Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [POJEDNYWAĆ SIĘ]

Następne hasło: POJEDYNKIEM »

POJEDYNEK (37) sb m

pojedynek (34), pojedzinek (3); pojedzinek RejZwierz, RejPos, RejZwierc.

o oraz oba e jasne.

Fleksja

	sg	pl
A	pojedynek	pojedynki
I	pojedynkiem
L	pojedynku

sg A pojedynek (3). ◊ I pojedynkiem (33); -em (3), -(e)m (30). ◊ L pojedynku (1). ◊ [pl A pojedynki.]

Sł stp: pojedzinkiem, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Walka dwóch uzbrojonych przeciwników (4)
- a. Jako forma wyrównania honorowych prywatnych zatargów (3)
2. [Średniej wielkości bryła soli]
3. [Prawdopodobnie: Opaska na głowę]
4. W funkcji przysłówka: »pojedynkiem« (33)
- a. Pojedynczo, indywidualnie (20)
  - α. Określa wykonawcę: każdy z osobna, jeden po drugim (11)
  - β. Określa przedmiot działania: każdego (każdemu itp.) z osobna, jednego po drugim (9)
- b. Sam jeden, bez towarzystwa (5)
- c. Sam na sam, jeden na jednego, z jednym (7)
  - α. O walce (6)
    - Przen (1)
- d. Czyniąc coś jeden raz (1)

1. Walka dwóch uzbrojonych przeciwników; duellum, monomachia, perduellum, singulare ceratem a. proelium, singularis pugna Cn (4): Ale ná poiedynek powabić rownego/ Y dodáć ſwoim ſercá żołnierzom śmiáłego. KmitaSpit A4v.

a. Jako forma wyrównania honorowych prywatnych zatargów (3): (nagł) DVELLVM. (–) O poiedynku, pátrz w piérwſzych kśięgách práwá Królewſkiégo. SarnStat 439.

Zwrot: »na pojedynek wyzywać, wyzwanie« [szyk zmienny] (1:1): IZ ſie to między ludźmi rozbieżáło/ że ieden drugiégo ná poiedynek wyzywał/ nád práwo Krześćiiáńſkié/ tedy vchwalamy/ áby żaden ſzláchćic ſzláchćicá ná duellum nie wyzywał SarnStat 154, 154.

2. [Średniej wielkości bryła soli: Szacunek soli kruszczasty, którą przedawają bałwany, centnary i beczkami. – Naprzód bałwany więtsze, które zową banci maiores [...]. Item średnie bałwany, które zową bancos communes alias pojedzinki, które nie chodzą tej miary wszerz i wzdłuż jako banci maiores LustrKrak II 123, II 123.]

3. [Prawdopodobnie: Opaska na głowę: Sicut vitta coccinea labia tua/ yako thoczenica Vel. yedvabnica: poyedzynek: Theſzmija [lege: taśma]: ranthvek: podvyka czyrvona TomZbrudzBrul Cant 4/3.]

4. W funkcji przysłówka: »pojedynkiem«; singulariter Modrz; singillatim, singulatim, viritim Cn (33):

a. Pojedynczo, indywidualnie (20):

α. Określa wykonawcę: każdy z osobna, jeden po drugim (11): GórnRozm Bv; iż ieden miedzy wámi mię wyda/ ktory ie zemną. A oni pocżęli być ſmutni/ y mowili do nie^go poiedynkiem: Izali ia ieſtem? LatHar 705, 606 marg; A té wſzyſtkié rzeczy tu poſtánowioné y obwárowáné/ áni przez Iego K:M. áni przez Pány Rády/ y iné wſzyſtkié ſtany/ y Poſły Ziemſkié oboygá narodów zá ſpólnym zezwoleniém/ áni poiedynkiem/ od któréy częśći y ſtrony niemáią nigdy wiecznémi czáſy bydź wzruſzáné y odmieniáné SarnStat 1025 [idem HerburtStat 693 (Linde)]; SkarKaz 43b.

Połączenia: »pojedynkiem każdy« (1): tákże y owá nowa Conſtitucia, ktorąśćie znieśli ſtarepráwo [!] z ſtrony ruſzenia poſpolitego/ [...] zda ſię poiedynkiem káżdemu z was zdrowa/ ale Rzeczy poſpolitey ſzkodliwa ieſt. GórnRozm Bv.

[»każdy z osobna pojedynkiem«: iż ieſt [fałszywe] vfánie/ ktorym káżdy z oſobná poiedynkiem o ſobie trzyma mocno y wierzy: iż mu przez Chryſtuſá P. Bog grzechy odpuśćił. SkarKaz 402a.]

W połączeniu szeregowym (1): A coz gdyby był ten Káznodźieiá S. docżekał cżáſow náſzych/ gdy nietylko poiedynkiem/ parámi/ ale też cáłemi rotámi/ Kryſtuſá/ zá práwnym pozwoleniem policżkuią PowodPr 49.

W przeciwstawieniu: »pojedynkiem ... (spolnie) wszyscy (a. ze wszytkimi)« (3): O ſzkody też [...] którzyby [...] byli ná to z kołá Poſelſkiégo obrániy náznáczeni/ reſpondere y ſatisfacere będą powinni. Iednák ſpólnie wſzyſcy/ nie poiedynkiem SarnStat 443; Ná duſzy chwałę niebieſką iáko śniadánie mieć záraz po śmierći poiedynkiem możem: á obiad/ to ieſt vwielbienie ćiał/ ze wſzytkimi záraz ná dźień ſądny. SkarKaz 205b; nikt poiedynkiem mieć ich [tj. praw] nie mogł/ iedno wſzyſcy záraz. SkarKazSej 673a.

Szereg: »choć pojedynkiem, choć gromadą« (1): Chociaż ták poiedynkiem choć gromádą cżáſem/ Miewa drugi kłopotu dość s Kośćiukiem náſzym. PaprPan Aa.

β. Określa przedmiot działania: każdego (każdemu itp.) z osobna, jednego po drugim (9): gdy tego iáwnie otrzymáć ná Seymách żadnym ſpoſobem niemogł/ porádził mu Sigmunt Ceſarz áby potáiemnie á poiedynkiem z Pány Koronnymi koło tego tráctował. StryjKron 558; PaprUp L4v; bo ſtrzałę poiedynkiem łácno złamáć, ále związáné trudno. SarnStat 121.

Połączenia: »pojedynkiem każdego« (2): To wiem że ſię temu dźiwuią bárżo/ widząc poiedynkiem káżdego Polaká z wielkiem rozumem/ że Rzeczpoſpo: wáſzá/ y to/ y owo prże niedozor/ á niedbáłſtwo ćierpi. GórnRozm Kv; SkarKazSej 676b.

»wszystkim ogułem i pojedynkiem« (1): Wſzyſtkim ogułem, y poiedynkiem, Káżdemu wdźięcznym być vpominkiem Chce moy POTROYNY. CiekPotr )?(2v.

W przeciwstawieniu: »wszyscy ... pojedynkiem« (1): Zá iednego krzywdę Oni ſię wſzyſcy wzięli/ á nas poiedynkiem Zbieráć máią? KochOdpr C2.

Szeregi: »pojedynkiem, ([albo]) gromadą (a. [w gromadzie])« [szyk zmienny] (1): RejZwierc 243v; [nie mniéy ſye zda być potrzebna cześć tá [książki] która przypadki iego [przymiotu] poiedinkiem/ álbo w gromádźie máiąc/ co raz bárwioná/ áby co przyłożył woła. OczkoPrzymiot 293 (Linde)].

»właśnie a pojedynkiem« (1): Bo ſą y byli [...] rozmáite zebránya krzeſciyánow/ ktore myáły záwołánye ſwiętego koſcyołá: [...] Z tych żadnemu właſnye á poyedynkyem ony obyetnice boże nyeſlużą/ iżeby on był ſlupem y gruntem prawdy KromRozm III D8.

b. Sam jeden, bez towarzystwa (5): Muſzą coś zá przygody ſkąd przypadáć ná cie/ Iż tu ták poiedynkiem po tych kráioch chodziſz RejWiz 177v; RejZwierz 79; Nie ſpuſzczáiąc ſię tedy ná zachodnych Pánow obietnice [.,.] Przyidzie nam poiedynkiem/ wziąwſzy Páná Bogá ſámego ná pomoc/ o ſobie y o oyczyznie ſwey rádzić. VotSzl B2v; KlonWor 20; [Jakosch tego zadney pewney wiadomosczy nye mamy aby ktory z nich [...] w ziemy naschey do thego czaszu został, krom tych [...] ktorzi sye poyedinkiem z Węgier do Woloch poyedynkiem przekradayą. CorfusDocum 1567 nr 150].

Połączenie: »sam ... pojedynkiem« (1): Tenże [św. Paweł] też do Gálátow piſząc/ przypomina Iákubá/ Piotra y Ianá [...]. nie ſámego Piotrá poiedynkiem/ ále trzech licży NiemObr 37.

c. Sam na sam, jeden na jednego, z jednym (7): Swiádcży ták o ſobie X.K. iż podawáiąc náuki w Lubelſkim kośćiele/ opowiádał przyty^m gotowość ſwą/ iż chćiał po iedynkiem o tych náukách mowić/ ktoby go ſłuſznym obycżáiem o to żądał. NiemObr 23.

α. O walce; singulari certamine Cn (6):

Zwrot: »pojedynkiem bić się, z sobą czynić, [potkać się]; pojedynkiem bitwa, [potkanie]« [szyk zmienny] (1:1;3): Wſzákoż niechcę/ áby do tákowey poiedynkiem bitwy [dworzanin] był chćiwy GórnDworz E2, O2; gdźie [na wojnach] iż wolno wſzytkim woyſkam ſobie bitwę dáć/ tedyć też y niektorym będźie wolno z ſobą poiedynkiem cżynić [licebit etiam aliquibus singulariter pugnare]. ModrzBaz 63; KochSz A2v; Phil D4; [Duellum Kampf zweyer alleine Poiedinkiem potkánie ArtNom M3v; wyzywa [Goliat] ná rękę żołnierze Saulowe: áby ſie z nim poiedynkiem ktory potkał. SkarŻyw 819 (Linde); KmitaŁów C2v].

Przen (1):

Zwrot: »pojedzinkiem mieć bitwę z sobą« (1): iż śmierć á żywot poiedzinkiem mieli ſrogą bitwę s ſobą/ á wſzákoż kſiążę żywothá/ ácż był ná cżás śmiercią zwycieżon [!]/ dziś wiecżnie kroluie żywy. RejPos 109v.

d. Czyniąc coś jeden raz (1): gdźie nákoniec to co ſię poiedynkiem/ zá wſpominánie imieniá świętego Iezus/ ábo zá iednę Zdrowę Máryą odpuſtow dáło/ [...] tym ták cżęſtym tychże modlitw powtarzániem/ doſtátecżniey ſię otrzymáć może. LatHar 513.

Synonimy: 1. harc, monomachija, potykanie, szranki; 2. bałwan; 3.a. osobliwie, osobnikiem, osobno; b. sam.

ZCh