[zaloguj się]
[pdf]

HARC (70) sb m

harc (69), herc (1); harc : herc RejJóz (1 : 1).

a jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N harc harce
G harcu harc(o)w
D harcu harc(o)m
A harc harce
I harc(e)m
L harcu harcoch

sg N harc (3). ◊ G harcu (4). ◊ D harcu (1). ◊ A harc (36). ◊ I harc(e)m (1). ◊ L harcu (9). pl N harce (2). ◊ G harc(o)w (3). ◊ D harc(o)m (2). ◊ A harce (8). ◊ L harcoch (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Potykanie się, starcie pojedynczych, lekko uzbrojonych wojowników na oczach obu wojsk nieprzyjacielskich przed bitwą ogólną; także: utarczka zbrojna, początek bitwy; duellum Mącz, Cn; acies BartBydg; stratagema Mącz; advelitatio, initium a. proludium a. praecursio pugnae, monomachia, perduellum, praecertatio, velitatio Cn (66): BartBydg 4b; [wojsko niemieckie] yely ſnym [z wojskiem tureckim] bytwe ſwodzicz yeno ze ych zobozv niemogly wiwabycz, na kozdi dziem [!] miewaly ſſobą harcze wyeczey nyz o 40 dny LibLeg 10/46v; RejWiz 97v; Kráſsus Rzymſki Ceſarz. NA hárcu mu przed bitwą ſyná vłápiono RejZwierz 29; á zębámi /bym ſye ia o tákowego Krolá z nieprzyiaćielem iego kąſał/ nie tylko że bym dla niego drzewo ſwe ná hárcu o nieprzyiaćielá iego łąmał. OrzRozm N3v, O3, R2v, R3v; BielKron 307v; Mącz 420b; OrzQuin R3v; GórnDworz Aa2v; RejZwierc 22v, 153v; BielSpr 17v; BielSjem 27.
Zwroty: »harc czynić« (1): [Albrecht] ćiągnął do thaboru s trzemidzyeſty tyſiąc ludźi/ gdzye Polſkie woyſko leżáło/ ktorych też mogło być cżternaśćie tyſiąc/ ktemu dobrze okopáni byli/ tám ná káżdy dzyeń hárce cżynili. BielKron 388v.

»na harc (na-, wy)jechać (a. najeżdżać, a. wyjeżdżać), harcem nadjeżdżać« [szyk zmienny] (16 : 1): RejZwierz 68v; Ryffemberg/ Sáſki z ſwoim woyſkiem przymknął ſie ku Ceſárzowi/ gdzie tám potroſze ná hárc wyieſzdżáli/ wſzákże bitwy żadney niezwiedli BielKron 227v, 309, 312v, 316; Duellum, sive Duellium, Woyná/ bitwá miedzi dwiemá ſtronomá/ álbo dwiemá perſonomá/ yáko gdy rycérze ná hárc wyyeżdzą. Mącz 97b, 49d, 74b, 97b, 358c; OrzQuin Q4v; BielSat D3v; BielRozm 29; Phil C3; WyprPl C3v; SarnStat 1262; Iuż hárcem nád okopy ſobie nádieżdżáli. KmitaSpit B2.

»harce sprawować« (1): ADrian młode ludzi [...] ćwicżył ie ku boiu. Huffy/ hárce ſpráwował RejZwierz 9v.

»wypchnąć na harc« (1): Té by to ſzturmowniki/ co kośćioły pſuią/ Wypchnąć ná hárc/ niechay tám męztwá dokázuią. WyprPl A4.

»wystąpić na harc« (1): A gdy ſie woyſka [Hisboseta i Dawida] ſciągnęły ku potkániu/ wyſtąpiło ich ná hárc z obu ſtron po dwunaſcie/ [...] viął káżdy ſwego zá głowę á zábił BielKron 69.

»na harc wywabiać« [szyk zmienny] (5): á ná Turki z dział ſtrzeláć kazáli gdy będą ná Hárc wywabiáć BielKron 309, 227, 421v; BielSpr 56; StryjKron 757.

»wywodzić na harc« (1): Boiáźliwego Rycyrzá nie wywodź ná hárcz áni ná ſpráwę/ iedno doświádcżonego. BielSpr 35v.

Wyrażenie: »staczanie harcow« (1): Ktemu roty konnych z ſzykowáne w rzędy/ y bitwy ſthácżáne y pothykánia z obu ſtron: Przytym ſtaczánie hárcow z tarcżami [scutorum motus] y wielką moc drzewiec [...] było widáć BibRadz 2.Mach 5/3.
Szeregi: »boj i harc« (1): Bo y teras z tego Epiru Turecki Ceſarz nalepſze do iezdnego boiu y do Harcow męże miewa. StryjKron 15.

»nie tylo harc ale i potka« (1): Tám ácż was w licżbie doſyć niewiele było/ zogromnym woyſkiem Wołoſkim/ y Tureckim / nietylo Harcże/ ále y potkęśćie miely BiałKaz L4.

»harc ani sprawa« (1): BielSpr 35v cf »wywodzić na harc«.

W przen (20): Lecż kogo rozum ſprawuie ten w tym herczu wygrał RejJóz F4, C4v; RejWiz 28v; Widźiſz iáko tu wypadł z śiodłá ná hárcu Kácérz/ y przewróćił ſye ſam od rázu ſwoiégo wzgórę nogámi OrzQuin Aa2v; RejPos 263v; RejAp 92, Ff4.
Zwroty: »[komu] z harcu ustępować« (1): á ilko widźiſz Polaków / tylko widźiſz ſwobodnych Pánów: którym kożdy inſzy z Kśięſtwá niewolnik/ záwżdy z hárcu ták vſtępowáć muśi/ iáko Lwowi vſtępuią ſárny OrzQuin Q4v.

»harce [z kim] wieść« (1): Azaſz nie ſrogye hárce pychá z námi wiedzye RejWiz 101v.

»[na kim] harcu wygrać« (2): weźmiſz to coć Kácérz podawa/ y poftąṕ per reſolutionem cauſati in ſuas cauſas, hnet ná nim hárcu wygraſz OrzQuin Aa2, G3.

»na harc wyjeżdżać (a. wyjechać)« (3): z tym Orłem w Słóńce tá ſowá nigdy równo pátrzyć nie będźie: plácu hárdemu wolnością/ á Królem ſwym/ Polakowi záwſze poſtąpic muśi: by téż dobrze Polak w śiérmiędze ná wole ná hárc przećiwko téy niewoléy wyiechał. OrzQuin Q4v; CzechEp 100, 346.

»na harc wyjeżdżać (a. wyjechać) [z czym]« = rozpoczynać coś mówić (2): GórnDworz C; Teraz kiedy Szláchtá tákiey Wolnośći/ z ktorą ty ná hárcz wyiezdzaſz doſtáłá/ wáſze rzeczy priuatne lepſze ſie sſtáły/ ále Rzeczpoſpolita wielką vymę wźiełá. GórnRozm B2v.

»na harc wyzywać« (1): Vmyśliłám ia byłá/ ſwé dumy ſzaloné/ Pomiernością vſkrómić/ baczę nieſkroconé. A iż niechcą powoli bydź/ myśl zapálczywa Smierći/ á dobrowolnéy/ ná hárc iuż wyzywa. GosłCast 32.

»harc zwodzić« (2): A gdzieſz ty hárce zwodzą [niefortuna z cnotą]? Pátrzay/ nigdzieyći indziey iedno w vmyſle ſtátecżnego cżłowieká. RejZwierc 150; CzahTr I3.

Szereg: »boj a harc« (1): Y iáko tu piſze Ewányeliſtá ſwięty/ iż ſie vprzeymie dał ná to wieść Duchowi s. ná puſzcżą/ áby tám był vcżynił napirwſzy boy á napirwſzy hárc z onym ſproſnym nieprzyiacielem narodu ludzkiego/ y s pokuſámi iego RejPos 69v.
2. Popis sprawności (4):
Zwrot: »wyjechać na harc« (1): Descendere in harenam, Wyyecháć ná hárc/ albo ná plác ku potykániu. Mącz 370d.
W przen (3): Abych ſie mogł przypátrzyć/ co ſie też to broi/ Iáko też cżárt w ſwych hárcoch nędzne ludzi ſtroi. RejWiz 165v, 150, 180v.

Synonimy: 1. potka, potykanie, utaczka, zbroja; 2. gonienie, gonitwa, gońba, gończa, gra, igra, igrzysko, turniej, turnir, zawod.

Cf HARCOWANIE

KN