[zaloguj się]
[pdf]

POLEPSZENIE (60) sb n

-enie (56), -ęnie (4).

o oraz pierwsze e jasne; -en- (9), -én- (1); -en- : -én- SarnStat (2:1); końcowe e pochylone.

Fleksja
sg
N polepszerii(e)
G polepszeniå
D polepszeniu
A polepszenié
L polepszeniu

sg N polepszerii(e) (9). ◊ G polepszeniå (29); -å (28), -(a) (1). ◊ D polepszeniu (8). ◊ A polepszenié (11); -é (3), -(e) (8). ◊ L polepszeniu (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu s.v. polepszyć.

I. Rzeszownik od „polepszyć” (21):
1. Zmienienie na lepsze, poprawienie; correctio Mącz, Cn; emendatio Modrz, Cn; emenda BartBydg; mutatio (in melius), refectio Cn (19): Emenda, polyepszenye, przemyennoscz, napravyenye BartBydg 47b; Correctio, Popráwienie/ Polepſzenie. Mącz 350b.
a. Pod względem moralnym (15): A ták trzebáć polepſzenia/ Lepſzego niż maſz ćwicżenia/ By pozbełá [młodość] ſwych páratow/ A ſtrzegłá ſtárſzych mándatow. BielKom E3.

polepszenie czyje (1): Ale pokázuie/ iż nic tákowego dziać ſię nie ma przeto/ áby ſię kto właſney krzywdy pomśćił: áni bez rozſądku/ y chęći zbáwienia y polepſzenia tych/ ktore karzą dla przykłádu innych. WujNT 233.

W połączeniach szeregowych (2): Abowiem kożde piſmo od Bogá nátchnione/ pożytecżne ieſt ku náucżániu/ ku karániu/ ku polepſſeniu [ad corripiendum]/ ku ćwicżeniu ſpráwiedliwośći Leop 2.Tim 3/16; RejPos 119v.

Zwrot: »dać polepszenie« (1): Dzyeſyąta reguła ſzwyątoſzczy yeſth dacz polepſzenye blyſznyemu PatKaz III 148v.
Wyrażenia: »obyczajow polepszenie« (1): Ale do tego niech przyſtąpi żywotá y obycżáiow náſzych polepſzenie [vitae et morum nostrorum emendatio] ModrzBaz 127v.

»polepszenie żywota (swego)« = vitae emendatio Modrz [szyk 9:2] (11): MurzHist B3v; MurzNT 11; BibRadz Ez 18 arg; RejPos 119v, 247v; BiałKat 376; A práwie vcżynek ten/ tylko vżywáć Sákrámentu/ mieli zá odpuſzcżenie grzechow/ choćia też y vmyſłu dobrego niebyło ku polepſzeniu żywotá. WujJudConf 221v; RejPosWstaw [213]; ModrzBaz 71, 127v; Iż pokutá (to ieſt ſkruchá ſerdeczna/ ábo żal zá przeſzłe grzechy/ z vmyſłem żywotá polepſzenia) y przede krztem/ ludziom doroſłym ieſt potrzebna WujNT 16.

Szereg: »poprawienie i polepszenie« (1): Ieſt tedy Pokutá prawdźiwé á vprzéymé náwrócenie grzéſznégo człowieká ku pánu Bogu/ [...] y omiérżenie złośći ſwoich/ z pewnym vmyſłem popráwiemia y polepſzenia żywotá ſwoiégo. BiałKat 376.
b. Poprawienie tekstu lub wypowiedzi (2):
Szereg: »poprawa i polepszenie« (1): Wſzákże iż ſtany tychże Kśięſtw przerzeczonych [...] lepiéy ſie rozmyśliwſzy ná niektóré Artykuły w tymże Przywileiu [...] wypiſáné/ przez Poſły ſwe ná ninieyſzy Séym Wálny Koronny Wárſzáwſki poſłáné/ [...] téy popráwy y polepſzénia/ która niżéy ieſt nápiſáná/ prośili. SarnStat 1216.
α. Figura retoryczna (1): Correctio figura apud Rhetores, Quae tollit id quod dictum est, et eo aliquid magis idoneum reponit [Cicero, De oratore 3, 204], Polepſzenie. Mącz 350b.
2. Zadośćuczynienie (2): iż gdy który obywátél Króleſtwá náſzégo o vłápienié dźieśięćin y innych rzeczy kośćielnych opánowánié [...] ſpráwiedliwie będźie zaklęt: á tákową klątwę dłużéy niż rok práwny vpomie będźie ná ſobie nośił/ ániby ſtárał ſie do rámięniá świętéy mátki Kośćiołá przywróćić/ y zá wyſtępek ſłuſznégo polepſzenia vczynić [pro excessu, debitom emendam exhibere JanStat 243]: tedy [...] wſzytki dobrá onégo ruchomé y nieruchomé [...] máią bydź wźięte SarnStat 190 [idem] 898.
II. Rzeczownik od „polepszyć się” (lub też być może od „polepszyć” w kontekstach pozwalających na dwojaką interpretację): zmiana na lepsze, poprawienie się (39): [wosk] bácżąc ſie ſam miękkiego/ Przyrodzenia bárzo mdłego: Więc áby tákież twárdym był/ W pięć ſie miedzy gárnce rzućił. Tám ſie náthychmiaſt roztopił/ Bytnośći z żywotem pozbył: Odſtąpił od przyrodzenia/ Przetoż nie miał polepſzenia. BierEz Pv; MurzHist L3.

polepszenie za czym [= wskutek czego] (1): Kędy Pan [...] w Vrzędniku [...] wątpi [...] álbo ſam álbo pilnego ſługę w naypilnieyſzą robotną chwilę ku Vrzędnikowi przyſtáwić ma pamiętáć: w rok polepszenie ma bydź/ zá doyźrzeniem. GostGosp 150.

a. Pod względem moralnym (27): Ale ty miloſciwy boże ktobie ſie vciekám [...]. Proſſę laſki ſmilowaniá ij odpuſſcżeniá/ gotowam na polepſſenijé/ anij chcę od poſluſſeńſtwa odſtępitz. OpecŻyw 46; Resipiscentia, Polepſzenie/ vpámiętánie/ odſtánie od złośćy. Mącz 368b; Prot A2; ModrzBaz 52v, 81; Ieſt y drugie mieyſce gdźie też złe nięwiáſty rozgámi karzą/ y pokutámi rozmáitymi do polepſzenia przywodzą. ReszHoz 131; WerGośc 269; ArtKanc N7v, N8; Day Pánie ábym przyſtoynie/ y cżęſto ſerce moie do ćiebie obrácał/ á niedoſtátki moie/ z żalem y z ſercem do polepſzenia w myśli moiey rozbierał. LatHar 22, 69, 131; PowodPr 7, 56.

polepszenie przez co (1): ktorymi ſłowy wyráżone ieſt zupełne do Bogá ták wiárą iáko vcżynkámi náwrocenie/ y prawdźiwe przez pokutę polepſzenie PowodPr 66.

polepszenie czyje [w tym: G sb i pron (4), pron poss (2), ai poss (1)] (7): OpecŻyw 145; Stégo wſzyſtkiégo/ co tu pán Chriſtus/ napitanié obłudnych vczniów Ianowych powiedźiáł/ dlá nauki i polepſzęniá naſzégo/ [...] obáczmy náprzód/ iſz [...] MurzNT 38v; GliczKsiąż G3; RejPos 342v; WujJud 260; Zyczliwość ſwą przećiw im/ y ſtáránie ſwe o nich pokázuie. [...] Y iáką wziął poćiechę/ w wielkich ſwych vćiſkách/ z ich polepſzenia. WujNT 2.Cor 7 arg; Polepſzenie Krześćiáńſkie pierwſzą ná nieprzyiaćielá obroną. PowodPr 80 marg.

W przeciwstawieniu: »polepszenie ... gorsze« (1): Rozrywká y bacżenie pełne ſą telknice. Láſká chce polepſzenia/ my w gorſze śpieſzymy GrabowSet L2.

[Zwrot: »wziąć polepszenie«: Niecham Mięsopustu tego. Polepszę żywota swego. (–) Dajci to znać, miły panie. Abyś wziął stąd polepszenie. DramStp I 622.]
Szeregi: »polepszenie, (i) nawrocenie« [szyk 1:1] (2): kthory [oblubieniec, tj. Chrystus] ná káżdą godzinę cżekał polepſzenia/ náwroczenia/ á lepſzey gotowośći/ obłędliwey oney owiecżki ſwoiey. RejPos 342v; PowodPr 66.

»obaczenie i polepszenie« (1): Rácż dáć vpádłym obacżenie/ y polepſzenie LatHar 31.

»pokuta i polepszenie« (1): Pokuty y polepſzenia do krztu potrzebá. KuczbKat 135 marg.

»upamiętanie i polepszenie« (1): iż gdy by [złoczyńcy] niebyli śmierćią karáni/ máła by nádźieiá po nich byłá vpámiętánia y polepſzenia GroicPorz kk2.

»polepszenie i uznanie« (1): Ták rownie Papieżnicy cżynią/ kiedy im pan Bog [...] ſproſne obycżáie ich vkázuie y otkrywa/ y do polepſzenia y vznánia nápomina NiemObr 179.

b. Powrót do zdrowia, poprawa zdrowia, oznaki zdrowienia (9): FalZioł V 14; Medicatus, Vlieczony/ vzdrowiony/ to yeſt nieyákim zielem álbo korzeniem ku polepſzeniu prziwiedźiony. Mącz 212c; Naprzod Dryakwie oney ktorąś mu pić dał/ puść albo położ ná bolączkę kropkę ile grochowé źiárno/ ieſlić vſchnie/ á ból ſye nie vlży/ znák ieſt iáwny śmierći: ále ieſli nie vſchnie á bólu ſye vlży/ dobra nádźieiá polepſzenia. SienLek 125v; śikay mu [koniowi] on ſok z śikawką mośiędzową w oczy s kilká raz przez dźień po kropce/ á nieday mu thego wyćieráć/ vźrzyſz wnet polepſzenie. SienLek 165v, 72v; gdi chłop z wybitim okiem przyszedł [do barwierza]/ choć rozumiał że mu niemogł nic pomoc/ wſzákoż áby od niego co grzywien wyłudził/ powiedział mu/ iedno pieniędzy nie żáłuy/ ná lekárſtwá/ będzieſz pewnie zdrow: kmiotek vrádowawſzy ſie czeka thydzień/ cżeka drugi/ trzeći/ nic przedſię nie bacży polepſzenia GórnDworz R7v.
Wyrażenia: »polepszenie chor oby« [szyk 1:1] (2): Znáki polepſzenia choroby SienLek Ttt3, S[ss]v.

»polepszenie zdrowia« (1): iż ieſli mu Pan Bog zdrowia pożycży/ toć iuż ſlubuie polepſzyć żywota ſwego [...]. A ſkoro ku polepſzeniu przydzye zdrowiá ſwego/ przedſię ze wſzytkiego nic RejPos 248v.

Szereg: »polepszenie i pogorszenie« (1): Choroby polepſzenia y pogorſzenia znáki SienLek S[ss]v.

Synonimy: I.1. poprawa, poprawienie; a. naprawa, naprawienie, nawrocenie; II. 1.a. poprawienie; b. pokrzepczenie.

Cf NIEPOLEPSZENIE, POLEPSZYĆ, POLEPSZYĆ SIĘ

SBu