[zaloguj się]
[pdf]

RYCERSTWO (594) sb n

rycerstwo (530), rycyrstwo (9), rycerzstwo (1), rycerstwo a. rycerzstwo [zapis: -rztwo] (54); rycerstwo a. rycerzstwo KłosAlg; rycerstwo : rycyrstwo MiechGlab (8:1), BielSpr (6:8); rycerstwo : rycerzstwo : rycerstwo a. rycerzstwo SarnStat (31:1:53).

-ér- (113), -er- (11); -er- OpecŻyw, MurzHist, Mącz (4), KochJez, ZawJeft (3); -ér- : -er- SarnStat (84:1); o jasne.

Fleksja
sg pl
N rycérstwo rycérstwa
G rycérstwa
D rycérstwu
A rycérstwo
I rycérstwem
L rycérstwie
V rycérstwo

sg N rycérstwo (127). ◊ G rycérstwa (194). ◊ D rycérstwu (61). ◊ A rycérstwo (110). ◊ I rycérstwem (62); -em (7), -(e)m (55). ◊ L rycérstwie (19). ◊ V rycérstwo (20). ◊ pl N rycérstwa (1).

W znacz. 1. składnia orzeczenia typu: rycerstwo jest, było (51), są, byli [tu nie wliczono połączeń typu: „lud i rycerstwo”, „panowie i rycerstwo”] (37); jest, było MiechGlab (3), GliczKsiąż, LubPs, RejWiz, Leop (4), OrzRozm, KwiatKsiąż (2), OrzQuin (2), RejAp, BudBib (2), PaprPan, SkarŻyw, OrzJan (2), PowodPr, CzahTr; są, byli Diar, UstPraw (2), LeszczRzecz, RejZwierc, BielSpr (2), ActReg, GrabPospR (2); jest, było : są, byli HistAl (1:5), BibRadz (3:1), BielKron (17:16), RejPos (1:1), StryjKron (2:3), SarnStat (3:1).

Składnia orzeczenia przy V typu: rycerstwo bądźcie (10), bądź (1) PowodPr.

Składnia przydawki typu: to rycerstwo (317), tych rycerstwa (1) SarnStat.

Składnia zdania względnego typu: rycerstwo, ktorzy (10), ktore (7).

Składnia z zaimkiem w funkcji dzierżawczej zawsze typu: rycerstwo ... ich.

Składnia z zaimkiem anaforycznym typu: rycerstwo ... oni (33), ... ono (5); ... ono HistAl, Leop; ... oni : ... ono RejPos (2:2), RejZwierc (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. coll. Ogół rycerzy, tj. wojowników, wojsko; stan rycerski; w stosunkach polskich: szlachta; militia Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, JanStat, JanPrzyw, Cn; milites Miech, HistAl, Vulg, Mącz, JanStat, JanPrzyw; exercitus HistAl, Vulg, PolAnt, JanStat; equites HistAl, PolAnt; (viri) bellatores Vulg, PolAnt; nobiles JanStat, JanPrzyw; nobilitas JanPrzyw; manus Cn (550): MiechGlab 11; KłosAlg G2; y przyſzedł [Aleksander] do miáſtá ktore zwano Prozopolis/ w ktorym było dziewięć tyſięcy ludu/ od ktorych wziąwſzy Rycerſtwá ciągnął do Azyiey HistAl D; Thedi [Aleksander] przykazał Perdice przed ſię przyſć/ á iemu wſzitko kroleſtwo mácedońskie polećił/ y dał mu Roxanę żonę ſwoię y wſzytko rycerſtwo mu polećił. HistAl N3, B, B5, B7, D [2 r.], H3v; A zatym [posłowie] namowiwszy się szli zasię do Krola tegoż dnia, zezwalając i dziękując za to, iż w pokoju je [...] zachowywał [...], obiecując tak od siebie, jako od wszego rycerstwa, iż to mocnie strzymają do przyszłego sejmu Diar 57, 25, 50, 52, 54, 57, 81, 91; KrowObr 27; Zá pozwoleniem thedy poſłow źiemſkich od rycerſtwá ná ten rok tylko będzie ná woli náſzey opátrzyć/ iákoby ſię káżda potrzebá ſtátecznie odpráwiłá. UstPraw K3, Cv, Gv; [król i rada] poſtánowili też y to/ áby ná káżdy rok ná mieyſcu pewnym y vprzywileiowánym/ zgromádzenie bywáło/ na ktore Rycerſtwo/ będąc trzećim ſtanem Rzecżypoſpolitey/ pewny pocżeth oſob s pośrzodku ſiebie/ ze wſzytkich cżęśći Koronnych/ wypráwowáli LeszczRzecz A3v; RejZwierz 36v; A gdźie iedno Saul poſłał Dawidá/ ſzedł wſzędy/ á roſtropnie ſobie pocżynał/ A tákże Saul przełożył go nád rycerſthwem BibRadz 1.Reg 18/5, 2.Mach 5/2; OrzRozm O2; Mánáhen Hetman ſłyſząc iż Sellum zábił Zácháryaſzá/ przyciągnął z Rycerſtwem s Tárſu do Sámáryey/ zábił Sellum á ſam ſie krolem vcżynił. BielKron 88; [Uranakontes mówił:] Nic niedbayćie rycerſtwo ſláchetne ná tho/ iż Othoman trochę muru obálił około nas/ áleć ſercá náſzego nam zá tho nieobáli BielKron 249v; [Turcy] Starſzych ſwoich zwyćięſtwá piſzą/ á potym ſpiewáią/ pobudzáiąc przez to rycerſtwo ku walce. BielKron 259v; Mieſzcżánie y inni ludzie proſili o łáſkę/ ále rycerſtwo rzućiło ſie gwałtem poſiekli wſzytko żywe ſtworzenie BielKron 351v; [Jagiełło] W dárzech ſie nie kochał/ co miał Rycerſtwu rozdawał. BielKron 387, 55v, 57v, 60, 99v, 102 (51); Abowiem iáko cznota á zaczna ſława ryczerſtwa/ ſwoim ſprawcam wielką chwałę zwykła czynić/ także też y tegoż rycerſtwa wyſtępkj á zła ſprawa/ cżęſtokroć hetmanom bywa przypiſana. KwiatKsiąż O4, Nv, O3v, O4; Armaturae levis milites, Rycerſtwo lekką zbroyę máyące/ yáko huſarze. Mącz 16c, 6a, 187b; Królá też/ Vniuerſitas Polſka nie chce inſzégo/ áni inákſzégo miéć/ iedno tákowégo Człowieká/ którégo wolnie obránégo od Rycérſtwá/ vrzędny Arcybiſkup Gniéźnieńſki/ ręką ſwą vrzędnie koronuie OrzQuin D, S3v marg; Prot B4; GórnDworz Bb7; HistRzym 130v; RejPos 45v; BielSat G4v; bo rozmáitym obycżáiem Woyſká mogą być ſtánowione/ iáko tego potrzebá vkaże/ gdzie ćwicżone Rycerſtwo prędko Ordynek inſzy mogą vcżynić ná iedno kiwnienie Hetmáńſkie BielSpr 10, 8, 14v, 15, 20, 26 (10); áno to widźimy/ że Pánoẃie Krolowi ſie rownáli/ Pánom záſię Rycerſtwo MycPrz II A2v, Av, Dv; WierKróc A3v, B3; Ze cżwarta [!] cżęść dochodow wſzyſtkich/ [Zygmunt August] do ſkárbu poſpolitego Coronnego dárował/ ſobie ią odymuiąc? Toć dla tego vcżynił. [...] Rycerſtwu ſłuſzbę żołnierzką żeby miano cżym płáćić/ gránice od niebeśpiecżęńſtw/ aby byłi wyſwobodzone. BiałKaz K4v; Tákie Rycerſtwá wielkie tám było zebránie/ Iż v mądrych żołnierzow było tákie zdánie: Ze go mogł ſnadź záſtáwić y przećiw Turkowi StryjWjaz B4v; CzechRozm 253; PaprPan A2, V2; KochPs 97; SkarŻyw 392; NIe bez cżęſtego á práwie oſmoletnego s krwáwym potem zątrwożenia [...] zprácowanego mozgu/ y zemdlonego w ćwicżeniu vſtáwicznym zdrowia do záłożenia fundamentu tey przedſięwziętey Hiſtoriey náſzey [...] przyſtępuię ſławnie dzielne Ricerſtwo/ á łáſkáwy Czytelniku StryjKron A; Stániſław też Pác wielkiego X. Lit. ná ten czás Namieſtnik [...] w dzień S. Máłgorzáty/ zebrawſzy ze dwá tyſiącá Ricerſtwá ták Zołnierzow iáko Sláchty y Kozakow Witebſkich/ poſłał ich ná odſiecz pod Ozieriſcza Zamek StryjKron 772, 265, 411, 421, 427, 497 (11); KochJez B4; BielSen 18; KochProp 6; PaprUp B2v, F2; [Jeftes] Zgromił nieprzyiaćiele/ w bitwie doſtał dánku/ Zwyćięſtwo ſławné odnióſł ſam vſzedł bez ſzwánku/ Y z rycerſtwem chętliwym. ZawJeft 11, 12, 13; Do Kalisza wniedzielę przyiachałem znalazłem nie mało Rycerstwa ActReg 60, 50, 64, 107, 149; Phil E2, E3; ſzláchćić niech ná woynę iedźie: kápłan niech żołniérzá wypráwi: kmieć záśię niech ſie z kupcem złoży/ áby ſie tym ſpoſobem Rzeczypoſpolitéy od wſzyſtkich dogodźiło/ ták w potrzebie domowéy/ iáko y w potrzebie woiennéy: áby czáſu woyny/ gdy ſie iuż Rycérſtwo woyną zábáwi/ drudzy z inſzych ſtanów ludźie domá zoſtáli OrzJan 124, 5, 7 żp, 49, 69, 122 [2 r.], 130; [ustawiamy] iż ieſliby którzy z Rycérztwá ſzkody iákié/ ták Duchownym iáko Swietckim vczynili/ niech będą powinni [...] oné nágrodźić. SarnStat 304; DEputuiemy do páná Podſkárbiégo Koronnégo cztérzy oſoby Deputatów/ dwu z Rády/ á dwu z Rycérztwá SarnStat 361, 13, 16, 108, 117, 280 (14); WitosłLut A2; Punktá przednieyſze o Poſpolitem ruſzeniu [...] 2. Iáko Rycerſtwo do tego przywieść/ áby ármatę mieli do boiu potrzebną y cżáſom náſzym przyſtoyną. GrabPospR Kv, L [2 r.], Nv; PowodPr 23 [2 r.], 24, 82; Toż też y do was mowię Rycerſtwo cnotliwe/ Krwie Pogáńſki á zátym dobry ſławy chćiwe CzahTr G2v; Iam ieſt wiádom dźielnośći wielkich mieyſcá tego/ Rycerſtwá iuż zeſzłego z zamku Egierſkiego. CzahTr H, A3v, C3, E, Fv, F2v [2 r.], G3v, H; SkarKazSej 682a.

rycerstwo czego [= terytorium] (28): Ale Páweł Biſkup Krákowſki poſpołu z rycerſtwem Krákowſkiey y Sędomierſkiey źiemie/ wybráli Boleſłáwá Mázowieckie Kſiążę [...] zá Monárchę BielKron 366v, 401v; StryjWjaz A3; SkarŻyw 164; StryjKron 457; ActReg 42; ZA pilnym żądániém Poſłów źiemie Hálickiéy/ [...] prze zágęſczenié y náśiádłość Rycérſtwá/ onych kráiów/ y prze dalekość drógi niebeſpiecznośćiam onych kráiów folguiąc: vſtáwuiemy ſéymik Powiátowy w Háliczu SarnStat 32; MAiąc baczenié ná wiárę wielką/ y ná ſłużby záwżdy wierné/ którémi Prȩłaći/ Pánowie/ Przełożeni/ Szláchtá/ y wſzyſtko Króleſtwá náſzégo Rycérztwo [...] wdźięczną chęć nam pokázowáli [...] SarnStat 136 [idem 450]; SKárżyli ſie przed námi Poſłowie/ z Woiewództwá Wielkiéy Polſki/ imięniém Rycérztwá onych Woiewództw/ ná Zupniká náſzégo Ruſkiégo SarnStat 392; Oſobliwie téż to tym przerzeczonym Pánom Rádom náſzym Duchownym y Swietckim/ Kśiążętom/ Pánom/ Vrzędnikom Ziemſkim/ Szláchćie y wſzyſtkiému Rycérztwu źiemie y Kśięſtwá Kiiowſkiégo y poddánym ich z łáſki náſzéy królewſkiéy zoſtáwuiemy: iż [...] SarnStat 1062, 15, 450, 595, 609, 885 (21); Niech ſię ná pewne mieyſce z iádą w káżdym powiećie onegoż powiátu vrzędnicy/ y ktokolwiek będźie chćiał z rycerſtwá/ á miáſtá onegoż powiátu/ poſły ſwoie támże wyſzlą. GrabPospR L4.

rycerstwo czyje [w tym: pron poss (78), G sb i pron (36), ai poss (13), „własne” (1)] (128): ziechali ſie też byli z ryczyrſtwem ſwem, Mieczław Kazimirowicz, Opolſkie kxiążę/ Boleſław ſin Depolda grabie Morawſkiego MiechGlab 9, 34, [89]; LibLeg 10/155; było też ricerſtwo krolá Anektanabá vſtáwione ná ſtraży gránic Perskich HistAl Av; Potym poruſzywſzy zaſtęp przyiechał do niektorego mieyſcá gdzie tám bárzo wiele dziwney gádziny było/ ktorzy mieli kopythá iákoby wieprze/ [...] ktoremi rycerſtwo Alexandrowe porażáli HistAl M2v, A, B4v, C8v, D2, E5v [2 r.] (18); Diar 20, 21, 71, 84, 88; LubPs ff4v; KrowObr 101v; [Achiorze] tám ná ten cżás miećż rycerſtwá mego przeydzie przez boki twoie/ á przebithy pádnieſz miedzy ránnemi ludu Iſráelſkiego Leop Iudith 6/4, 2.Reg 11/25, 24/2; Wyzwalamy kmiećie Rycerſtwá náſzego od wſzelákich podatkow UstPraw G2; LeszczRzecz A5; RejZwierz 29; Tedy Symon [...] wiele ſwych pieniędzy náłożył/ rycerſthwo narodu ſwego zbroią opátrzył/ y płáćił im ſłużbę. BibRadz 1.Mach 14/32; Ale Iudaſzowo rycerſthwo/ wzywáiąc możnego Páná świátá tego/ [...] wnet gwałtownie á ſrodze dobywáło murow. BibRadz 2.Mach 12/15, Ios 6/2, 2.Par 32/3, 1.Mach 4/20, 2.Mach 12/14; A Szláchtá co ieſt innego/ iedno Rycerſtwo Krolá Polſkiego OrzRozm M3v, C4v, L2v, M4, N3v, R3v, R4, V2v; [rzekł prorok do Achaba:] nie boy ſie/ da Bog nieprzyiaciele w ręce twoie á poráźiſz ie [...]. Rzekł Acháb/ á przez kogo? Rzekł Prorok/ przez Rycerſtwo kſiążąt kráin they zyemie/ (bo Acháb nie miał ludu gotowego.) BielKron 85v; dziwowáli ſie mu [Skanderbegowi] potym iego rycerſtwo iż ták ná ten cżás ſobie źle pocżął bez rozmyſłu płocho BielKron 250; A ták proſzę moie namilſze rycerſtwo/ bierzćie ná ſię zbroię z ochotą/ niepzyiaćielowi [!] zá Bożą pomocą odeprzemy. BielKron 255v, 72v, 99v, 147v, 215, 227 (25); y tego ma zaczny y w tych rzeczach biegły ſprawca woſkią [!] pilno przeſtrzegać/ yżeby iego ryczęrſtwo nigdy od woiennich cżwicżeń nie odſtępowało KwiatKsiąż O3v; OrzQuin R4 [2 r.]; Bo y Hetman w káżdey Rycerſkiey ſpráwie gdy ochotną chuć á wdzięcżną poſtáwę Rycerſtwu ſwemu okaże/ iuż ie też ochotnieyſze cżyni RejZwierc 96v, 19v, 49v, 93, 135, 149v; BielSpr 47; Támże dniá onego poráżeni ſą z rycerſtwá Báchideſowego/ tyſiąc mężow BudBib 1.Mach 9/49, Ps 135/15, Ier 46/2, 52/4, 8, I 424a marg (12); SkarŻyw 357, 559; StryjKron 170 [2 r.], 190, 225, 235, 260 (15); PudłFr 43; ActReg 57; OrzJan 111; Dla tego zdáło ſie zá rzecz ſpráwiedliwą nam y náſzému Rycérztwu: áby gdy mátká vmrze/ ſynowie nie mogli ſie od oycá vpomináć dóbr y dźiedźictwá w téy częśći/ która po mátce ná nie ſpádnie/ dotąd/ áżby drugą żonę poiął. SarnStat 588 [idem] 630, 781, 1064, 1081, 1193; PowodPr 20, 59, 82; SkarKaz )(2, )(2v; Káżdy ſię kto chce dowie y w Horwáckiey źiemi/ Iákom ſłużył ſzáblą ſwą z ludźmi Rycerſkimi. Kędym máło nie wſzyſtkie zamki pogránicżne/ Zieżdźiel [!] máiąc Rycerſtwo właſne vſtáwicżne. CzahTr B4v.

rycerstwo skąd (8): Cżwarty huph rządził ſam kxiąd [!] Henrik/ w kthorem było ryczerſthwo z Sląſka y z Wielki Polſkiey MiechGlab 10, 10; Stey przycżyny Káźimierz wypráwił do Wáłách rycerſtwo s tych źieḿ/ s Krákowſkiey/ Sędomierſkiey/ Lublińſkiey/ y z Ruśi/ Stefaná ná Woiewodſtwo ſádzáć BielKron 375; Thegoż roku Krol Káźimierz po śmierći Boleſłáwá kſiążęćiá Płockiego [...] w wiązał ſie w Płocką źiemię według práwá/ gdzye mu z obu powiátu Rycerſtwo przyſięgę cżyniło/ y on im też. BielKron 395, 366v, 369, 399 [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy geograficznej [w tym: rycerstwo + przymiotnik (57), przymiotnik + rycerstwo (7)] (64): Pierwſze kxiążę było Mſciſław Romanowicz z ſlachtą Kijowſką. Drugi Mſciſlaw Mſciſławowicz z ryczerſthwem Haliczkiem. MiechGlab 3, 7, 10; BibRadz 3.Reg 2/32; Electia, to ieſt/ wybránie Człowieká ná Kroleſtwo/ prawdá iż ono ieſth przy Rycerſtwie Polſkim. OrzRozm B4, B4; Zygmunt Krol niemieſzkáiąc/ zebrał ludźi ſłużebnych pieſzych y ieznych zá pieniądze/ ták s Cżech/ Moráwy/ Sląſká iáko s Polſki. Knim też poſłał Litewſkie Rycerſtwo z Hethmánem ich y s ſtrzelbą. BielKron 417, 244v, 265v, 266, 288, 333 (23); równośćią POLak wſzyſtkié iné Króleſtwá prześiągł: niemáſz w Polſzce Kniáźiów/ Grofów/ áni Kśiążąt żadnych: tym iednym ſłowem SZLACHTA/ wſzyſtek Naród y Gmin Polſkiégo Rycérſtwá ſye zámyka. OrzQuin Q3, F4, S2v, S3v [2 r.]; BielSpr b2; Tę [Helenę] w jej domu nalazła, a ona wiązała Oponę, w ktorej bitwy spolne wyrażała Trojańskiego rycerstwa z Greki walecznemi KochMon 23; Nowogrodzánie [...] Xiążę ſwoie Iarosławá [...] y pieniądzmi ná żołnierze Waragi/ y oſobliwie ſwoim Rycerſtwem Ruſkim rátowáli StryjKron 170, 180, 190, 235, 240, 360 (16); PaprUp A2, B4; Bo ten [Sylla] wielkość Rycerſtwá Rzymſkiego dał pozábijáć Phil O; OrzJan 3, 5, 16, 17, 111; Ktore to Exceptie/ ták iáko wysſzey opiſáne ſą: My przerzeczony Król/ zá vśiłowániém Rycérſtwá Mázoweckiégo przez Poſły ku nam z iázdu Wárſzáwſkiégo poſłáné wydáćieſmy im roſkazáli. SarnStat 1178; Leć ſerce me przenika żal ćiebie Egierſkie/ Rycerſtwo ſpráwne mężne zwierćiádło Węgierſkie. CzahTr G4v, B4v, G4v.

W połączeniach szeregowych (51): My, Miłościwi Panowie do tego czasu tak widziemy, że nasza RP taka, jaka jest, jest z tych trzech stanow złożona, z Krola JM z Rad a z rycerstwa koronnego DiarDop 116; OrzList e3; Przećiw kthorym [Tatarom] náſzy wypráwili ſie/ Mikołay Firley Hetman y s ſynem/ [...] Andrzey Borátyńſki/ z inymi Pány y z Rycerſtwem ſłużebnym/ y s Sláchtą okolicżnie zebráną BielKron 417v; Láta od národzenia Páná Kryſtuſá. 1530. ZYgmunt wthory Auguſtus [...] ná kroleſtwo Polſkie był pomázan y koronowan/ [...] z rádośćią poſpolithego ludu Polſkiego/ przy kſiążętoch [...] y przy inych Biſkupiech/ Pániech/ y wſzey Rádzye korony Polſkiey/ tákież w przytomnośći Rycerſtwá inſzego BielKron 421v, 391, 409v, 417v, 420; SkarŻyw 357; Iaſnie Wielmożnym Xiążętom/ Panom/ Senatorom/ y wſzyſtkiemu wobecz ſławnie dzielnemu Rycerſtwu/ á prawdziwym Oyczyżny Oyczycom Koronnym [...]/ Maciey Oſoſteuicius Striykowſki Canonik Zmodźki z winſzowánim wſzelkiego w łaſce Bożey Błogoſlawieńſtwa StryjKron A, 772; Cżym pilniey proſzę y vpominam/ ábyśćie przy tym mocno ſtali/ co wam o Bogu y o wierze chrześćijáńſkiey podáli święći oni ſtárſzy wáſzy [...]/ co potwirdźili y trzymáli Krolowie y Kſiążętá wáſzy [...]: co Biſkupi porządnie nam dáni/ co Rádá Koronna/ co po więtſzey cżęśći Rycerſtwo/ co wſzyſtko iákmiarz poſpolſtwo ReszPrz 107; OrzJan 100; Zá ktorym poſtępkiem [tj. dzięki pozostawieniu kilkunastu pustych kart do zapisywania poprawek] tá rzecz ná Seym przyſzły będźie mogłá bydź ſnádnie odnieśioná/ y [...] pod rozſądek Krolá Iego M. Senatu/ Pánow Posłow/ y wſzego Rycerſtwá podána SarnStat *8v; MY pánowie Duchowni y Swietcy/ Przełożeni/ Grábiowie/ Rycérztwo/ Szláchtá/ Miáſtá/ y wſzyſtká Communitas króleſtwá Polſkiégo/ [...] oznáymuiemy [...]: Iż [...] SarnStat 219, 8, 64, 65, 114, 136 (33); GrabPospR K4v; SkarKaz )(2, )(2v, 122b; Rodźi wam tá mátká [tj. ojczyzna] mężne y mądre y ſzczęśliwe hetmány/ mocne y nieuſtráſzone rycerſtwo/ y lud táki/ ná ktory ſię nieprzyiaćiele oglądáią. SkarKazSej 667a.

W charakterystycznych połączeniach: rycerstwo biegłe, chętliwe, cne, cnotliwe (2), ćwiczone, doświadczone, dzielne (2), mężne (5), mocne (2), naczelniejsze, nieustraszone, opatrzne, pielgrzymskie, poczciwe, [komu] poruczone, postronne, przebrane, sławne (5), sprawne, ślachetne (3), uczciwe, ustawiczne, ustawione na straży, zacne (5), dobrze zasłużone, zebrane, zeszłe, zgromadzone, znaczne, zuchwałe; rycerstwo litewskie (10), polskie (32), ruskie (3), rzymskie (4), zmodźkie; rycerstwo krain, krajow, krola (4), krolestwa (6), książąt (księcia) (2), księstwa, obojga narodu, powiatow(-u) (z powiatu) (4), wojewodztw, ziem(ie) (z ziem) (15); dzielności rycerstwa, miecz, mocność, poczty, popis, posłowie, prywata, sława, służebnicy, sprawa, stan, śmiałość, występki, zelżywość, (po-, ze)zwolenie (9); obrany (wybran) od rycerstwa (4), poruczony (poruczeństwo) (2), posłany (posłańcy) (3), wypędzon, wyprawieni, zabit; w(e)zwać rycerstwa (5), (przy)wziąć (z sobą) (3); rycerstwu (na-, roz)da(wa)ć (9), dufać, (przy-, roz-, za)kazać (10), płacić (zapłata) (2); budzić ku walce rycerstwo, dać pozabijać, (u)darować (4), mieć pod posłuszeństwem, obciążyć [czym], obesłać (7), obrać (wybierać) (2), opatrzyć [czym], pojmać, polecić (zlecać) [komu] (2), porażać, posilać, posłać, potwierdzić, przestraszyć, rozłożyć [po czym], ruszyć, sromocić (2), tłumić, upominać (2), wezwać, wsławiać, wspomagać, wygnać, zbić, zebrać (2), zniewolić; na rycerstwo [kogo] ustawić, wyprawować, sjem złożyć (położyć) (4); posłać po rycerstwo; rycerstwem opatrzyć, osadzić (2), ratować; nad rycerstwem [kogo] przełożyć (2); (przy)ciągnąć z rycerstwem (5), potkać się, wjechać (zjechać się) (2), bitwy wygrać, wyprawić się; rycerstwo przysięgę czyniło, dobywało murow (2), krola obiera, odciągnęło, pierzchnęło, pobiegło, pobili [kogo], powstało [przeciw komu], przybyło, przyjechało (wyjechało(-li), wyjeżdżało, zjeżdżało(-li) się, zjechali się, ma się zjeżdżać) (10), radziło [komu], rzuciło(-li) się [na kogo] (3), gry sprawiało, wojną się zabawi, [kogo] zabić chciało, zebrali się, łup zebrali; poległo wiele rycerstwa (2).

Wyrażenia: »rycerstwo jezdne« (1): ROku 1289. woyſko Litewſkie w oſmi tyſięcy rycerſtwá iezdnego do zięmie Sambiyſkiey w Pruſiech wtárgnęło StryjKron 370.

»rycerstwo koronne, Korony (Polskiej), stanow, synow koronnych« = nobilitas Regni JanStat (15:9:1:1): ConPiotr 30; My będąc posłańcy od rycerstwa Korony tej, [...] znamy powinność swą przestrzegać swobod koronnych Diar 88, 24, 25, 60, 61, 82; DiarDop 116; Látá 1503. Przyiechawſzy Krol Alexánder z Lithwy/ ſłożył Syem wálny w Lublinie ná dzyeń S. Symoná Iudy ná Rycerſtwo korony Polſkiey BielKron 401v, 374, 423v, 424v; PaprPan Cc4; Potym Krol Kázimirz Roku 1489. vſłyſzawſzy iż Tátarowie [...] Podolſkie ziemie ſrogo woiowáli/ wypráwił przećiw im Ianá Albrichtá Syná ſwoiego z przebránym Rycerſtwem koronnym StryjKron 662, 667, 772; Gdy przed dwiemádźieſty lat [...] zá zgodnym zwoleniem Rád náſzych [...] y inſzégo Rycérſtwá ſtanów koronnych [et totius Nobilitatis, aliorumque statuum Regni JanPrzyw 53] ná króleſtwo Polſkié obráni y koronowáni ieſteſmy: [...] SarnStat 11, 15, 40, 131, 132; Podałem też Krolowi Iego M. Pánu náſzemu/ iákoby záłożywſzy Rycerſtwo Synow Koronnych ná Podolu/ mogł boiu Polſkiego pomnożyć GrabPospR Lv, K4v; to ſie zda rzecż bydź poſpolitego obwárowánia godna/ áby przednia młodź Rycerſtwá Koronnego/ nievważnym ſzáfunkiem/ y ſámá śiebie/ y dobr/ y Fámiliey ſwey/ z niemáłą ſzkodą R.P. nie záwodźiłá y nie gubiłá. PowodPr 58, 36; CzahTr G2v.

»książę, hetman rycerstwa; hetman nad rycerstwem« = princeps militiae HistAl, PolAnt; dux a. princeps militum, princeps exercitus Vulg (6:2;3): Tegoż cżáſu niektory mąż bárzo mocny/ kthoremu imię Amontá kſiążę rycerſtwá Dariuſowego pod Arabią/ z ręką nieprzyacielską woyskiem leżał. HistAl C8v, E2v, E5v, F, F2; Tedy rzekł Krol do Ioábá Hetmaná rycerſtwá ſwego: Obiedź wſſyſtkie pokolenia Iſráelſkie [...]/ á policż wſſyſthek lud Leop 2.Reg 24/2, Gen 26/26, 2.Reg 24/4, 4.Reg 25/26; BibRadz 3.Reg 2/32; Ten potym Tytus Lárgius wybrał Hetmáná nád Rycerſtwem Káſyuſá BielKron 106v.

»piesze rycerstwo« (1): A potym á zwłaſzcza v Rzimian/ máło bywało konnych/ á wſzákoſz śiła á moc woiská iákmiarz wſzyſtka ná pieſzym Ryczerſtwie należáła. KwiatKsiąż O2v.

»rycerstwo pospolite« [szyk 1:1] (2): BielKron 266; [Epaminondas, książę Teb] Vcżynił kazánie iáwne Kycyrſtwu [!] poſpolitemu/ opowiádáiąc poſelſtwo od Lácedemonow BielSpr 40.

»rycerstwo przedniejsze« [szyk 1:1] (2): Bacżąc Máchomet ſtrwożenie ſwoich poddánych/ [...] wezwawſzy przednieyſze rycerſtwo kſobie vcżynił do nich rzecż w ty ſłowá. [...] BielKron 254v, 257.

»rycerstwo służebne« [szyk 1:1] (2): Służebne Rycerſtwo było rozłożone po wśiach ná przyſtawſtwá iáko ieſth obycżay BielKron 422v, 417v.

»rycerstwo zbrojne« = armati HistAl; armata militia JanStat [szyk 2:2] (4): ále Maleager będąc mężny w mocnoſći rycerſtwá zbroynego wſzytki ſtroże onego bydłá zboiował. HistAl B8, C4; LubPs ff4v; IZ w zbroynym Rycérztwie zacność/ y obroná wſzyſtkiégo Króleſtwá należy: przetóż powinien ieſt kożdy Rycérzki człowiek wedle wielkośći máiętnośći ſwych y dochodów Rzeczypoſpolitéy z pewną liczbą zbroynych ludźi ſłużyć SarnStat 126.

Szeregi: »rycerstwo i bojarowie« (1): [Olgierd dał się do przymierza nakłonić] wſzakże pod tymi kondiciámi/ áby mu wolno było do Zamku Moſkiewſkiego z częśćią Rycerſtwá Litewſkiego y z Boiárámi przednieyſzymi zbroyno wiecháć StryjKron 421.

»(panowie) dworzanie i rycerstwo; dwor z rycerstwem« (2;2): KromRozm I B; Byli też poborce ini nád káżdym tribuſem [...]/ ktorzy opatrzáli cżynſzem y żywnoſcią wſzytek dwor z Rycerſtwem krolewſki. BielKron 74v; Leſtko cżarny [...] ćiągniął [!] do Sędomierſkiey źiemie z dworzány y z rycerſtwem z Krakowſkiey źiemie. BielKron 365, 74. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»tak rycerstwo jako i hetmani« (1): POtym kiedy [posłowie] odeſzli/ [Agis, król lacedemoński] mowił s ſwemi pány/ Ták ze wſzyſtkim Rycerſtwem/ iáko y z Hetmány. RejZwierz 38v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»książęta i rycerstwo; książęta z rycerstwem« = principes et potentes PolAnt (5;1): BibRadz 2.Par 32/3; Neſtor iáko ſtárſzy brát ieſzcże w nocy obeſłał kſiążętá y rycerſtwo BielKron 58v, 244, 254; Poimáni też byli wten czás Mſćisław Włodimirowic/ y Roſćisław Xiążętá z ſwoim Rycerſtwem StryjKron 235, 260. [Ponadto w połączeniach szeregowych 13 r.]

»rycerstwo i lud (pospolity a. służebny) (a. ludzie)« = populus et bellatores Vulg [szyk 3:3] (6): MiechGlab 10; Leop 2.Reg 16/6; Szedł Herod á poſzeptał Klaudyuſowi áby Ceſárzem był/ gdyż my wſzyſcy Rycerſtwo y lud poſpolity przyzwalamy. BielKron 141, 141; To Miáſto y Zamek Kijowſki/ w ktorym ſie było bárzo wielkie mnoſtwo ludzi y rycerſtwá Iarosławowego záwárło/ Bolesław Krol z Swantopelkiem obległ StryjKron 170, 411. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»rycerstwo i mieszczanie« = milites, cives JanStat [szyk 1:1] (2): BielKron 249; chcemy áby ná cztérzéch tylko mieyſcách źiem przerzeczonych/ to ieſt/ w Toruniu/ w Elbiągu/ w Gdańſku/ y Konigsbergu [...] [moneta] byłá bitá/ zá nakłádem Rycérztwá y mieſczan źiem przerzeczonych SarnStat 1119. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»obywatele i rycerstwo« (2): Dla tego wſzyſcy obywátele/ y Rycérztwo [Regnicolae et Nobiles JanStat 564] króleſtwá náſzégo/ którzy bráćią/ álbo powinowáté ſwé zábiiáią/ w oyczyſté dobrá nie mogą wſtępowáć SarnStat 595 [idem] 609. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»(i, tak) panowie i (albo, jako, ani, takież) rycerstwo; panowie z rycerstwem« = principes, milites JanStat [szyk 28:1] (28;1): Obyczaj sądow taki by miał być. Inprimis obrać osoby, co by sądzili tak z panow jako z rycerstwa w Wielkiej Polscze dziesięć, w Małej Polscze dziesięć. Diar 92; KrowObr 101v; [panowie wielkopolscy] chćieli mieć zá krolá á páná ſwego Henryká Kſiążę Głogowſkie [...]. Ale inni pánowie z rycerſtwem [...] Lokietká dawno wybránego ná Kroleſtwo potwierdzili BielKron 369; Láthá 1509. Przyiechawſzy Krol Zygmunth z Moſkwy y z Litwy do Polſki/ złożył ſyem w Piotrkowie ná Pány y Rycerſtwo Polſkie BielKron 406v, 311, 366v, 374, 379v, 383v (15); BielSpr 43v; [św. Wilhelm] Młodzieńcem będąc wſzyćiek ſię ná żołnierſtwo vdał: [...] widząc pánowie y rycerſtwo ziemie oney/ dowćip iego woienny y męſtwo [...] wzięli go ná Groffoſtwo SkarŻyw 164; Przyiechał tedy on chytry Pan Ruski Rádny do Iaropołká/ mowiąc/ nie vfay Pánom ſwym rádnym/ áni Rycerſtwu ſwoiemu/ ábowiem cię chcą wydáć StryjKron 190, 472, 667, 707, 772, 782, 787 [2 r.]; vſtáwiamy/ áby ći którzy po drógách do pánów ſwych ieżdżą/ álbo téż ſwé właſné ſpráwy ſpráwuią/ bądź pánowie álbo Rycérztwo/ [...] áby ſobie potrzeb álbo konióm we wśiách/ w kárczmiéch/ álbo ná mieyſcách oſobnych nie bráli SarnStat 509 [idem] 705. [Ponadto w połączeniach szeregowych 34 r.]

»posłowie i rycerstwo« (1): A wſzákóż dogadzáiąc prośbóm Poſłów y Rycérſtwá korony náſzéy [Nunciorum et Nobilitatis Regni nostri JanStat 305]/ będźiemy dáwáć o tych rzeczach liſty náſzé [...]/ którémi oné [urzędniki] będźiemy vpomináć/ áby vrzędóm ſwym doſyć czynili. SarnStat 40. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»rada i rycerstwo; rycerstwo z radą« (1;2): poſłáli [Turcy] do Skánderbegá/ áby im dopuśćił przeſpiecżnie wyiecháć z źiemie/ [...] obeſłał rádę ſwoię y rycerſtwo przednieyſze Skánderbeg/ co ma ſtym cżynić pytał ich BielKron 257; Cóż ty zowieſz Rzeczpoſpolitą? (–) Rycérſtwo Polſkié/ z Rádą Koronną. OrzQuin S2v, S2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»(tak) (panowie) rady (a. rada) i (jako, także i) rycerstwo; panowie rada i z rycerstwem« (10;1): [nigdzie] Nienaydźieſz też tego áby Krol vſtáwiáć czego niemogł/ bes zwolenia Rad y Rycerſtwá ſwego. OrzRozm L2v; WierKróc Bv; Tákżeśćie tego [króla Zygmunta Augusta] W.M. wſzyſcy doználi/ żeć pychy żadney w nim niebyło [...]. Ták z mlodu gdy był chowan a Rády korone y Rycerſtwá wſzyſtko to bacżyli BiałKaz I4; StryjKron 672; ActReg 42; Aby żaden ná té pláce gdźie ſie Woiewództwá do namiotów ſwych ziéżdzáią/ y tám gdźie ſie Ich M. pánowie Rádá y z Rycérſtwem wſzytkim do Rády ziéżdżáią/ żadną zbroią/ żadną ſtrzelbą/ áni ze wſzeláką bronią [...] przyiecháć ważyć ſie nie śmiał SarnStat 15, 15, 16, 17 [2 r.], 58. [Ponadto w połączeniach szeregowych 14 r.]

»(nie tylko) senatorowie i (ale też i) rycerstwo« (2): BiałKaz K2; A Corona podiąwszy się czynic obronę przeciw nieprzyiaciołom temu Panstwu przyległym [...] nawet dla Stanowienia Pokoiu. trzech Senatorow y kilku z Rycerstwa na granice wysłac. niechcieli. ActReg 40. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rycerstwo i setnicy« (1): Siodmego roku poſlał/ ſobie Ioiáda kápłán/ po Rycerſthwo y Sethniki [centuriones et milites]/ [...] y vcżynił ſnimi ſmowę Leop 4.Reg 11/4.

»(panowie) szlachta (a. szlachcicy) i (a, albo) rycerstwo« = nobiles et (aut) milites Miech, JanStat [szyk 8:3] (11): MetrKor 37/2; MiechGlab 7; Y wy pánowye ſláchtá y rycerſtwo/ iż pokoy/ ázaſćye ſye pługow/ goſpodárſtwá y kupyectwá nye yęli/ zbroye ponyechawſſy? KromRozm I Lv; Ná drugi rok/ tho ieſt 1520. ruſzono Slachtę y Rycerſtwo Polſkie poſpolitą wypráwą BielKron 418, 349v; Piotr Pan z Rozenberku/ y Herman Wuy iego/ z wielkością Sláchćicow y Rycerſtwá [...] przyciągnęli do Prus StryjKron 320, 617, 787; Téż vſtáwiamy/ iż gdy który z Rycérſtwá álbo zſzláchty vmrze/ máiąc ſyny ábo dźiéwki: tedy dźiéwki przez bráćią zá mąż máią bydź dáné SarnStat 635, 881, 1141. [Ponadto w połączeniach szeregowych 27 r.]

»wojsko i rycerstwo« (1): Surinſzs niefortunny oćiec/ ten grob ſpráwił ná cżeść bogow obrońcow/ y vmárłych/ y ná wiecżną pámiątkę woyſká y rycerſtwá wſzytkiego Rzymſkiego. BielKron 288. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»żołnierze i rycerstwo« (1): A Witołd vżywáiąc zwycięſtwá/ máło co wytchnąwſzy poki łupy z pobitych żołnierze/ y rycerſtwo iego zebráli/ á ſwoich pochowáli/ ciągnął zá nim [za Korybutem] do Nowogrodká Siewierſkiego StryjKron 497.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i wszytko (a. in(sz)e) rycerstwo (a. i wiele inego rycerstwa, a. i innych wiele z rycerstwa)« (11): Tedy Pan rzekł do Iozuego/ Obácz żećiem dał w ręce twoie Ierycho y z krolem iego/ y ze wſzytkim rycerſtwem iego. BibRadz Ios 6/2, 2.Reg 20/7; Byli w tey ſławney bitwie ći pánowie Polſcy [...] Piotr y ſtániſław Kmitowie/ Stániſław Lánckoruńſki/ Ian Swircżowſki/ Ian y Mikołáy Pileccy Ian Szrąm s Tarnowá/ y wiele inego Rycerſtwá Polſkiego. BielKron 409v, 192v; BudBib Ier 52/4, Ez 38/3; SkarŻyw 559; Prowádzili potym do Wilná ćiáło iego [Gedymina] Synowie y wſzytko Rycerſtwo StryjKron 411; Sſtáło ſie to w Krákowie [...] Roku Pánſkiégo 1433. Przy czym byli [...] Piotr z Pieſkowéy ſkáły Woiewodá Krákowſki/ Ian Głowacz z Oleſznice Márſzałek króleſtwá náſzégo: y innych wiele z Rycérztwá nam miłych. SarnStat 899, 11, 896.

Przen (17): Oto wdzyęcżne dzyedzictwo Páná ták możnego/ Synowye ludzcy co ſą tu kochánim yego [...]. Błogoſłáwyonyſz to cżłek co ſie báwi imi/ [...] Záprawdę tháki nigdy nye może być zháńbyon/ Choćby od nyeprzyyacyoł ze wſſąd był ogárnyon. Owſſem yeſſcże gdy ſtánye w thákyey ſpołecżnośći/ Może rzec ſprzećiwnikom w ſwoyey beſpyecżnośći/ Iż ya gdy mam zacnego rycerſtwá ták wyele/ Mogę zá właſny dzyał wzyąć bogáctwá ich śmyele. LubPs cc6; [Ale patrz iák to trefna Miniſter był przy wſzytkim/ iáko ieden ſtám tego Rycerſtwá/ á przećię ieſt ták źimny y ćierpki/ że niechce pokázáć przećiwko Iezuićie falsi crimen, choć wie/ á drugiemu to chowa. ŚmiglŁup Av].
Zwrot: »rycerstwo pasować« (1): iż pan bog wſzechmogący temu młodemu krolowi nowo národzonemu á miłemu ſynowi ſwemu/ ty młode dworzány á to młode rycerſthwo [tj. zamordowane niewiniątka]/ iemu ku cżći ſpráwić á práwie páſowáć racżył RejPos 26.
Szereg: »dworzanie a rycerstwo« (1): RejPos 26 cf Zwrot.
a) O aniołach (7): Teéż dzis [jest] ſwięto wſſytkiégo dworu kroleſtwa niebieſkiégo ij rycerſtwa anielſkiégo OpecŻyw 9v.

rycerstwo czyje (1): Błogosławćie Páná wſzyſcy/ Aniołowie iego święći/ [...] chwalćieſz wſzyſcy beſpiecżnie/ ktorzyśćie w Kroleſtwie/ Krolá tego wielkiego/ nád krolmi wyżſzego/ y wy rycerſtwo iego/ chwalćie hetmáná ſwoiego. ArtKanc Q20v.

Wyrażenia: »rycerstwo dworu, krolestwa niebieskiego« (1:1): [słyszeliśmy] iáká rádość á iáka pociechá sſtáłá ſie ieſth wſzytkiemu ſwiátu/ z národzenia á s przyſcia tego náſzego ták wdzięcżnego goſciá: kthorey rádośći wſzytko niebo/ wſzytká zyemiá byłá nápełnioná. Co tho ná ten cżás iáwnie okázowáli oni dworzánie á ono rycerſtwo dworu niebieſkiego RejPos 18, 19v.

»(wszytko) rycerstwo niebieskie« = omnis exercitus caeli PolAnt (3): Widźiałem Páná ſiedzącego ná ſtolicy iego/ y wſzytko rycerſtwo niebieſkie ſtoiące około niego BibRadz 3.Reg 22/19; RejAp 172; RejPos 18.

Szereg: »dworzanie a rycerstwo« (2): Bo pátrzay co ſie wnet nád tym dzieciątkiem zyáwiło/ że oni dworzánie á ono rycerſtwo kroleſtwá niebieſkiego/ Anyeli ſwięći/ wneth przybiegli ná poſługę iemu RejPos 19v, 18.
b) O wiernych chrześcijanach (3): Ale iż rozlicżne ſpráwy bywáią w káżdym boiu y rozlicżne Rycerſthwo/ ſłuchay tu z oſobná iákie przywileie/ á iákie obietnice tu káżdemu wiernemu ſwemu/ wedle ſtanu káżdego/ [Pan] obiecowáć á piecżętowáć mocno racży. RejPos 263v, A4.

W połączeniu szeregowym (1): RejPos 263v cf Zwrot.

Zwrot: »pasować rycerstwo« (1): Sliſzelichmy [...] iáko [Pan] hoynemi dáry á vpominki/ w nieomylnych obietnicach ſwoich/ racży obdárowáć á páſowáć tho wierne Rycerſtwo ſwoie/ á thy wdzyęcżne bráćiſzki á przyiaciele ſwoie/ [...] kthorzy w ſtátecżnośći wiáry ſwoiey przebili ſie przy nim [...] przez ty ſrogie niebeſpiecżeńſtwá ſwiátá thego RejPos 263v.
c) O gwiazdach (5): Leop Is 34/4; [Sędźina (marg) alias okráſá (–) rycerſtwá gwiazd [Species caeli gloria stellarum Vulg Eccli 43/10] KsięgiEklez N7v].
Wyrażenie: »(wszystko a. wsze) rycerstwo niebieskie« = (omnis a. universa) militia caeli(-orum) Vulg (4): Y nábudował [Manasses] ołtarzow wſſemu rycerſtwu niebieſkiemu (Gwiazdam/ Słońcu/ y Mieſiącowi) Leop 4.Reg 21/5; Y vcżynili ćielcá w támte dni/ y ofiárowáli ofiarę báłwánowi [...]. A Bog odwroćił ſie/ y wydał ie áby ſlużyli rycerſtwu niebieſkiemu Leop Act 7/42, 4.Reg 21/3, Is 34/4.
a. Rycerze zakonni, członkowie zakonu rycerskiego (11):

rycerstwo czyje [w tym: pron poss (3), G pron (1)] (4): I Rhodys Inſułę [papież] im przydał/ ktorą potym Turek. 1523. kxiężycá Stytzniá zá trzy Mieſiące wziął: Tám ći Mniſzy Rycerze Rycerſtwo ſwoie vtráćili. KrowObr 136; Téż wſzyſtki ſzkody/ krzywdy/ nielubośći [...] w źiemiách Pruſkich álbo indźie vczynioné [...] y tákże przez Miſtrzá y Zakon y iego Rycérſtwo w Pánſtwách Króleſtwá náſzégo będących: té máią bydź zá władzą ninieyſzych przywileiów/ z gruntu vſpokoioné/ zágáſzoné SarnStat 1078, 1095, 1114.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy geograficznej (1): [zobowiązujemy się, że] áni okrom wiádomośći iego y Królów Polſkich/ á oni tákże okrom náſzégo y Rad/ Komendorów/ Prȩłatów/ y Rycérztwá náſzégo Pruſkiégo oſobliwéy y iáſnéy rády/ [...] nie będźiemy ſpráwowáć/ vſtáwiáć/ y vmocniáć iákich przymiérz SarnStat 1095.

W połączeniach szeregowych (9): á my Miſtrz/ potomkowie náſzy/ Komendorowie/ y Zakon/ Prȩłaći/ Rycérztwo/ y poddáni náſzy w Pruśiéch o rzeczonym Naiáſnieyſzym Iego M. Królu Káźimiérzu y króleſtwie Polſkim/ zupełné vfánié y przeſpieczeńſtwo/ [...] ábyſmy dźierżeli y mieli SarnStat 1093; Którému Pánu Káźimiérzowi/ y iego potomkom/ y Króleſtwu Polſkiému/ nas/ náſzé potomki/ Komendory/ Prȩłaty/ Rycérztwo/ Wáſſáły/ Pány/ y Ziemie wſzyſtki náſzé/ któré teraz dźierżemy/ ná wieki przyłączamy SarnStat 1094, 1078, 1081, 1093 [2 r.], 1094, 1095, 1114.

Zestawienie: »rycerstwo rodyjańskie« = joannici (1): Ten [Ludowikus, brat królewski, w Portugalii] ieſt nawyſzſſym Hetmánem Rycerſtwá á zakonu Rodyáńſkiego támże záłożonego. BielKron 279v.
Szereg: »rycerstwo a zakon« (1): BielKron 279v cf Zestawienie.
2. Godność rycerza, szlachectwo, przynależność do stanu rycerskiego (8): A ták ma być vſtáwioná rozność miedzy rycerzem/ á miedzy śláchćicem: á niema być tytuł rycerſtwá [nobilium titulus] przywłaſzcżan tym/ ktorzi go nigdy niezásłużyli. ModrzBaz 76v.
Zwrot: »na rycerstwo pas(ow)ać, pasowany (a. pasan)« (4:2): BielŻyw 113; BielKron 325, 414v; A Gwido iego niechćiał przedáć/ ále mocą onego kámieniá wiele dobrego nábył/ tákże potym ná rycerſtwo był paſan. HistRzym 68; Názáiutrz [Henryk Walezjusz] był prowádzon ná rynek Krákowſki/ Wprzod kleynoty Koronne nioſł vff Senatorſki. W Ratuſzu vbran/ wſtąpił ná Máyeſtat potym/ Od Mieſzcżan przyſięgę wziął/ y dar śrebrny z złotym. Támże też ná Rycerſtwo kilko ich páſſował StryjWjaz C3v, C3v; [PaprHerby 101].
Przen: O Maryi (1):
Wyrażenie: »w rycerstwo pasana« (1): Rozmyſzlmyſz tedy yako marya yeſt ſzwyąta ſcząſna chwalebna ktora tak uyelkymy dary yeſt pouyſſona a yako yeſt uyſoka kroloua ktora takymy kleynoty yeſt wryczerſthwo paſana PatKaz III 97v.
3. Rzemiosło rycerskie, sztuka wojenna; res militaris Modrz (7): BielKron 320v; Ma być tedy od ſámego niemowleſtwa ciało ku rycerſtwu ćzwicżono: y vmysł ku ćierpliwośći przizwyczaiany KwiatKsiąż M2, Mv, O3; iż ón Céſarz wtóry w liczbie/ OCTAuius AVguſtus, niczym innym ſye niebáwił/ iedno Rycérſtwem/ którym ſye báwiąc wielkié zwyćięſtwá otrzymawał SienLekAndr a2; MycPrz II C2; OWſzem iesli w káżdey rzecży/ tedy to pewna/ że nawięcey w rycerſtwie trzebá biegłośći. ModrzBaz 109v; [Iego [hetmana Tarnowskiego] wyſokie Rycżyrſtwo/ ku they doſzkonałoſczi przez rożmaithe woyny przyſzło OrzKsiąż F3v].
4. Służba wojskowa, obowiązek żołnierski, wojaczka, wojowanie; militia HistAl, Vulg, Modrz (20): PatKaz III 150; [starzy rycerze odpowiedzieli Aleksandrowi:] przez wiele cżaſow ſlużyliſmy Filipowi/ iuż nam ſiła y moc vſtała/ żebyſmy mieli zbroię znoſić y vćiski woienne/ [...] dla thego ieſlić ſie podoba/ wybierz ſobie młode/ a od rycerſtwa/ ktoreſmy do tego cżaſu ſprawowali/ niechay będziem wolni. HistAl B5; GliczKsiąż K8v; Zaden ktory walcży nie wikle ſię ſpráwámi żywotá/ áby ſię temu podobał ktory go obrał ná rycerſtwo [ut deligenti milites placeat]. BibRadz 2.Tim 2/4; y náleźli przez cżyńſz być ná ten cżás ludzi w Rzymie 84000. Przebrákowawſzy ie/ [Serwius] obroćił niektore godnieyſze ná ſpráwy/ niektore do roley/ niektore ná rzemioſłá/ niektore ná rycerſtwo. BielKron 103, 431v; ModrzBaz 61; A tym którzy dobrowolnie nie mogą przybydź álbo ſtánąć: Iáko kiedy kto ná naukę záiedźie, álbo po Rycérſtwie ozdobnym do cudzéy nátiiéy, álbo ſłużbą ſie zábáwi: álbo ná pielgrzymſtwo z nabożeńſtwá ſie vda [...]. Dáią mu téż Dilátią SarnStat 1287.
Przen (12): LubPs hh6; A ták ten náſz thu żywot ieſt rycerſtwo trudne/ Záwżdy z námi woiuią złe myſli obłudne. Ktore ieſli nie będą gwałtem przełomiony/ Bá pewnie nas zwoiuią bez wſzytkiey obrony. RejWiz 101v; Toć przykazánie zálecam tobie ſynu Tymoteuſie/ według przedeſſlych w tobie proroctw/ ábyś boiował w nich dobre rycerſtwo/ máiąc wiárę/ y dobre ſumnienie Leop 1.Tim 1/18; A coż zá pożytek biorą ludzie z ponurzenia? [...] (–) Naprzod iáko vcżniowie nowi do Miſtrzá nowego niebieſkiego przyſtáią [...]. Potym ná nowe rycerſtwo do nowego Hetmáná y Wodzá wiáry przyſtáią: áby pod nim ſtátecżnie z świátem/ grzechem/ z Szátánem/ y z właſnym ſwoim ćiáłem woiowáli CzechRozm 259v.

rycerstwo czyje [zawsze: pron poss] (4): Ale ty iedno moy miły Rycerzu Krześćiáńſki [...] nic ſie nie odnoś od ſzcżyrych ſłow á od náuki ſwiętey Páná ſwego/ á zábawiay ſie ſwiętemi Kroynikámi iego. [...] Tám znaydzyeſz wſzytkę pociechę ſwoię/ zá ſtátecżne á wierne Rycerſtwo ſwoie RejPos A5v, A4, A5, A6; [Horęża rycerſtwá náſzego/ nie ſąć ćieleſne: ále mocne Bogiem Leop *B2v (Linde)].

Wyrażenia: »krześcijańskie rycerstwo« [szyk 2:1] (3): A Rycerſtwo twoie Krześćiáńſkie nie potrzebuye wyelkich trudnośći áni praczey/ iedno ćichośći/ pokory/ pokoiu/ miernośći/ ſpráwiedliwośći/ pobożnego á cnotliwego żywothá. RejPos A4, A5; LatHar 351.

»rycerstwo żywota« (1): [w przypowieści o bogaczu i Łazarzu Chrystus naucza] iż iuż kropiá potępionemu ná ięzyk puſzcżona być nie może/ ieſli ſobie thu będącz w tym Rycerſtwie żywota ſwego [...] ſámi tego nie zyednamy. RejPos A5v.

Szeregi: »boj (a. [bojowanie]) a rycerstwo« [szyk zmienny] (2): Ale rozmyſliwſzy ſie o iáki zakład bieżymy do tego kreſu/ álbo iákie kleynoty ſą nam wywieſzone/ moglibychmy ſie o tho pilnie ſtáráć/ ábychmy w thym boiu á w thym ſwiętym Rycerſtwie ſtale á mocnie ſthali/ á nigdy nie vſtawáli. RejPos A4, A5; [Czas zywotha czlowieczego ieſt riczerſtwo, a boiowanÿe na thym ſzwieczie [Militia est vita hominis super terram Vulg Iob 7/1] ArgWykład 41/77].

»wojna a rycerstwo« (1): zwyciężyć cżártá/ zwyciężyć ſwiáth/ zwyciężyć ciáło [...]. Wierz mi iż to nie ledá woyná á nie ledá to rycerſtwo. RejAp 41.

5. Dzielność, męstwo, odwaga, waleczność (8): GliczKsiąż F5; [D]áłáć też Pállás męſtwo y Marſowe dáry/ Aby bronił Oycżyzny y Powſzechney wiáry. [...] [Id]ąc torem cnot ſwiętich/ przodkow ſwych przeſławnych Ktorzy ſą znácżni męſtwem/ y Rádą z lat dawnych. [Kt]orzy Krolom/ Oycżyznie/ Rzecżypoſpolitey/ Doſtáli ſwym Rycerſtwem ſławy známienitey. StryjWjaz Av, Av; POlikráth był okrutnik vfał ſzcżęſciu wiele/ Szcżęſliwſzego iuż nádeń nie máſz mowił ſmiele. Powiem zlepſzą fortuną ia chceſzli inſzego/ W rycerſtwie w obycżáioch tego Wilkowſkiego. PaprPan Aa; [HistFort K6; Druga rzecz: nauka sługam Bożym, jako by się mieli sprawować. A tu potrzeba, żeby każdy wejrzał w urząd swój i pracę etc., jako się człowiek strzeże złych rzeczy w przyczynach, jako też pokazuje cnoty święte, rycerzstwo i stateczność, dawając z siebie przykład. AktaSynod IV 51; PaprHerby 539].

W połączeniu szeregowym (1): SeklKat A2v cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »mężne rycerstwo« (1): Aczkolwyek przodkowie W.M. wielkimy cznotamy męznim ricżerſtwem/ y ſlachetnimy vczinki dom ſwoy wiſſoki y riczerſki rodzay oſlachczili [...]: daleko niemneyſze [!] á niepodleyſze W.M. pamiątki potomkom ſwym poſſobie wiekuiſte zo ſtawy [!] SeklKat A2v.
Szereg: »cnoty i rycerstwo« (1): On [Skarbek] nic nieuſtráſzóny Piérśćień z pálcá ſwégo/ Ziąwſzy wrzućił do złotá ſkárbu Céſárſkiégo. [...] Céſarz to oglądawſzy co Skárbek vczynił/ Habdánk [‘dzięki ci’] z ſwymi iął mówić/ dźięki iemu czynił. Z tąd mię Habdánkiem zową/ gdym w Polſzce godnośći/ Z Cnót y z Rycérſtwá doſtał/ Szlácheckiéy wolnośći. BiałKat d4v.
Przen: Męstwo duchowe (2): ktoreś ty przedtem wielką mocą ku ſtałości wiódł/ a terás iem iſćie piękné wiary a rycerſtwa twoiego kleinoty przynoſiſz MurzHist N3v; Pogáńſka ſtara mądrość/ piſałá hiſtorie/ ſławiąc ludzie wboiu mężne y w ſpráwách dzielne: [...] y cżytáć to ludziom młodym kazáli [...]. A my iáko zámilcżeć możem wielkich w rycerſtwie duchownym ludzi/ ktorzy dáleko lepſzego y korzyſtnieyſzego zwyćięſtwá doſtáli/ y trudnieyſzą woynę ſzcżęśliwie wygráwali? SkarŻyw A3v.
6. [Prawdopodobnie: Towarzystwo rycerzy, przebywanie wśród rycerzy: [Menelaos do Heleny:] O Niezbedna zła niewiáſto Vdałas¨ ſie ná to niepoczeſne rycerſtwo. Pámiętay iż ſtym gámratem będzieſz pożywáłá kwas¨nych iábłek y zdrowias¨ boday nie ſtradáłá. SądParysa D2.]
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Militia, Zołnierſtwo/ Rycerſtwo/ woyná. Mącz 221b.

Synonimy: 1. ślachta, wojsko, żołnierstwo; 2. ślachectwo; 3. żołnierstwo; 4. boj, bojowanie, walczenie, walka, wojowanie, żołdowanie, żołnierska, żołnierstwo, żołnierzowanie; 5. dzielność, męstwo, mężność, przeważność, śmiałość, waleczność, żołnierstwo.

AĆ