/ á ma ćie wieſć ku pierwey niewinnośći/ ktorąś prziął ná krzćie ſwiętym. HistRzym 47v.

»pirwy wynaleziciel« (1): Author et autor, Pirwy wynáleziciel każdy rzeczi. Mącz 20c.

Cf [PIERWIASTNKI], PIERWOMIESIĘCZNY, [PIERWONARODZONY], [PIERWORAZ], PIERWORODEK, PIERWORODNY, [PIERWORODY], [PIERWORODZIENIEC], PIERWORODZINY, PIERWORODZONY, PIERWORODZTWO, PIERWOSPY, PIERWOURODZONY, [PIERWOWSTĘPNY], [PIERWOZĘBY], PIERWOŻĘĆ, PIERWSZY, PIERZWYNAĆCIE, [PIRWNY], [PIRWOMOWCA], PIRWORODNICZKA, PIRWORODNIĘ, PIRWORODNIK, PIRWORODNOŚĆ, PIRWORODZENIE, PIRWORODZIEC, PIRWORODZIEŃSTWO, PIRWOSPIE, PIRWOWSIANY

MN