Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PROZNUJĄC

Następne hasło: PROZNY »

PROZNUJĄCY (94) part praes act

proznujący, proznując (50), prożnujący (38), próżnujący a. prożnujący (6); proznujący BierEz (2), RejPs, KrowObr (4), KwiatKsiąż (4), WujJud (4), BudNT, Calag, GostGosp (2), WujNT (8), SarnStat (2), VotSzl (2), SkarKazSej; prożnujący MiechGlab, SeklWyzn (2), RejWiz, RejFig, Mącz (10), RejPos (4), RejPosWiecz² (2), RejZwierc (4), BielSpr, SkarKaz, KlonWor (4); proznujący : prożnujący KromRozm II (1:1), BielKron (2:1), ModrzBaz (15:5).

proznujący, prożnujący (93), proznując (1) BudNT.

-ó- (3), -o- (9); -ó- SarnStat (2); -ó- : -o- Mącz (1:9).

Fleksja

sg
m	N	próznujący	f	N	próznującå	n	N	próznując(e)
	G	próżnując(e)go		G	próznując(e)j		G
	D			D			D	próznując(e)mu
	A	próznując(e)go, próżnujący		A	próznującą		A	próznując(e)
	I	próznującym		I			I
	L			L	próżnując(e)j		L
	V	próżnujący		V			V

pl
N	m pers	próżnujący
N	subst	próznując(e)
G		próznujących
D		próznującym
A	m pers	próżnującé, próznujących, proznując
A	subst	próznując(e)

sg m N próznujący (21). ◊ G próżnując(e)go (1). ◊ A próznując(e)go (4), [próżnujący]. ◊ I próznującym (2). ◊ V próżnujący (1). ◊ f N próznującå (5). ◊ G próznując(e)j (3). ◊ A próznującą (1). ◊ L próżnując(e)j (1). ◊ n N próznując(e). ◊ D próznując(e)mu (1). ◊ A próznując(e) (1). ◊ pl N m pers próżnujący (10). subst próznując(e) (4). ◊ G próznujących (12). ◊ D próznującym (9). ◊ A m pers próżnującé (11), próznujących (3), proznując (1) BudNT; -é : -ych WujNT (2:1), SarnStat (1:1), KlonWor (1:1); ~ -é (1), -(e) (10). subst próznując(e) (1).

Sł stp: proznujący s.v. próznować, Cn: próznujący, Linde także XVII w.: próżnujący s.v. próżnować.

Znaczenia

1. Niepracujący, bezczynny (niechcący pracować, leniwy, lub rzadziej: chwilowo odpoczywający) (92)
- W przen (2)
- Przen (11)
  - a) O Duchu Św. (1)
  - b) Wynikły z próżnowania (1)
  - c) Spędzany na próżnowaniu (1)
  - d) Dający możliwość próżnowania (1)
- α. W funkcji rzeczownika (14)
  - αα. »proznujący« (12)
    - Przen (1)
  - ββ. »proznująca« (2)
- a. Nigdzie niezatrudniony, uchylający się od pracy (o tzw. ludziach luźnych) (11)
  - α. W funkcji rzeczownika (7)
- b. O wojsku: (chwilowo) niewalczący (3)
- c. Zwolniony od obowiązku pospolitego ruszenia (2)
- d. Niegorliwy, zaniedbujący obowiązki (7)
  - W przen (2)
  - Przen (1)
- e. O pracujących umysłowo (uważanych przez starożytnych pierwotnie za spędzających czas bezczynnie); przen: dający możliwość próżnowania (1)
2. Daremny, nieprzynoszący skutku (1)
3. Zły, podstępny (1)
4. [Opróżniony, pusty, niezajęty]

1. Niepracujący, bezczynny (niechcący pracować, leniwy, lub rzadziej: chwilowo odpoczywający); otiosus(-issimus) Miech, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calep, JanStat, Cn; feriatus Mącz, Calep, Cn; vacans Mącz, Calep; reses Mącz, Cn; quietus Calag, Calep; male feriatus Modrz, Cn; deses, laboris expers, lentus Mącz; immemor a. immunis a. solutus operum, integer a labore, liber laborum, otiosus ab animo, tranquillus, vacuus cura a. labore a. negotiis Calag; cessans, liber a negotio, nihil agens, opere solutus, qui otiatur Calep; desidiosus(-issimus), diffluens otio, immunis, iners, inficiens, non faciens, subbasilicanus, subrostranus, vacuus (operum a. rerum) Cn (92): Wieprz widząc wołu w roboćie: [...] Widząc ſie proznuiącego/ Wzgárdził wołu vbogiego. BierEz K; SeklWyzn Gv; SeklKat O3v; KrowObr 199; RejWiz 17; Niewiáſty Liwońſkie ſą vrodliwe/ ále nie robotne [...]. Są hárde prożnuiące BielKron 437v; Mącz 121b, 259a, 282a, 353d, 472b; RejPos 59; Ludźie proznuiący cáły dźień wnich [karczmach] przełeżą [!] ModrzBaz 36v, 117v, 131v; Calag 401b; Calep 413b, [722]b, 1098a, 1134b; Kmiećiá vbogiego proznuiącego gdy záſtánie Vrzędnik/ ma mu kázáć robić do dworá/ choćby odrobił/ áby go tym wćiągnął w robotę GostGosp 30; áby práwo [...] było/ żeby ludzie oboiego ſtanu młodzi/ domá proznuiący/ burkiem/ trunkiem/ y inſzymi niepotrzebnymi ſpráwámi nikczemnie ſię báwiący: powinni byli ex praeſcripto legis, czáſu potrzeby woienney oyczyznie ſłużyć. VotSzl C3; Lycurgus Práwotworcá/ dał práwá ſurowe Ná ludźi prożnuiące; ná pachołki owe Co záwſze chcą ſmácżno ieść/ vbiorem ſię zdobić/ Roſkoſzámi ſię báwić/ nigdy nic nie robić. KlonWor 44, 45.

W połączeniach szeregowych (6): [Mahomet o chrześcijanach:] wſzak wiećie obycżay thego ludu/ iż ieſt/ gnuśny/ mdły/ boiaźliwy/ oſpáły/ proznuiący/ niezwycżáyny/ roſkoſzom wcżeſnośći przywykły BielKron 255; Choenici ne insideas, Nie bądz leśny/ Sámopáśny á prożnuyący. Mącz 52a, 188d, 379c; każe ſię [apostoł] ſtrzedz Chrześćiánow nieſpokoynych/ y proznuiących/ á dármo chleb iedzących. WujNT 712, 2.Thess 3 arg.

W przeciwstawieniach: »pracowity (a. ten, kto pracuje) (2), czyniący ... proznujący« (3): BielŻyw 127; Mącz 265a; Ták też ćiáło Rzecżypoſpolitey zniſzcżećby muśiáło y wniwecż ſię obroćić/ ieſliby [...] głodny wydźierał chleb niegłodnemu [...]. Ieiſiby prożnuiący nędznik brał máiętność temu kto prácuie y ma ſię dobrze KlonWor ded **3v.

W porównaniu (1): ludźie nieumieiący piſmá/ trzymáią vrzędy ludźiom vcżonym należące/ á iáko trądowie/ nád cudzą paſzą proznuiący śiedzą [immunesque sedent ... aliena ad pabula fuci]. ModrzBaz 135v.

Zwrot: bibl. »stać, stojący proznując(y)« = stare a. stans otioswn Vulg, PolAnt (3:3): RejPos 59, 61v; o iedenaſtey godzinie wyſzedſzy/ nálazł ine ſtoiące proznuiąc/ y mowi im. Co tu ſtoićie cáły dzień prożni? Mowią mu. iż nas nikt nie náiął BudNT Matth 20/6; WujNT Matth 20/3, s. 82 marg, Matth 20/6; [Leop Matth 20/6 (Linde s.v. próżnować)].

Szeregi: »proznujący a niepotrzebny« (1): ktorym [sierotom]/ komu Bog da chlebá z potrzebę/ powinien go nie żáłowáć: ále nie łotrom proznuiącym/ á niepotrzebnym. GostGosp 16.

»prożnujący a niepożyteczny« (1): Ten wymyſlony cżyſciecz/ iako wiele narodził bogacztw prożnviączym/ a niepożytȩcznym lvdziam/ to nie moi ſąd SeklWyzn g2.

»pustujący a proznujący« (1): KwiatKsiąż Ev cf Przen d).

»zależały a proznujący« (2): Tak też ludzie praczowite oſzemłane widamy, zależałe lepak á p⟨roznują⟩ce wiącej ku ich ſzkodzie niż vżytku ⟨żywiące wid⟩amy. BielŻyw 127.

W przen (2): Senectus operosa et semper agens aliquid et moliens, Robotna ſtárość záwżdy co cziniąca/ nigdy nie prożnuyąca. Mącz 265a; Ale owo prożnuiące idolum á ná co ſie inego przygodzi? RejZwierc 160v.

Przen (11): Bo Pan niechce mieć robotnikow proznuiących w winnicy ſwoiey/ ále coby robili y kopáli/ aż do wietzorá KrowObr 61, 61 marg, Ttt3.

Wyrażenie: »proznująca wiara (jest)« [szyk 2:2] (4): Kto wierzy Bogu oną żywą wiárą/ ktora nie ieſt proznuiąca/ ále weſpołek z miłośćią álbo przez miłość dobre vcżynki ſpráwuie: táki pewnie ma żywot wiecżny/ á nie ten co vmárłą á proznuiącą wiárę ma. WujJud 204. Cf Szereg.

Szereg: »umarła (a. martwa) i (a) proznująca wiara« (3): ſzcżera ono ieſt prawdá: Ze wiárá bez vcżynkow vmárła/ y proznuiąca ieſt. WujJud 101, 110, 204.

a) O Duchu Św. (1): Wiárá ktora ieſt przez miłość ſkutecżna á prácowita/ on Duch s. iego/ przez ktorego Pan w nas ieſt y mieſzka w nas/ nie ieſtći iśćie prożnuiący/ ále ieſt y s ſpáwámi [!] ſwemi ſkutecżny/ pożytecżny/ á doſkonáły. RejPosWiecz² 93v.

b) Wynikły z próżnowania (1): Tákże też mogą wiele vcżynić z miáſtecżek Rzemieśnicy/ kthorzy ſie w roſkoſzy prożnuiącey nie záleżeli BielSpr 2.

c) Spędzany na próżnowaniu (1): á pożytecżna to ieſt rzecż/ [...] iżeby nam nie niepożytecznie nieginęło: á zwłaſzcza gdy grubę godziny/ y ktore v inſzych proznuiące ſą albo na naukach podleyſzych/ y na cżytaniu rolkoſznych rzeczy ſtrawiemy. KwiatKsiąż L4.

d) Dający możliwość próżnowania (1):

Szereg: »rozpustny a prożnujący« (1): Podoba ſię tedy nam niektorych ludźi ten zwycżay/ yżeby dziątki [!] ſwoie [...] v przirodzonych/ álbo dobrych prziyaćioł wychowywali: ktore aczkolwiek cżęſtokroć puſtuiące á proznuiące nadchadzáią/ á wſzakoſz to yſz ſie oni baczą być w czudzym domu/ nádert roſpuſtney á proznuiącey ſwobody w nich powścziąga KwiatKsiąż Ev.

α. W funkcji rzeczownika (14):

αα. »proznujący« (12):

W połączeniach szeregowych (5): náucza yáko ſye máyą przećiw wyſtępnym/ á zwłaſſczá prożnuyącym á wſſetecznym záchowáć. KromRozm II e3; [król] Proznuiące/ leniwe/ o rolą y o goſpodárſtwo niedbáiące nápráwiłby/ á do powinnośći przyzwał ModrzBaz 20v, 32v, 36, 142.

W porównaniu (1): (nagł) Kſiędzá pytáli co lepiey cżynić cży mowić? (-) [...] lepiey co máło mowi wiele cżyni/ Abowiem prożnuiący podobien ku świni. RejFig Ccv.

Wyrażenie: »marnie prożnujący« (2): (marg) Márnie prożnuiący. (–) ále ow [jest gorszy] czo brzuch wywáliwſzy ſiedzi zá oponámi chłop iáko málowány/ iáko tłuſthy karw [...]. Bo iuż niewie áni ſam o ſobie/ áni o żadnych ſpráwach ſwoich RejZwierc 159v, Aaa4v.

Szeregi: »proznujący i pijanica« (2): Wſzytcy proznuiący y pijánice [ociosi quoque et ebrii] ſrodze máią być karáni. ModrzBaz 36. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»utratnik i prożnujący« (1): przeſtáy ná ſwym ſtanie/ á nie bądź vtrátnikiem y proznuiącym SkarKazSej 670a.

Przen (1): Proznuiących Pan wzywa na robotę do winnice. WujNT Bbbbbb2v.

ββ. »proznująca« (2): Bo zbeſtwiwſzy ſię w Chriſtuśie chcą [młode wdowy] zá mąż iść: [...] á ktemu też proznuiące vczą ſię chodźić dom od domu: á nie tylko proznuiące/ ále też świegocące y niepotrzebnymi rzeczámi ſię báwiące WujNT 1.Tim 5/13.

a. Nigdzie niezatrudniony, uchylający się od pracy (o tzw. ludziach luźnych) (11): Tych ludzi prożnuiących/ to cudze nieſzcżęśćie/ Każe práwo wywodźić w pole zá przedmieśćie. KlonWor 37.

W połączeniu szeregowym (1): (nagł) O Cygániech tułácżach. (–) [...] Napierwey ſie rodzay Cygáńſki v nas y w Niemcech vkazał/ lud proznuiący/ chytry/ táiemny/ plugáwy/ dziki cżarny/ wiáry áni poſthánowienia niemáiąc BielKron 261v.

Szeregi: »prożnujący a leniwy« (1): NIewiem iesli práwo iákie ma być vſtánowione przećiwko ludźiom prożnuiącym á leniwym [in ociosos et ignavos]/ ktorzifię namniey nieſtáráią o to/ żeby ſię ábo Rzecżypoſpolitey/ ábo ludźiom przysłużyli. ModrzBaz 83.

»proznujący i tułający się« (1): Stároſtowie pilnie ſie ſtáráć będą/ áby ludźi próznuiących y tułáiących ſie [homines otiosos et vagabundos JanStat 584]/ y żadnym ſłużbam y rzemieſłóm nie oddánych/ w ſwych mieśćiéch dowiádowáli ſie SarnStat 521.

α. W funkcji rzeczownika (7): O Vrzędźie/ ktoryby śię o domowy pokoy ſtárał/ proznuiące z Miáſtá wyganiáiąc/ á pijáne y hułtáie karząc. ModrzBaz 36; Przeto y ći do powinnośći ſwey máią być przymuſzeni/ áby mnoſtwo proznuiących Rzecżypoſpolitey nieobćiążáło. ModrzBaz 37, 37v, 83, 83v.

Szeregi: »proznujący i leniwy« (1): Proznuiący y leniwi/ Ktorzy cudzym potem żywi: Bárzo máią być karáni/ Ku roboćie przypądzáni. BierEz K2v.

»tułający się i proznujący« (1): Wſzyſtkié tułáiącé ſie y próznuiącé Stároſtowie niech imáią SarnStat 521.

b. O wojsku: (chwilowo) niewalczący (3): ktorą grę Palamedes na Troiańſkiey woynie [...] wynalazł/ [...] yzeby woyſko proznuiące od nieznaſzek á zwad tym ſpoſobem odwracał. KwiatKsiąż P3v; ModrzBaz 117v [2 r.].

c. Zwolniony od obowiązku pospolitego ruszenia (2): Lecż ſkoro by namnieyſza o woynie nowiná pocżnie powſtáwáć/ Boże moy/ iáko wielka roſpuſtność w ludźioch ślácheckiego ſtanu razem powſtáie. Prożnuiącym ludźiom/ (bo ták one zową/ ktorzi wedle zwycżáiow y praw ná woynę nieieżdżą/ choćia wielkie rzecży/ ná ſobie noſzą) prożnuiącym mowię grożą ModrzBaz 102-v.

d. Niegorliwy, zaniedbujący obowiązki (7): iż wiara krzeſcianſka ieſt [zdaniem Saracenów] ludzi lichych, á prożnuiącich [ociosorum et imbecillium] ktorzi obrazi chwalą MiechGlab 20; ábym czáſu ták poblizkiego niebeśpieczenſtwá [tj. wojny] nie był proznuiącym/ á żebym oświádczył chęć y miłość ſwą przećiwko oyczyznie VotSzl B4.

W połączeniu szeregowym (1): Mącz 1b cf W przen.

W przeciwstawieniu: »gorący ... prożnujący« (1): SkarKaz 638b cf W przen.

Wyrażenie: »prożnujący marnie« (1): ile Koracżykow tych w Polſzcże widamy/ Máło ich prożnuiących márnie pewnie znamy. Bo pływáią w ſwych cnotach zacnośći ſzukáiąc RejZwierc [28²].

Szereg: »proznujący albo niedbały« (1): ktore [milczenie] wſſeteczne ludźye pobudza/ á proznuyące álbo nyedbáłe odpycha KromRozm II h4v.

W przen (2): Ab animo otiosus, Vmyſłu ſpokoynego/ wolnego/ álbo/ Prożnuyącego. Mącz 1b; Byſmy wżdy byli [...] ludźie dobrey/ gorącey á nie prożnuiącey woley. SkarKaz 638b.

Przen (1):

Szereg: »proznujący a niedbały« (1): iżby was też nie záſtał [czas śmierci] iáko w dzyeń Sobotni/ to ieſt/ prożnuiących á niedbáłych. RejPos 260v.

e. O pracujących umysłowo (uważanych przez starożytnych pierwotnie za spędzających czas bezczynnie); przen: dający możliwość próżnowania (1): A kogo to nieboli/ iż niektorych zacnych ludźi náuká/ ktorą obdarzeni ſą/ dla tey prożnuiącey wolnośći [ociosae huius libertatis obtentu] pożytkow ſobie właśnie należących/ niebierze? ModrzBaz 132v.

2. Daremny, nieprzynoszący skutku (1): Mamy tedy [...] obácżyć/ co w nas zá ſpráwę á co zá pożytek/ to złącżenie á zyednocżenie náſze s Pánem Kryſtusem/ cżyni. Abowiem nie mnimaymy/ áby tá ſpołecżność byłá prożnuiąca/ á tá miłość przez ktorą w nim ieſteſmy/ áby miáłá być nicżemna á niepożytecżna. RejPosWiecz² 93v.

3. Zły, podstępny (1): Bo iſćiem ſie záwżdy ſtrzegł/ ábych niemiał żadnego ſpolku zludzmi podſtępliwemi á proznuiących myſli [cum iniqua gerentibus Vulg 25/4] RejPs 37v.

4. [Opróżniony, pusty, niezajęty: A przyſzedſzy náyduie gi [dom] prożnuiący [vacantem]/ vmiećiony/ y ochędożony. CzechNT Matth 12/44.]

Synonimy: 1. leniwy; 2. daremny, niepotrzebny, niepożyteczny, prożny; 3. zły; 4. prożny, pusty, wolny.

Cf PROŻNOWAĆ

ZCh