[zaloguj się]
[pdf]

PIOŁYN (132) sb m

piołyn (110), piołun (21), piełun (1); piołun OpecŻyw, Leop, RejZwierz (2), RejZwierc (4), SkarŻyw, SkarKazSej; piołyn : piołun RejWiz (2:1), SienLek (47:3), RejAp (1:3), RejPos (3:2), Oczko (2:1); piołun : piełun RejKup (1:1).

-o- (17), -ó- (3) SienLek; piełun z tekstu oznaczającego é niekonsekwentnie.

Fleksja
sg
N piołyn
G piołynu
D piołunowi
A piołyn
I piołynem

sg N piołyn (36). ◊ G piołynu (44). ◊ D piołunowi (1). ◊ A piołyn (27). ◊ I piołynem (24); -em (1), -(e)m (23).

Sł stp: piołun, piołon, piołyn, Cn: piołun, piołyn, Linde XVI i XVIII w.

1. bot. Artemisia absinthium L., bylica piołun; bylina z rodziny złożonych (Compositae) o gorzkim smaku i przenikliwym korzennym zapachu; używana w lecznictwie i do sporządzania nalewek; absinthium Murm, Mącz, Vulg, PolAnt, Calep (130): Murm 112; Nalepſze lekarzſtwo aby pchły niekąſały/ piołynem na każdy wiecżor ciało pocierać FalZioł 116d; Koczenki żołte zową ie piołynem morſkim [...] liſtki gęſthe/ iedno iż nietak gorzkie iako piołyn Ma też wonią przykrą/ ani theż ieſt thak cirpniącze iako piołyn FalZioł I 127d, [*7], I żp, 1a, b, d [3 r.] (37); Dziwný to Traṅk ċarné zielie Ktemu piełunu tak wielié RejKup q6, q5v; Mącz 1d; Swiéżą ránę piółyn goi SienLek 146v, 9, 12 [2 r.], 30, 36v, 38v (46); RejZwierc 17; niebędźieli ich [ziół] y tylé/ niech będźie tylé piołynu y z miętką: ſámo dwoie zá inſze/ żołądkowi wprzygodźie káżdéy ſtáną Oczko 33, 4, 32v; Calep 8b; Przetom lekce rozumiał o wzgárdzonym koniu: [...] Bielunem y piołynem tucżył ſię zá gumnem/ Podrożnikiem/ kobylim ſzcżawiem y pśim rumnem. KlonWor 19.

W przeciwstawieniu: »roża ... pokrzywa albo piołyn« (1): Bo iuż tákiemu kto iuż ták ſtátecżnie vmyſł ſwoy záfárbuie/ wſzytko mu záiedno ſzcżęſcie y nieſzcżęſcie/ ták mu ſie miedzy rożámi vkłáść y vſnąć iáko y miedzy pokrzywámi álbo piołunem. RejZwierc 22v.

W porównaniach (5): Ale ią [duszę] ćirpliwoſcią trzy iáko piołunem/ Potym powſciągliwoſcią poſyṕ by háłunem. RejWiz 79. Cf »gorzki jako piołyn; podobny gorzkiemu piołynowi«.

W charakterystycznych połączeniach: piołyn młody, suszony, świeży (4), zielony; piołyn dany, przyłożony na ranę, tłuczony (stłuczony, utłuczony) (4), warzony (5); piołyn goi, spądza; piołyn jeść, moczyć w winie, nosić, pić (4), przykładać (przyłożyć) (3), tłuc (stłuc, utłuc) (6), (u)warzyć (11), woniać (2), zwiercieć; piołynu nawarzyć (a. uwarzyć) (5), przyłożyć, włożyć (2), woniać, wziąć (17); piołynem ciało pocierać, leczyć, [czemu] pomagać, tuczyć się.

Wyrażenia: »gorzki (jako) piołyn; podobny gorzkiemu piołunowi« (4;1): FalZioł I 127d; A sſtáłá ſie trzecia cżęść wod onych gorzka iáko piołun [Vulg Apoc 8/11] RejAp 73v; Bo złe przyrodzenie ieſth podobne ku gorzkiemu piołunowi. RejZwierc 98; MycPrz I A2; SkarŻyw 59.

»olej(ek) z piołynu« (2): Oleiek z piołynu. FalZioł II 22v; SienLek 161.

»sok z piołynu« (2): FalZioł V 44; Weźmi ſádłá węgorzowégo/ [...] weźmiſz kniemu kápłuniégo álbo kokoſzégo zárowno/ wley w thy ſádłá ſoku z ſzáłwijey/ z ruty/ z piołynu/ z ſzánty/ z polney miętki SienLek 128v.

»ziele piołyn« (2): Też omyy dziecię w wodzie, w ktoreyby było warzono ziele Piołyn FalZioł V 44, I 1a.

Przen: Gorycz, jad, to, co zatruwa (22): y spádłá z niebá gwiazdá wielka/ [...] y vpadłá ná trzećią cżęść rzek [Apoc 8/10] (marg) Ty rzeki ſą ſzcżere Słowá Boże ktore gdy z nimi zmieſzány bywa piołyn to ieſth/ fáłſzywa náuka tedy ſię ſtawaią śmiertelne BibRadz II 138a marg.

piołyn czego (2): RejPos 123v cf W połączeniu szeregowym. Cf »piołun gorzkości«.

W połączeniu szeregowym (1): Tu dopirko iuż będą ſtrwożone [ony nędzne owieczki]/ [...] gdy obacżą onego obłędliwego páſterzá ſwego/ iż im y ták y owák zámieſzawa ony wierne páſtwiſká ich/ á vkázuie im pokrzywy/ piołyn á ciemierzycę onych fáłſzywych náuk á wymyſłow ſwiátá tego RejPos 123v.

Wyrażenia: »gorzki piołyn; piołun gorzkości« (2;1): O ſerce boſkié miloſci/ cżemus ſie obrocilo w piolun gorzkoſci? OpecŻyw 146; RejWiz 28; Pátrzay iáko ći nieſláchetni omylácże/ ták pánowie iáko y poſłowie/ [...] Acż były ſłodkie ſłowká/ ále gorzki piołyn był pod ięzykiem ich RejPos 251.

»z piołynem potrawa« = rzecz szkodliwa [szyk 1:1] (2): RejWiz 65v; PRawdá żeć ty roſkoſzy/ nadobnie ſmákuią/ Bo to co ciáłu miło/ toć wszytko cukruią. Ale miłey duſzyce/ s Piołunem potráwy/ Bo iuż do tey roſkoſzy/ trzebá iney ſpráwy. RejZwierz 135v.

Szeregi: »piołun, szałwija« (1): áż ſie obacżyſz álbo ſie od kogo inſzego dowieſz co tám w tym garnku pod pokrywką wre/ ieſli piołun/ ieſli ſzáłwia. Abowiem to ieſt nadobny przymiot káżdego poććiwego cżłowieká/ gdzye ſą ſłowá iáſne á nie ponure RejZwierc 83v.

»żołć, piołyn« (1): bo przemieniliśćie wżołć ſąd/ á owoc ſpráwiedliwośći w piołyn [conuertistis in venenum iudicium, et fructum iustitiae in absynthium]. BudBib Am 6/12[13].

a) W tłumaczeniu i w aluzjach do Ier 9/15 i 23/15 (6): Przeto/ tho mowi Pan zaſtępow Bog Iſráelſki: Oto ia nákarmię ten lud piołunem/ a dam im pić wodę żołći. Leop Ier 9/15; RejPos 54v; SkarKazSej 706a.
Zwrot: »natrzeć, natarty piołynem« [szyk zmienny] (2:1): RejZwierz 104; Cżemu ſie tego nie lękaſz że tę márną páſzcżekę twoię obiecał Pan przez Proroká nátrzeć piołunem/ á żołcią chcze nápoić RejPos 189; A napirwey vważay/ co ieſt fałecżny ięzyk/ y iáko gi piſmo zowie/ iádem iáſzcżorcżym/ á piołynem nátártym RejPos [254].
b) W tłumaczeniu i w aluzjach do Apoc 8/11 (7): BibRadz Apoc 8/11 [2 r.]; RejAp 73v, 74v [2 r.]; á imię gwiazdy/ názywáią piołyn: y obroćiłá ſię trzećia część wod w piołyn: á wiele ludźi pomárło od wod/ iż zgorzkniáły. WujNT Apoc 8/11.
2. bot. Zestawienie: »piołyn morski« = Helichrysum arenarium (L.) Moench, kocanki piaskowe; bylina z rodziny złożonych (Compositae), pospolita na niżu roślina lecznicza (1): KOczenki żołte zową ie piołynem morſkim FalZioł I 127d.
3. bot. Zestawienie: »piołyn polny« = prawdopodobnie Calamintha Moench, czyścica; bylina z rodziny wargowych (Labiatae), lecznicza (1): MIętka kamienna [...] ieſt troiakiey oſobnoſci/ iedna ieſt wwoni ſwoiey i wliſciu podobna poleiowi/ iedno iż liſcia ieſth trochę ſzyrſzego/ á ſtądże niektorzy zową ią piołynem polnym FalZioł I 24a.
4. [bot. Zestawienie: »piołyn eiptski, pomorski« = Artemisia maritima L. (= Artemisia seriphium Wallr.), bylica nadmorska; półkrzew z rodziny złożonych (Compositae), gatunek zbiorowy halofitu (słonorośla) obejmujący kilka podgatunków rosnących w obszarze śródziemnomorskim i Irano–Turańskim, stosowany już w starożytności w celach leczniczych: Piołyn Egiptſki. Seriphium. SienHerb L#v; Piołyn pomorſki/ Abſintium marinum. Wurmſomen/ Meerwermut SienHerb L#v, E#v [2 r.].]
5. [bot. Zestawienie: »piołyn glistny« = Artemisia cina Berg, bylica cytwarowa albo bylica glistnik; półkrzew z rodziny złożonych (Compositae), endemit środkowoazjatycki (Turkiestan), wprowadzony do Europy przez Arabów jako lek przeciw robaczycy: Piołyn gliſtny/ semen ſanctum. Wurmkraut. SienHerb L#v, E#v.]

Synonimy: 2. kocanki; 3. »miętka kamienna«, »polna miętka«.

Cf PIOŁYNEK

MN