Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PODROŻNIKOWY

Następne hasło: PODRUCIĆ »

PODROŻNY (68) ai

podrożny (67), podrożni (1); podrożny : podrożni Leop (1:1).

Pierwsze o jasne; -dróż- (12), -droż- (8); -dróż- KochFr; -dróż- : -droż- Mącz (6:5), SarnStat (5:3).

[comp podróżniejszy.]

Fleksja

sg
m	N	podróżny	f	N	podróżnå	n	N	podróżn(e)
	G	podróżnégo		G			G	podróżnégo, podróżniejszégo
	D	podróżnému		D			D
	A	podróżn(e)go		A	podróżną		A	podróżn(e)
	I	podróżnym		I	podróżną		I	podróżnym
	L			L			L	podróżnym

pl
N	m pers	podróżni
N	subst	podróżn(e)
G		podróżnych
D		podróżnym, podróżn(e)m
A	m pers	podróżn(e)

sg m N podróżny (18). ◊ G podróżnégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ D podróżnému (5); -ému (1), -(e)mu (4). ◊ A podróżn(e)go (3). ◊ I podróżnym (1). ◊ f N podróżnå (2). ◊ A podróżną (1). ◊ I podróżną (1). ◊ n N podróżn(e) (1). ◊ G podróżnégo (1), [podróżniejszégo]; [-égo], -(e)go. ◊ A podróżn(e) (1). ◊ I podróżnym (3). ◊ L podróżnym (2). ◊ pl N m pers podróżni (2). subst podróżn(e) (2). ◊ G podróżnych (13). ◊ D podróżnym (4), podróżn(e)m (1); -ym Leop, SienLek, RejAp; -ym : -(e)m FalZioł (1:1). ◊ A m pers podróżn(e) (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XIX w.

Znaczenia

I. Przymiotnik od „droga” (68)
- 1. Od znacz. ‘podróż’ (61)
  - Przen: Od określenia życia doczesnego jako podróży (2)
    - a) W wyjaśnieniu sensu wyrazu „viaticum” (1)
  - a. Podróżujący, wędrujący, zdążający dokądś (39)
    - α. W funkcji rzeczownika (20)
      - Przen (1)
      - αα. Przybysz, przechodzień (1)
      - ββ. Używany, wykorzystywany w podróży (4)
      - γγ. Przechodzący w tym samym czasie (2)
- 2. Od znacz. ‘trakt komunikacyjny’ (6)
- 3. Istotny, właściwy, odpowiedni (1)
II. [Przymiotnik od „podroż” ‘powinność dostarczania podwód’ (cf PODROŻ); w funkcji rzeczownika: »podrożne« = rodzaj opłaty za uwolnienie od świadczenia pańszczyźnianego zwanego podróżą]

I. Przymiotnik od „droga” (68):

1. Od znacz. ‘podróż’; itinerarius Calep, Cn; viatorius Mącz, Cn; expeditionalis, viaticus Cn (61): Mącz 159a, 492b; Hodoeporicum – Opiſpodrozny. Calep 485b, 566b; ná ktorego młode ćiałko/ zimno/ wiatry/ deſzdże/ trzęśienia/ potykánia/ y inne podrożne przygody pádły. SkarŻyw 244, 212.

Wyrażenia: »podrożne prawo« [szyk 2:1] (3): Item, gdy podrożnym práwem ſądzą, o zmyſloné myto, o rzéki, przeiázdy niedopuſczáią Appelláciiéy. SarnStat 535, 512, 534.

»podrożny towarzysz« = comes (itineris) Vulg, Mącz, Calag, Calep [szyk 3:2] (5): Tedy Krol co rychley przyiáchał vśmierzyć á vſpokoić ie/ zoſtáwiwſzy miáſto ſiebie iednego z podrożnich towárzyſſow ſwoich Androniká. Leop 2.Mach 4/31; Mącz 61a; Calag 221a; Calep 219b; WujNT Act 19/29.

Przen: Od określenia życia doczesnego jako podróży (2):

Wyrażenie: »żywot podrożny« (1): Kochaymy ſię w przyſzłym żywoćie/ ná ktory Chryſtus zmartwychwſtał/ á ten podrożny á nietrwáły niechay nas nie záwodźi. SkarKaz 209a.

a) W wyjaśnieniu sensu wyrazu „viaticum” (1):

Wyrażenie: »podrożni ludzie« (1): Ale cżęſto ią [tj. miłość] też Doktorowie S. zową Pokármem podrożnych ludźi (marg) Viaticum. (–): cżęścią dla tego iż ieſt duchownym pokármem/ ktorym śie w piełgrzymſtwie tego żywotá pośilamy KuczbKat 160.

a. Podróżujący, wędrujący, zdążający dokądś; itinerans Calep, JanStat; ambulans PolAnt (39): bo raz [Bóg] chcąc być gościem v ſwego Abraháma/ mijáł námiot ie^go woſobie trzech mężow podrożnych (marg) Hoyność y pryimowánie [!] gośći podrożnych. (–). SkarŻyw 285.

Wyrażenie: »ludzie, mąż, człowiek podrożny(-i)« = vir ambulans PolAnt; itinerans JanStat [szyk 11:7] (13:3:2): FalZioł IV 16c [2 r.], 54b; iż tam przy brzegu morza połnocnego bywa wielkie wołanie duchow złych ſtraſząc ludzi podrożne zwłaſzca około zachodu ſloncza MiechGlab *5; BibRadz Iob 16/19; SienLek 120; RejAp 99v; GórnDworz H3; WujJud 193; BudBib Iudic 19/17; Tu niewiáſtá [...] podrożnemu mężowi o ſzcżeſliwe wrocenie/ á chore^mv o zdrowie prośi. SkarŻyw 208, 285; LatHar 632; SKázuiemy/ áby Sędźiowie [...] dróg y ludźi podróżnych beſpieczeńſtwá [...] od gwałtu tych/ którzy krzywdy czynią brónili SarnStat 491, 491, 947, 974, 975.

Szereg: »podrożny a błądzący« (1): Mieſiąc to też iuż wiemy co ieſt zá płánethá/ bo w nocy ſwieći podrożnym á błądzącym ludziom RejAp 99v.

α. W funkcji rzeczownika; viator Vulg, Mącz, Calep; hodoeperus Mącz (20): Záſz on podrożny iádąc w nocy w tey iáſnośći/ Nie vżywa roſkoſzy widząc odmiennośći/ Ná powietrzu ná gwiazdách RejWiz 2v; Leop Ier 9/2, Eccli 42/3; Accinctus itineri, Podróżny/ który przed ſobą drógę ma. Mącz 54a, 157a, 492b; SienLek 158, S[ss]4; RejPos 113v; Tu zdróy przeźroczyſtéy wody/ Podróżnému dla ochłody KochFr 26; Calep 1120a [2 r.], 1122b; LatHar 632, Aaa5; GOSCINNOSC, to ieſt przyimowánie podrożnych y vbogich do domu ſwego/ roſkazána y zálecona. WujNT Yyyyy3v.

W porównaniu (1): álić przyidzie ná ćie iákoby podrożny niedoſtátek/ á vboſtwo iákoby mąż zbroyny. Leop Prov 6/10.

Wyrażenie: »podrożny pieszo« (1): (marg) Podrożnemu pieſzo. (–) Ten co dáleko w drogę idźie á chce áby nie vſtał/ ma ſobie nákłáść pod podeſzwy pokrzywnégo liśćia SienLek 158v.

Przen (1): niektorzy [Sakrament Ciała i Krwi Pańskiej zwą] lekárſtwem nieśmiertelnośći/ [...] ſtráwą podrożnych. LatHar 186.

αα. Przybysz, przechodzień (1):

W połączeniu szeregowym (1): ále niechaygo [snopek zboża] weźmie ábo podrożny ábo ſirothá/ ábo wdowá [sed advenam et pupillum et viduam auferre patieris]/ ábyć Pan Bog twoy zá tho błogosłáwił Leop Deut 24/19.

ββ. Używany, wykorzystywany w podróży (4): vas viatorium, Faſzká podróżna/ ná drogę należąca Mącz 492b; Viaticum, Pieniądze nó [!] drógę/ koſzt ná podróżną ſtráwę. Mącz 492b, 4d; [InwMieszcz 1565 nr 124].

Wyrażenia: [»most podrożny« = prawdopodobnie most pontonowy: Zamoyſki iż moſt podrożny przy Krolu był/ muśiał tákowyż kázáć zbudowáć BielKron 1597 772.]

»tłumoczek podrożny« (1): Clitellae, Sumki/ Tłumoczek podrożny/ Też Táſz. Mącz 57d.

[Szereg: »pielgrzymski abo podrożny«: Petasus Ein Wanderhutt Pielgrzimſka ábo Podrozna czapká ArtNom L6v.]

γγ. Przechodzący w tym samym czasie (2):

Wyrażenie: »podrożny człowiek« = przechodzień (2): iáko gdy by zrębuiąc drzewo/ podrożnego człowieká zábił/ [...] táki [...] przyſyęgą ſye wyzwoli GroicPorz 112v; Podrożny cżłowiek gdyby nádſzedł kogo áno gi biją álbo zabito á nie obronił go ieſli mogł/ winien gárdło dáć zá zábitego/ ieſli złocżyńcow nie doſtał. BielKron 9v.

2. Od znacz. ‘trakt komunikacyjny’ (6):

Zestawienia: »leśna a podrożna bogini« = Diana (1): Dyanie ku cżći Lánią palili/ ábowiem Dyaná leśna á podrożna bogini byłá iáko y Láni. BielKron 24v.

»podrożne prawo« (2): Grodzkiego práwá Kśięgi dźiewiąte o podrożnym práwie. SarnStat 515 żp, 515.

a. Mający miejsce na drogach, przy drogach (1): [Zaſadzki podrożne/ álbo záſtępowánia ná dobrowolney drodze/ [...] Bngrábiá [!] ſądźi á nie Szołtys. SzczerbSpecSax 163 (Linde).]

Przen (1): O pánieńſtwo moie/ [...] w iákimżeś mię błoćie podrożnym/ y iáko ſmrodliwym porzućiło? LatHar 149.

b. Działający na drogach, przy drogach (1): Viarum insidiator, Zboycá podróżny. Mącz [380]a.

c. W funkcji rzeczownika: Ten, który popełnił przestępstwo na drodze albo będąc w drodze (1): POlak przez Włoſką ziemię iádąc kęs pozoſtał/ Kuchárzá dla goſpody/ naprzod ſobie poſłał/ Kucharz iádąc ná drodze zbroił coś dobrego/ Ze go wnet obieśili/ iáko podrożnego. RejFig Dd5v.

3. Istotny, właściwy, odpowiedni (1): [Mnie ſye widzi/ iż tho ſzalona rzecz/ chćiéć w iednym kąćie á Króleſtwie o tym ſtánowić/ co ieſt ſpólné wſzem Narodom Krześćijáńſkim [...]. A poſtánowiwſzy/ ieſli ſye po kilku lat/ [...] co inſzego podróżnieyſzégo y pobożnieyſzégo być będźie zdáło/ cóż dáley SolikZiem F4.]

W przeciwstawieniu: »podrożny ... zdrożny« (1): A ktorzyby głęmbyey nyebyeſkich rzeczy ſyęgáć chćyeli/ áby tąż to ſummą/ yáko złotnicy weinſteinem złoto/ probowáli/ á co podrożnego/ co zdrożnego/ doſwyadſſáli. KromRozm III C3v.

II. [Przymiotnik od „podroż” ‘powinność dostarczania podwód’ (cf PODROŻ); w funkcji rzeczownika: »podrożne« = rodzaj opłaty za uwolnienie od świadczenia pańszczyźnianego zwanego podróżą: Mika płaci do roku ze młyna mc. 5, podróżnego gr 24 LustrKrak I 39.]

Synonimy: I.1. wędrowny, wędrujący; α. wędrownik; a. przychodzień; b. pątniczy; c. przechodzień; 3. właściwy.

Cf [NIEPODROŻNY], PODROŻNICZY, PODROŻNIK

LWil