[zaloguj się]
[pdf]

PROMIEŃ (178) sb m

-e- (172), -ę- (3).

-o- (42), -ó- (4); -ó- KochPieś; -o- : -ó- Oczko (1:1), PudłFr (1:2); -eń (7) OpecŻyw, Mącz (5), GosłCast, -éń (3) GrzepGeom, KochPs, KochEpitCat; -eń- (35), -éń- (1); -eń- : -éń- GosłCast (3:1).

Fleksja
sg pl
N promień promienie
G promienia promieni
D promienióm
A promień promienie
I promieniem promieńmi, promieniami
L promieniu promieniach, promieni(o)ch

sg N promień (39). ◊ G promienia (5); -a (4), -(a) (1). ◊ A promień (8). ◊ I promieniem (20); -ém (3) KochEpitCat, KochPhaen, ZawJeft, -em GosłCast (3), -(e)m (14). ◊ L promieniu (3). ◊ pl N promienie (37); -e OpecŻyw (3), -é (1) KochFr, -(e) (33). ◊ G promieni (10) PatKaz III, FalZioł (2), RejWiz (2), RejPos, KochPhaen, KochPieś, GrabowSet (2), promieniów (5) GlabGad, MiechGlab, KrowObr, Mącz, PudłFr, też błędnie: promień (1); -ów PudłFr (1), -ow Mącz (1), -(o)w (3). ◊ D promienióm (3); -óm (2), -(o)m (1). ◊ A promienie (27); -e (3) OpecŻyw (2), ZawJeft, -é PudłFr (2), -(e) (22). ◊ I promieńmi (11), promieniami (1) CzechEp. ◊ L promieniach (4) Leop, Mącz, Prot, Oczko, promieni(o)ch FalZioł (4); -ach (2) Mącz, Prot, -åch (2) Leop, Oczko.

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Smuga świetlna wydobywająca się z czegoś; radius Mymer1, Miech, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; iubar BartBydg, Cn; splendor BartBydg; aura Mącz; penna Vulg; coma, crinis, radiolus Cn (167): Mymer1 3v; Iubar, promyen, splendor, ortus solis BartBydg 77b; Słońce [...]/ gdy będzie promieni mdłych [...]: nie może wilkoſci grubych rozpuſzcżać ani wycżyſciać FalZioł V 72, V [1]v; Pátrzayże ná promienie/ gdy gmách przenikáią/ Iáko prochy s piorecżki po nich ſie mieſzáią. RejWiz 154, 112; Sol radiatus, Promieniſte słóńce/ to yeſt/ promienie dawáyące. Mącz 345a; HistRzym 93; SkarŻyw 479; KochFr 43, 93; Tego [gwiazdy Syriusz]/ gdy z ſłóńcem wznidźie ſczépy nie omylą/ Co ſłábą żywność máiąc/ w lift ſye tylko śilą: Bo káżdy do korzeniá promieniém przeráźi: Zdrowym pośiłek dáie/ mdłé do kóńcá káźi. KochPhaen 13; WitosłLut A3; Inſze ſłońce á inny promień/ ktory z niego wynika: á przedſię iedno ſłońce. SkarKaz 485b, 276b; CiekPotr )?(4; GosłCast 19.

promienie od czego (1): Aura, Promienie álbo miekcenie od znócá [lege: złota]. Mącz 21a.

promień czego, czyj [w tym: pron poss (13), G pron (7)] (20): Tákżeć gwiazdy y mieſiąc od ſłońcá iáſnego/ Popráwuią nadobnie też bláſku ſwoiego. Bo choć ſpołu nie będą/ lecż promienie iego/ Doſiągáią ſwą mocą ſtworzenia káżdego. RejWiz 145, A2, 112v, 145; (nagł) Słońce ná przełożone. (–) SWiećże miła Płáneto [....]. A ruſzay tych ktorym twe/ promienie pánuią/ Iż twego przyrodzenia/ tákże náſláduią. RejZwierz 130; Pothym Mars Plánetá [...] promieniem ſwoim nieſzczeſliwym zárażáiąc mieśce záćmienia [...]: nákłoni ludźie ku rozmáitym roſterkom y wielkiemu roſtárgnieniu myſli/ porad/ y Wiáry LeovPrzep A3, Av; RejPos 337 [2 r.]; ModrzBaz 2; KochPs 27; WIeczór/ młodźieńcy/ przyſzedł/ króm żadnéy zábáwy: Wieczór ná niebie wynióſł ſwóy promiéń łáſkáwy. KochEpitCat 109, 110; ReszList 180; byś dobrze wźiąwſzy lutnią Orphoeowę/ Wſtąpił w łódź Charonowę/ Y náwiedźił pod źiemné nieweſołé kráie/ Gdźie ſłóńce ſwych prómieni nigdy nie podáie KochPieś 39; PudłFr 21, 70; GórnTroas 17; WujNT 514; GosłCast 14.

W porównaniach (22): Przeto [Maryja] powſtáwſſy poſſla barzo ſpieſſno na góry/ iako promień woniaiąci mirrą ij kadzidłem k domowi Elżbiety ſwięte OpecŻyw 10, 58, 72v; criſtus nyeſzmyertelny wſzedl wzyuod panny maryey y uyſzedl czyalo wſząwſzy krom znaku a poruſſenya zyuota panyenſkyego yako promyen przeſz ſzczklo PatKaz III 102v; FalZioł V [2]v; KrowObr 17v; BielKron [3322]; á wyniknął [Jezus] nie inácżey iedno iáko promień ſłonecżny z grobu ſwego. RejPos [108]v, 109 [2 r.], 110, 113, 135v, 211; Acżkolwiek lepak zá to poſpolićie máią/ że Krolowie y Biſkupowie wyżſzy w rzecżach ludzkich ſtopień trzymáią/ á świetnośćią żywotá y bogáctwy/ by promieńmi/ drugie ſtopnie záćmiáią y zásłániáią ModrzBaz 129; SkarŻyw 253, 277; CzechEp 253, 344; GrabowSet D3; Tákich mędrcy rownáią [...] Tyliphonie przykrey/ gdy ſwoy łep rozwinie. Ná ktorym zá ſłonecżne ma ſobie promienie/ One ogniſte węże KołakSzczęśl C2v; SkarKaz 484b.

W charakterystycznych połączeniach: gorący promień (promienie), letnich dni, łaskawy, maluczki, mdłe, proste, przenikające, rumiany, zwierzchnie, życzliwe; gorącość promieni; promień (promienie) przebija, przenika (3), uderza, wraża się; promień (promienie) wychodziły, wynika (2); promienie podawać (2), skryć (2); promieniem przerazić, zaćmiać, zgrzewać.

Fraza: »promień bije« (1): á ono to z ſzyie [cudnego ptaka podobnego do orła] Słońcu rowny: to z ſkrzydeł biały promień biie. WitosłLut A4.
Zwroty: »promienie miotać« (1): O Wodzu złotych świátłośći Który nam nocné ćiemnośći Rozganiaſz [...] Powtóré świétné promienie/ Miecéſz ná Izáckié plemie. ZawJeft 14.

»promieńmi (promieniem) (się) oświecać (a. objaśniać, a. rozświecić), bywa oświecono; promienie oświecą (a. oświecać mogą, a. roświecają)« (4:1;3): Poźrzy wzgorę ſkáły iuż iáſno ſie błyſkáią/ A promienie ſłonecżne zyemię roſwiecáią. RejWiz 34v, 112v; Mącz 345a; A iáko promieńmi słonecżnemi wſzytko bywa oświecono [radiis solis illustrantur omnia] [...]: ták rozumem rády ludzkie/ powieść y wſzytkie ſpráwy/ ieſli ſą vcżćiwe ábo ſproſne/ bywáią doznáne. ModrzBaz 70; SkarJedn 90; StryjKron 732; NiemObr 68; SapEpit D2v.

»promienie (promień) (z siebie) (wy)puszczać (a. rozpuszczać, a. rozpuścić)« = radiare Mącz, Cn; diradiare, irradiare Cn [szyk zmienny] (9): OpecŻyw 17; FalZioł IV 58d; GDy iuż było k wiecżoru/ ſłońce záchadzáło/ Iáſne ná zad promienie po gorach puſzcżáło. RejWiz 176, 177; Mącz 345a; ku ktoremu też záćmiemiu [słonecznemu]/ trzey Plánetowie przyłączyli ſie byli [...]/ ná ktore złączenie y nieſzczęſliwy Mars promienie ſwoie wypuſzczał. LeovPrzep Av; SkarŻyw 93; áni ſámo niebo ták nie będźie świećiło/ kedy ſwe promienie roſpuśći/ iáko Miáſto Rzymſkie dwie te lámpie [tj. apostołów Piotra i Pawła] z ſiebie wypuſzcżáiąc ReszList 180; WujNT 514.

Wyrażenia: »promienie gwiazdeczne« (1): á tak ty vcżynki tych rzecży namienionych/ nie z moczy żywiołow [...]/ ale od zwierzchnich promieni gwiazdecżnych pochodzą FalZioł [*8].

»promienie (promień) jasne(-y), jasności« [szyk 3:3] (5:1): RejWiz 176, 177; Bo iáko Słońce nie może być bez iáſnych promieni/ ták też prawdziwa wiárá nie może być bez miłośći RejPosWiecz2 92v; A wſkok czarnowłoſa noc przed nim [słońcem] viéżdżáłá/ Iáſnym promięnióm iego ſtáwić ſie nie śmiáłá GórnTroas 17; [słońce] Dźień krotki z źimnem/ z ćiepłem długi wodźi/ Pełne wſzelkiey cżułośći/ Wárkocże máiąc z promieńmi iáſnośći. GrabowSet E2v; GosłCast 57.

»promień księżycowy, miesięczny« (1:1): á potrzeba wſzythko dziecię z wierzchu zakrić pieluchą/ albo cżym inſzym tokowym [!]/ aby mu promień ſlonecżny we dnie/ albo kxiężyczowy w noczy nie zawadził FalZioł V 35v; HistRzym 92.

»ogniowe promienie« (1): a z oblicżá iego [Jezusa] iakoby ſlońce albo ognioweé promienie wychodziły OpecŻyw 58.

»promienie (promień) słoneczne(-y), słońca« = radius solis Miech, PolAnt, Mącz, Modrz; radii solares, radius, soles Mącz [szyk 30:12] (40:2): OpecŻyw 72v; PatKaz III 102; [złoto] Ocży poſila/ á to proch z niego vpiłowany y ftarty [...] iako Alcohol/ to ieſt iako ten ktory w promienioch ſlonecżnych widamy FalZioł III 34c, V [l]v,[2] v, [3], 11 [2 r.], 35v; Czo ieſt dzien, promien ſłoncza á dwanaſci znamion zbieg BielŻyw 136; Cżemu gorączoſć promieniow ſłonecznich gdy kto w nie wezrzi, kichanie pobudza. GlabGad B8, H4; MiechGlab 29; KrowObr 17v; RejWiz 34v; Abowiem co od ogniá nie mogło być ſpráwiono/ to od máluczkiego promieniá ſłonecżnego zágrzáwſzy ſię roztopiło. BibRadz Sap 16/27; BielKron [3322]; Mącz 19b, 43a, 345a, 398c [2 r.]; Tedy dniá iednego gdyſz ſzłá krolewná z kośćiołá w ſzátách ze złotem koſztownie przypráwionych/ á słonecżny promień odrażáiąc ſie od złotá vderzał iey ná oblicże/ á roikwitnełá ſie iey twarz/ ták iże byłá podobnieyſza ku Anyołu niżli ku człowieku. HistRzym 8, 92v; RejPos [108]v, 109 [2 r.]; CzechRozm 157v; ModrzBaz 70; SkarJedn 90; wſzákóż iż ćieplice/ iáko wſzyſtki wody promienióm á ćiépłu Słonecznému/ ſą podległy/ Wioſná iém nalepſza Oczko 29, 5; Ktory [krzyż, który ukazał się na górze Kalwarii] ták iáſny był/ iſz go promienie ſłonecżne zágáśić nie mogły SkarŻyw 277, 253, 277; CzechEp 344; NiemObr 68; Zá cżym/ promień ſłonecżny/ gdy pędźi świtanie/ Wſtawa kłopot z fráſunkiem/ ná nas nędzne/ Pánie GrabowSet K3v, D3, T3v; KołakSzczęśl C2v; SkarKaz 5b, 484b; [Iáko wiele ieſt promieniow ſłonecżnych; á ſwiátłość przedśie iedná HerburtArt 14 (Linde); ZbylAkteon 46].

»promień słoneczny« = światło dnia, świt (1): Obacż tu iaka ſromota ieſt ieſtli promień ſlonecżny ciebie na łożu naydzie WróbŻołt ppv.

»słoneczny promień« = upał (1): SLuchay/ co żywo: wſzyſtki źiemſkié kráie Nákłońćie vſzu: y kędy dźień wſáie [!]/ Y kędy gáśnie: y którym ſlonecżny Promień doymuie/ y którym mróz wieczny. KochPs 72.

»świetne promienie« (1): ZawJeft 14 cf »promienie miotać«.

»promień (promienie) złoty(-e)« (2): rośćiągnął ie [Bóg niebo] iáko piękny kobierzec háftowány drogiemi kámeńmi [!] y perłámi/ tákiemi rozlicżney świátłośći gwiazdámi/ y promieńmi złotemi/ áby weyrzenie y wzrok ſwoy/ przyſzły dzierżawcá vweſelał SkarŻyw 258; StryjKron 732.

Szeregi: »promienie i błyskanie« (1): Radiatio, Promieniſtość/ to yeſt promień [lege: promieni] y błyskánia dawánie. Mącz 345a.

»promień (promienie) a (i) jasność« [szyk 2:1] (3): Irradio, Oſwiecam/ promieniem á yáſnością obyáſniam. Mącz 345a, 398c; CzechEp 253.

»promienie i ogień« (1): Ten kamień [topazjon] gdy ktho trzyma w prawey ręczę naprzeciw ſlończu tedy wypuſzcża z ſiebie promienie y ogień FalZioł IV 58d.

»promień a (abo) zarza« (2): Y onoć też nie mnieyſzy dziw był/ gdy z grobu kámiennego mocnie przyłożonego y zápiecżętowánego/ żadney rzecży nie ruſzywſzy/ [Jezus] iáko iáki promień ábo zarzá/ przeniknąć racżył. RejPos 135v, 113.

Wyrażenie przyimkowe: peryfr. »pod którymkolwiek promieniem« = wszędzie na świecie, w cieplejszych lub chłodniejszych krajach (1): Temu iednému cześć daćie/ Którzy ná źiemi mieſzkaćie: Pod którymkolwiek promieniém/ Kórzćie ſye pod Páńſkim ćieniém. ZawJeft 16.
Przen (43):
Fraza: »promienie [czego] zaświeciły« (1): Po wielkiey mgle y chmurnych á niewdzięcżnych obłokách/ roſterkow ſtárych/ iáſne nam pożądáney iednośći promienie zaświećiły. SkarJedn 269.
Zwrot: »zapalić się promieniem« (1): Przetoż o Phoebe duſzá ták ćwicżona/ Niech miedzy bogi będźie policżona. [...] Niech ſię Sármátom zacnym nád ćiemieniem/ Nowym gwiazdecżká zápali promieniem. KlonŻal D4v.
Wyrażenie: »jasne promienie« (1): SkarJedn 269 cf Fraza.
a) Działanie lub skutek działania mocy bożej i łask bożych (30): piękność (biorąc ią ſámę) iż nie ma ciáłá/ á ieſt [...] promieniem od Bogá/ wiele thym tráći/ kiedy ſie złącży s tą rzecżą/ ktorey ſkáżenie pánuie/ iáko ieſt ciáło náſze GórnDworz Mmv; GrabowSet I3v, O.

promień czego (21): á coś theż w.m. o pięknośći powiedział/ iákoby miáłá być promieniem dobroći Bożey/ á kthemu záwdy dobra/ ia thego nie bacżę GórnDworz Ll4, Llv; Lecż/ gdy promień żywiący Puśćiſz twoiey lutośći [...]. W ten cżás/ o Boże wiecżny [...]: iuż beſpiecżny Do ćiebie ſkłonię ſwoy vmyſl ſerdecżny. GrabowSet D3v, V4; WysKaz [23]; Tyś [Maryjo] ieſt duſz náſzych iák Xiężyc prawdźiwy/ W ktorym wiecznego baczymy promienie Miłośierdźia SzarzRyt A2, B3v; [co mogło być od Pogániná [Cycerona] promieńmi znáiomośći Bożey nie oświeconego/ ále ſię tylko ſámym świátłem rozumu rządzącego/ [...] nápiſano CiceroKoszKarc A2v]. Cf Wyrażenia.

promień czyj [w tym: pron poss (3), G pron (2), ai poss (1)] (6): A wznidzie wam ktorzy ſie boićie imieniá mego [tj. Boga] Słońce ſpráwiedliwośći/ y zdrowie w promieniach iego [sanitas in pennis eius] Leop Mal 4/2; RejPos 78; SkarJedn 3; CzechEp 166; Przeto cię proſzę/ łáſki pełny Boże/ [...] ſwoiey vdźiel mocy/ W niedołężnośći mey/ ſtań ku pomocy. Wynikni ſłońce/ vkaż ſwe promięnie/ A oświeć/ w ſercu mym/ nieznośne ćienie GrabowSet S2v, M4.

Fraza: »promień bije« (1): Miłośierdźia twego [tj. bożego] Niech promień biiąc w ſerce/ odnośi od niego Ku tobie iáſny odraz [!] chwały y miłośći SzarzRyt B3v.
Zwroty: »promieniem (promieńmi) oświecić (a. oświecać); promień (promienie) oświecił (a. świecą)« [szyk zmienny] (2;2): a bądącz lutoſzczyą uyelką poroſzony duch ſzwyąty chczącz yuſz ukazacz dobrocz ſwoyą/ nathchnąl duchem uyſokyem proroky oſzwyeczayącz ye promyenmy yaſnoſzczy ſwey PatKaz II 54v; SkarJedn 3; SkarŻyw 120; KlonKr B4v.

»(roz)puścić promień (promienie)« [szyk zmienny] (2): Roſpuść [Boże] ſwoie promienie/ W náſze ſtráſzne ćięmnośći GrabowSet M4, D3v.

Wyrażenia: »promień (promienie) jasności« (4): PatKaz II 54v; Ach wſzechmogący á náſz miłośćiwy Pánie/ rácżże też vderzyć thym promieniem tey ſwiętey á możney iáſnośći ſwoiey [...] ná nas RejPos 284; GrabowSet Q; LatHar 366.

»łaski promień (promienie)« [szyk 3:1] (4): [Duch św.] okraſzyl yą [Maryję] wſzechmocznoſzczyą ſwą promyenmy ſwey laſky ſzczyczącz yą (ot grzechv) PatKaz II 66; TWey łáſki promień Pánie wyſokośći/ Iák kágániec przenika; Ták iż nie grzeie ſercá oźiębłośći GrabowSet F4, Ov, Q.

»promień miłości« (1): Prośiemy was/ práwi/ błogosłáwieni męcżennicy [...]: ábyśćie ſię zá námi nędznymi y grzeſznymi do Páná wſtáwili/ áby przyſzła ná nas łáſká Chryſtuſowá/ ktora by ſercá náſze/ promieniem miłośći oświećiłá SkarŻyw 120.

»promień niebieskiej światłości« = wiara (1): w rychle páńftwo wáſze Świátłość ogárnie/ iákoz ćięmność náſze Oświećił promień niebieſkiey świátłośći, Gdy zniſczył wiárę w Polſcze błędow złośći. KlonKr B4v.

»promień (promienie) światłości« [szyk 3:1] (4): RejWiz 165v; A ták náſz wſzechmogący Pánie/ pokornie cie prośimy [...]/ ábyś tákież racżił obiáſnić ty nędzne ſercá náſze/ gwiazdą á promieniem ſwiátłośći Boſtwá twoiego RejPos 37v; ArtKanc H13; IEZV [...] miey nádemną Lutość: gdyż widźiſz/ co ślepotá zemną Pocżyna: widźiſz iák moy wzrok vbogi Nie zna promieni/ twey świátłośći drogi⟨ey⟩. GrabowSet N4.

Szereg: »światłość i promienie« (1): Wnim [Kościele świętym] tylko ſamym światłość y promienie Boże świecą. SkarJedn 3.
b) Oddziaływanie zalet i uczuć ludzkich (7):

promień czego (5): O niewiáſto/ niewiáſto/ [...] Tyś śiatką ludołowną. Promieniem miłośći/ Wypal ſerce młodźieńcá/ przeraź iego kośći. GosłCast 15. Cf Wyrażenia.

W porównaniu (2): [o Piotrze Myszkowskim] Niechay to świát wie/ á ia ſię ráduię; Ze Słońcu rowne/ w tobie cnot promienie GrabowSet Y2v; WitosłLut A2.

Fraza: »promień wstaje« (1): Iákie dwu zacnych ſtanow tu weſele będźie. Stanow od ktorych promień rowny zarzy wſtáie/ Y świátłość wielkiey Litwie przed innymi dáie. WitosłLut A2.
Wyrażenia: »cnot(y) promienie (promień)« [szyk 2:1] (3): GrabowSet Y2v; WitosłLut A4; Bo iáko Tritonia vſtá pokázuie Rumiáne/ zſklepow morſkich ná świát gdy wſtępuie. [...] Ták twoich [kanclerza Leona Sapiehy] cnot promienie/ w koło ná wſze ſtrony Rozeſzły ſię SapEpit D2v.

»promień rozumu« (1): wſzákże nie rowno więtſza cżęść ieſt tákowych rzecżj/ ktorych promieniem rozumu przyrodzonego [umysł ludzki] poiąć nigdy niemogł KuczbKat 1.

»promień złoty« (1): [proponowany napis na grobie Stefana Batorego:] TV ZNIKLA GVVIAZDA, KTOREY PROMIEN ZLOTY, OD VVEGIER VVSCZEDSZY, VVZBVDZIL POLSKIE CNOTY GrochKal 20.

c) Twórczość poetycka [czyj] (1): Iesli w tych nowych Rymiech będźie co winowáć/ Ráczćieſz [poetowie polscy] vczniowi ſwemu ná tęn czás folgowáć. By tá máła iſkierká co ſię tu wzniećiłá/ Choć do czaſu przy wáſzych promieniách świećiłá. Prot D4v.
d) O spojrzeniu [czyj] (1): ocży ſáme/ śiłá ſpráwić mogą: bo nietelko odkrywáią myſli náſze/ ále theż cżęſtokroć gwałtownemi promieńmi ſwemi/ przenikáiącz przez drugie ocży/ iáko iáſność przez ſklo do vpodobánego ſercá/ zágrzewáią ie GórnDworz Cc4.
e) W nawiązaniu do herbu Leliwa, na którego polu znajduje się półksiężyc oraz gwiazda [czego, czyj] (2): Podobno też tá Leliwá/ Tey właſnośći iáko żywá/ Tu ná ſwiecie vżywáłá/ Co przy tym herbye zoſtáłá. Swiecąc ludzyom w ich trudnoſciach/ W ciemnych nieſpráwiedliwoſciach. Tu káżdy ſtan wſpomagáiąc/ S ſwych promieni rátunk dáiąc. RejWiz Al; [Leliwa] Swiećiłá znácżnie gdy Gedimin rządźił/ Pod iey promieniem Litwin niezábłądźił ModrzBazStryj n2v.
a. Migotanie (2):

W porównaniu (1): Vermiculatum opus dicitur, Iż ſie po nim promienie yákoby robaczki álbo włoſy vkázuyą Mącz 49c.

Wyrażenie: »promienie łyskające się« (1): Też żołta vrina [...] á k temu ſubtelna promieniſta/ to ieſt iakoby miała w ſobie promienie łyſkaiącze ſie. FalZioł V [4]v.
b. Blask nadprzyrodzony bijący od postaci świętych; nimbus Cn (7): dla obłycza yey [Maryi] yaſnoſzczy yoſzeph nyeſzmyal patrzycz na panną bo ony promyenye tak były moczne yſz tropnyaly [!] ſercza złych ludzy PatKaz III 110, 110.

promień czyj (1): Y odpráwuiąc tám modlitwy oné: Widźim/ áno go [Józefa] iáſność niemáła okryłá Promieniem ſwym/ y czarné ćiemnośći rozbiłá. GosłCast 74.

Fraza: »promienie wychodziły (a. wychadzały), wyniknęły« (2:1): OpecŻyw 13v; BibRadz I 356b marg; A były to dwá promienie iáſne/ ktore wychadzáły od twarzy iego [Mojżesza]/ Zydom ſie zdáły zá rogi. BielKron 35.
Zwrot: »promienie wydawać« (1): PatKaz III 112v cf »promienie a jasność«.
Wyrażenie: »promienie jasne« (2): Ale dlá tego ią chciál opuſcitz [św. Jozef Maryję]/ iże z iey oblicżá blogoſlawionego promienie iaſné iako z ſlońtza wychodziły OpecŻyw 13v; BielKron 35.
Szereg: »promienie a jasność« (1): dla ktorey wnąthrzney ſlodkoſzczy pozyuanya boſkyey [...] oblycze panny maryey promyenye a yaſnoſzcz uydaualo dzywną yaſnoſzczyą PatKaz III 112v.
c. Atrybut bogów Febusa i Merkurego (4): [Merkuriusz] Skrzydełká ma v głowy/ ſtrzałkę w ręku nośi/ A gwiazdá mu v głowy promienie roznośi. RejWiz 142v; ZLotopromienny Phoebe, by nie ſtrzały A nie promienie/ ledwoby ćáę znáły Sioſtry KlonŻal D4v.
Zwrot: »swe promienie roztoczyć« (1): Vſárze zewſząd płyną iák lás s proporcámi/ Fráncuzowie ſie wloką z Muły/ y s kárámi/ Dwá ná koniu/ drudzy też wiozą ſwe toboły/ A Phebus ſwe promienie roſtocżył weſoły. StryjWjaz B2.
Wyrażenie: »promienie słoneczne« (1): Lecz Phoebus niech wárkocze ſwé piękné roſpuśći/ A prómieniów weſołych ſłonecznych popuśći. PudłFr 66.
2. Wyobrażona linia prosta biorąca udział w procesie widzenia (3):
a. Według ówczesnej optyki promień świetlny wysyłany przez przedmiot widziany (1): Cżemu ludzie maiąci wypukłe ocży mglejſzi wzrok miewaią. Bowiem promienie od rzeci widzianey pochodzące, nie iedno ſtayno w chodzą w oko. GlabGad B6.
b. Oś wzrokowa (2):
Wyrażenie: »promień wzrokowy« (1): Pátrzże tedy przez ſámy kray ſtudniéy do b. ták iż Linea proſta álbo promiéń wzrokowy od oka/ to ieſt/ od d. póydźie przez c. ná dół áż do b. GrzepGeom P4v.
α. Wychodząca ku sklepieniu niebieskiemu od oka tu stanowiącego środek półkola (użycie nawiązuje do geometrycznego pojęcia ‘promień koła’) (1): [koło niebieskie] Sześćią promieni z oká w okrąg rozmierzoné/ Zámyka w káżdym polu dwá znáki złożoné. Zodiákiem to koło Grékowie miánuią KochPhaen 20.
3. Coś podłużnego, wąskiego (8):
a. Rysa, pręga, smuga (4):
α. Żyłkowanie na minerałach i drewnie; capillamentum, vena Mącz [po czym] (3):

W porównaniu (1): Venae arborum, Promienie po drzewie yákoby żyły. Mącz 479b.

Szereg: »strefy a promienie« (2): Taemae etiam, Białe á podługowáte ſtrefy á promienie po kámieniu. Mącz 438d, 34c.
β. Pręga od uderzenia, blizna, szrama [od czego] (1): Vibex, Dęgá/ ſtrefá/ promień na ciele od bicia. Mącz 492d.
b. Pasmo włosów, kosmyk (1): wloſy má [...] gladkié niemál aż do vſſu/ a od vſſu nadol promienie kędzierzawe OpecŻyw C.

[promień czego: á tám włoż włoſow końſkich promień dobry z ogoná CygMyśl E.]

c. Włochatość, włoski na liściach, łodygach lub korzeniach roślin [na czym] (1):
Szereg: »kosmaciny albo promienie« (1): Stamina etiam dicuntur in ligno et herbis, Koſmáćiny álbo promienie ná ziołách y drzewiech. Mącz 411d.
d. Nurt, strumień wody (1): Izaſz żrzodło iednymże promieniem [de eodem foramine] wypuſzcża ſlodką y gorzką wodę? Leop Iac 3/11.
e. Żłobek, rowek wycięty w drewnie albo kamieniu, stanowiący element laskowania (1): Stria, Laskowánie/ to yeſt/ wyheblowány álbo wycioſány promień/ ſtrefá ná słupiech/ ná balkách/ y ná ynſzych rzeczach. Mącz 420d.
f. [górn. Wąska żyła solna: Naprzód szyb Kroliewski, pod którem teraz jest 7 szybów albo komór – trzy jeszcze w cały soli na jednem promieniu LustrKrak II 120.
Wyrażenie: »promień solny«: A też górnicy nowi już tego doświadczyli, że promień solny barzo wąsko idzie, a ciągnie się z zachodu na wschód LustrKrak II 121, 120.]
g. [górn. Sztaba żelazna lub wąski pas blachy, z których sporządzano panwie do warzenia soli: Item pro confectione unius czeryn dantur lamine ferree vulgo promieni 26, quarum sexagena emitur flor. 10. InwŻup 315.]

Synonimy: 3.a. linija, prąga; β. blizna, dęga, pas, szram, znak; b. kosm, kosmek; c. kosmaciny, włochatość; d. nurt, prąd, strumień.

MPi