[zaloguj się]
[pdf]

PRZEŚPIECZNY (120) ai

prześpieczny (102), prześpieczen (13), prześpieczny a. prześpieczen (5).

-ſ- (90), -ś- (28), -(s)- (2).

Oba e jasne.

comp prześpieczniéjszy (24); -éjszy (2), -(e)jszy (22).

Fleksja
sg
mNprześpieczny, prześpieczniejszy, prześpieczen fNprześpiecznå, prześpieczniejszå nNprześpieczn(e), prześpieczniejsz(e), prześpieczno
Gprześpieczn(e)go, prześpieczniejsz(e)go Gprześpiecznéj Gprześpieczn(e)go
D D Dprześpieczn(e)mu, prześpieczniejsz(e)mu
Aprześpieczny, prześpieczn(e)go Aprześpieczniejszą Aprześpieczné, prześpieczniejszé
Iprześpiecznym, prześpieczniejsz(e)m Iprześpieczną Iprześpiecznym
L L Lprześpiecznym, prześpieczniejszym
pl
N m pers prześpieczni, prześpieczniejszy
G prześpiecznych
A m pers prześpieczn(e)
subst prześpieczn(e)
I m prześpiecznymi, prześpieczn(e)mi
inne formy
pl N subst m i f - prześpieczn(e), prześpieczniejsz(e); pl N subst n - prześpieczn(e), prześpieczny

sg m N prześpieczny, prześpieczniejszy (23), prześpieczen (10); ~ (attrib) prześpieczny (1); ~ (praed) prześpieczny (20), prześpieczen (10); prześpieczny OpecŻyw, BielKom, SienLek (2), BielSpr, BielRozm; prześpieczen MurzHist, LubPs, RejPos; prześpieczny : prześpieczen BierEz (5:2), FalZioł (1:2), BielKron (6:1), BielSat (1:1), ArtKanc (1:1). ◊ G prześpieczn(e)go, prześpieczniejsz(e)go (2). ◊ A prześpieczny (3), prześpieczn(e)go (2). ◊ I prześpiecznym (4), prześpieczniejsz(e)m (1) GliczKsiąż. ◊ f N prześpiecznå, prześpieczniejszå (9); -å (4), -(a) (5). ◊ G prześpiecznéj (2); -[éj], -(e)j (2). ◊ A prześpieczniejszą (1). ◊ I prześpieczną (3). ◊ n N prześpieczn(e), prześpieczniejsz(e) (4), prześpieczno (2); ~ (attrib) -(e) (1); ~ (praed) -(e) (3) FalZioł, Leop, BielKron, -o (2) LibLeg, Diar. ◊ G prześpieczn(e)go (2). ◊ D prześpieczn(e)mu, prześpieczniejsz(e)mu (2). ◊ A prześpieczné, prześpieczniejszé (15); -é (2), -(e) (13). ◊ I prześpiecznym (1). ◊ L prześpiecznym, prześpieczniejszym (3). ◊ pl N m pers prześpieczni, prześpieczniejszy (18). subst m i f prześpieczn(e), prześpieczniejsz(e) (3). n (praed) prześpieczn(e) (2) FalZioł, BudBib, prześpieczny (1) LibLeg. ◊ G prześpiecznych (1). ◊ A m pers prześpieczn(e) (1). subst prześpieczn(e) (2). ◊ pl I m prześpiecznymi MWilkHist (2), prześpieczn(e)mi (1) FalZioł.

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w.

1. Wolny od niebezpieczeństwa, nie zagrożony; securus HistAl, PolAnt, Calag, JanStat; munitus Vulg [w tym: o miejscach (35)] (75): Tedy kupiec ná drzewo wſtąpił/ Aby táko prześpiecżen był. BierEz I4, H2v, M3v, R2v; FalZioł V 52; RejPs 82v; HistAl I6; MurzHist Lv; KromRozm I P2v; ſpráwował ſye y gotował tu ná ſwyećye ku wyecznemu á przeſpyecznemu vżywányu bogá/ yáko nawyſſſſego dobrá ſwego KromRozm III B2; Tenći Pan ſtrzeże weſcya y wyſcia twoiego/ Abyś yuż był przeſpyeczen zá tą ſtrażą yego LubPs cc3; iż gdy [luteranie] pokoiá domowego v Ceſárzá niemogli vprośić/ może káżdy rozumieć/ iż w thym wątpieniu nieſą [!] przeſpiecżni. BielKron 210; á Krol mu [Stefanowi] náznáczył y poſtąpił Hálickiego zamku/ áby tam miał ſkład ſwoim ſkárbom prześpieczny. BielKron 387v, 194v, 239, 254v, 402, 442 (9); Mącz 314a; [król] Nigdy nie ieſt przeſpiecżen/ ma być záwżdy zbroyny BielSat N4v; BielSpr 28v, 63v; BudBib 4.Esdr 7/13; (did) Káiphas. (–) Stároſtę my námowimy Iáko żywnie ſámi chcemy. Iż będźiećie przeſpiecżnymi MWilkHist D3v, D2v; ArtKanc A13v; IZ zbytnia ſwawola y wielkość zlodźiei ztąd rozmnożyłá ſie/ że złodźieie máią rzeczy krádźionych v Zydów przedawánié przeſpieczné SarnStat 262; [poddani nasi] mężobóyſtwá przez wſzelkiégo ná Bogá y ludźie baczenia czynią ták/ iż iuż wiele ich nietylko w domiéch/ ále y w kośćiołách nie ſą przeſpieczni. SarnStat 607; [BielKron 1551 16v, 23, 45].

prześpieczny (prześpieczen) od kogo, od czego (11): Gdy ktho pije wodę Dzięgielową na kożdy dzień dwa łoty/ [...] Taki cżłowiek może być przeſpiecżen od każdej niemocy FalZioł II 21d, IV 54c; liſthy yego M poslacz raczil, kthoremy by lysthy myastha ony myaly bycz przespieczny od wſzelakyey skody voyſka LibLeg 7/35v; Abowyem pan bog ták o takim powiáda káżdem/ iż gdy on práwie vmiłował mnie vczynięgo też przeſpiecznego od każdey złey przygody RejPs 136v; Czyńćie przykazánia moie [...] chcećiełi [!] by wam źiemiá dawáłá vżytki ſwoie/ ktorych byśćie vżywáli do woley/ przeſpieczni od wſſelkiey burzy Leop Lev 25/19; BielKron 316v; SienLek 156v; RejPos 142v; ABy też przeſpiecżnieyſzy byli od zdradziec iákich/ vtwierdzali przyſięgami ſwoie przełożone Sprawce Woienne BielSpr 11v; OrzJan 78. Cf »prześpieczny od nieprzyjaciela«.

prześpieczny przeciw czemu (1): izaſz ſámo mieyſce y położenie kráin Mácedońſkich/ nas według ich przyrodzonego położenia/ przeciw káżdego nieprzyiaćiela nawałnośćią [lege: nawałności] przeſpiecżnych niecżyni BielKron 244v.

prześpieczny przed kim (1): [zbuntowane chłopstwo ciągnęło przez krainy] przed ktorymi nie mogł być przeſpiecżny żaden Pan BielKron 202.

prześpieczny w czym (2): [Saskowie prosili Cesarza] áby káżdy w ſwoiey wierze/ w pokoiu był przespiecżny BielKron 209; S they przycżyny przeſpiecżnieyſzyſmy byli w ćiągnieniu/ áżeſmy przyſzli do they rzeki gdźieſmy ſie potykali z Nigryty pierwey BielKron 451v.

prześpieczen miedzy czym (żywotne) (1): był przeſpiecżen Prorok święty/ miedzy ſrogimi źwierzęty. ArtKanc I18v.

W połączeniu szeregowym (1): Kupczom thez iest wolno y othworzono y przespieczno zmoldawskiei ziemie chodzicz do naſchich ziem. LibLeg 6/78v.

Przysłowie: Ale kto ieſt pokornieyſzy/ Tenći bywa przeſpiecżnieyſzy BierEz K, O2v.
Wyrażenia: »prześpieczny brzeg« (1): Opuśćiwſzy onę kráinę/ puśćiliſmy ſie ná przeſpiecżny brzeg BielKron 447v.

»droga prześpieczna, [jechanie a. przejazd prześpieczny(-e)]« (2): Pobrawſzy wiele miaſt Turcy w Dalmáckich [...] kráinách/ przywłaſzcżyli ſobie miáſtá y zamki [...] áby ſobie lepſzą drogę á przeſpiecżnieyſzą do Węgier otworzyli BielKron 308v, 398v; [z których [ogrodów] czynsz [...] na pożytek miejski obracają [...] a nawięcej dla przejazdu przespiecznego z solą LustrRus II 42; BielKron 1597 484 (Linde)].

»miejsce prześpieczne« = locus munitus Vulg [szyk 9:6] (15): BierEz K3; mvſiałem zaſię zgardłem naiake przeſ piecżnieiſze [!] mieſce vciekać. SeklWyzn 4v; MurzHist C3; Leop Iudic 9/46; Po wywołániu Luterá/ polecił go Kſiążę Sáskie niektorey ſláchćie/ áby go odwiedli ná mieyſce táiemne przeſpiecżne BielKron 197v, 194, 214, 249, 309v [2 r.], 371 (11).

»prześpieczny od nieprzyjaciela« (1): [Starzy ludzie waleczni okopywali się z wojskiem] ſtąd byli prześpiecżni w nocy od nieprzyjaćielá BielSpr 7v.

»prześpieczny pokoj« (1): [ludzie gnębieni przez smoki uradzili] Aby onych dwu ſmokow gardł iáko pozbáwić/ A tym ſię prześpiecżnego pokoiu nábáwić. CzahTr E2v.

»przyrzeczenie prześpieczne« = obietnica bezpieczeństwa (1): Przyiechał tedy do Spiry Ceſarz ná Syem [...] do kthorego Kſiążethá Luterſkie poſłáli poſły ſwoie ſthymi Artykuły/ ieſli im przyrzeczenie vcżyni przeſpiecżne BielKron 221.

Szeregi: »obronny a prześpieczny« (1): Co gdy vſłyſzeli ći kthorzy mieſſkáli ná wieży Sychimitow/ weſſli do Bożnice Bogá ſwego Beryt/ gdzie byli z niem przymierze vcżynili/ y ſtąd że ono mieyſce imię wzięło/ ktore było bárzo obronne á przespieczne [qui erat munitus valde] Leop Iudic 9/46.

»nie pewny ani prześpieczny« (1): Iż nyepewna áni przeſpyeczna rzecz piſmem piſmo wykłádáć. KromRozm II q4 marg.

»w pokoju i prześpieczny« (1): [Kajetan wezwał do siebie Lutera] przytym dał mu dwie rzecży ktemu chceli mieć łáſkę Pápieſką y inych duchownych á w pokoiu być y przeſpiecżnym/ iedná áby ſwe błędy odwołał BielKron 194.

[»świebodny i prześpieczny«: Rádźili iedni áby byli pierwey Choćim wźięli/ á nieprzyiaćielá ſobie pozad nie zoſtáwowáli/ iżby świebodne y przeſpiecżne było iechánie do woyſká BielKron 1597 484 (Linde).]

»prześpieczny a (i) wolny« (2): y miałem przeſpiecżne á wolne wſzędźie przeſcie/ iż rozumieli wſzyſcy tho o mnie/ żem [...] Pielgrzym BielKron 457v; [kupcy] którzy ſą w poddánośći náſzéy/ y zakonu/ niech wſzędźie ná źiemiach y ná wodách będą przeſpieczni y wolni [tuti et securi JanStat 877] SarnStat 1098.

W przen (2): [król postanowił prawo] áby wſzyſtkim vćiśnionym [...] przeſpieczna do áppelláciiéy y odezwánia vcieczká otworzoná byłá [totum ad illud appellandi JanStat 1017] SarnStat 952.
Szereg: »pewny a prześpieczny« (1): w vąthplyuych rzeczach droga pewnyeyſza a przeſpyecznyeyſza ma bycz obyerana PatKaz I 15v.
2. Wolny od obaw, mający poczucie bezpieczeństwa; pogodny, spokojny; vegetus Mącz (31): FalZioł II 5d; Azaż sie tobie nie widzi Lepszy żywot śrzednich ludzi, Ktory[ch] rozkoszy prześpieczne I przyjaźni pożyteczne? BierRozm 7; Diar 43; á Troiáni w ten cżás goduiąc popili ſie á poſnęli będąc przeſpiecżni. Grekowie ie nád nádzyeię ich zwoiowáli BielKron 61; Wykłádał káżdy ſwoię rzecż przed ſędźmi. Przekłádał pirwſzy moc wina [...] cżłowiek po nim bywa weſoły/ przeſpiecżny [...] nikogo ſie nie boi BielKron 115v, 124, 303, 355, 369, 409v; Mącz 477a; SienLek 19; Gdźie groſzá niezachowaſz/ iużeś nędznik wiecżny/ A ieſli ſie zádłużyſz/ nie będźieſz przeſpiecżny. BielSat Dv; BielSpr 39; BielRozm 25; CzahTr B4v; [BielKron 1551 34v].

prześpieczny w czym (1): Do nog im [orłom] miechy przypráwił/ Do kożdego dziećię wſádził. Ktore mu mięſo puſzcżáło/ Albo wzgorę podnaſzáło. A gdy ſie ták zwycżáili/ A w tym iuż przeſpiecżni byli: Ezop gdy cżás vpátrzył słuſzny/ Iáchał do Egiptu z nimi. BierEz Gv.

Wyrażenia: »prześpieczny zdrowia« (1): Liſzká [...] w nogi ſie porániłá: Więc nárzekáiąc wzdycháłá/ A tarn táko obwiniáłá: Iam ſie ku tobie ſkłoniłá/ Bych prześpiecżna zdrowia byłá. A otoś mię táko zdrádził/ Iżeś mi nogi poránił. BierEz H4v; [Iaropełk [...] vćiekł s Kijowá do Rodenu Zamku/ ktory leżał ná vſciu rzeki Iurſy/ gdzie ſie być przeſpiecznym zdrowia [= życia] ſwego rozumiał StryjKron 131 (Linde)].

»żywot (a. życie) [jest] prześpieczne« [szyk 4:1] (5): Zywot mierny prześpiecżny. BierEz M3v, L2v; BielKom D5v; BielKron 3; [ludzie zacni] tę iednę niepoślednieyſzą [naukę] nam ku przeſpiecżnieyſzemu żyćiu [...] zoſtáwili WerKaz 275.

W przen (4):
Wyrażenia »prześpieczna myśl« (1): (marg) Sthały y o ſzcżęſcie mało dba. (–) A [stateczny rzeczy] terázeyſze też iuż ſobie rozumem rozważa co z nimi cżynić/ á ktemu po ſobie ma nieomylne obietnice Páńſkie/ tedy záwżdy weſoł/ thedy záwżdy s przeſpiecżną myſlą ſobie ſtoi RejZwierc 88.

»serce prześpieczne« (2): A tak na to [zdrady świata] to ſnadź nalepſzy plaſtr [...] Mieć myſl wolną a ſercze przeſpiecżne RejJóz Q4, E2v.

»prześpieczne sumnienie« (1): [Cesarz mówił, iż dekret słusznie jest uczynion] przeto Kſiążę Sáſkie y wſzytcy towárzyſze iego mieli náto przyzwolić/ o ktorych też to idzie zbáwienie duſzne/ y przeſpiecżne ſumnienie BielKron 207.

a. O wypowiedziach: nieskrępowany (4): chciano nam odiac te znamienite ſtraze wolnoſci naſzich ſtarodawne/ iezik przeſpietzni PaprUp F4v, L4; [zacnych y dźiélnych ſpraw ludźie/ oſtrégo rozumu/ doświádczonéy mądrośći/ przeſpiecznéy y rozrywczéy wymowy/ chwalców potrzebuią SkarżyńKaz 3].
Wyrażenie: »prześpieczna rzecz« = śmiała wypowiedź, mowa (2): Laſki [...] przyiechał do Solimaná do Konſtantinopolá/ ſpráwował poſelſtwo od Ferdynándá przeſpiecżną rzecżą miánuiąc cżęſto możność Ceſárzá Krześćiáńſkiego/ kthoremu ſie niegodzi brátá Ferdynándá odſtępić/ pobudził ná ſię Ceſárzá iż on ták przeſpiecżną rzeczą ſmiał záfráſowáć oblicże iáſne Ceſárſkie BielKron 311v.
3. Odpowiedni, niezagrażający, pewny (o środkach leczniczych) (5): ſok wyciſniony z banie á z rożanym oleykiem zmieſzany/ bolenie vſzu [...] oddala, á zwłaſzcża dzieciem lekarſtwo ieſt przeſpicżne [!] FalZioł I 39d; przy dawaniu takich rżeczy [silnie działajacych leków] proſty cżłowiek wſzytkiego bacżyć nie może/ [...] Ma żądać pomocy doctorowſkiey, aby rzecż tym przeſpiecżnieyſza była FalZioł V 27, III 30b, V 70.

prześpieczny ku czemu (1): á tego lektwarzu pani ma [...] pożywać, przez kielko dni/ abowiem ieſt rzecż przeſpiecżna ku pożywaniu á vżytecżna niepodobnie ku pocżęciu. FalZioł V 86v.

4. Dobry, należyty (o stanie fizycznym i umysłowym człowieka) (4): [wódka ze dwunaści ziół] ocży iaſne y przeſpiecżnego weyzrzenia cżyni. FalZioł II 19d; A przeto przeſpiecznego zdrowia młodzieńcżicy/ potrzeb yeſt iżeby przes vſtawiczną pracą vſmierzani bywali. KwiatKsiąż D.

prześpieczny ku czemu (1): ciała cżyſte przeſpiecżnieyſze ſą ku odpieraniu przeciw iadowitoſci powietrza FalZioł V 61.

a. Mądry, doświadczony (1): gdy dzyecyę w ſzkole álbo w kolegium yákyem v prcceptorá [!] dobrego vcżyć ſie będzye/ nye yeſt rzecż nyepodobna áby y byegleyſſem y przeſpyecżnyeyſſem sſtáć ſye nye myáło. GliczKsiąż K6.
5. Życzliwy, przyjazny (o sposobie bycia człowieka) (3): [Józef] byl mily/ bo byl w ſlowie prawdziwy wierny ij przeſpiecżny w żywocie ſwoiem ij w vcżynku byl proſty/ dobry/ ſmierny OpecŻyw 4v; Chodziły kthemu dzieći ná ćwicżenie iáko do iedney ſzkoły/ áby ſłyſzeli ludzkie rozmowy/ á ſtąd ſie vcżyli obycżáiow/ przeſpiecżney rozmowy thowárzyſkiey śmiechow/ powieśći/ y innych BielKron 272v.
Wyrażenie: »prześpieczny w mowie« (1): Bądź przespiecżny miedzy ludźmi w mowie/ Niechay cżapki w potkániu ná głowie BielKom F4.
6. Pewny, niewzruszony (1):
Szereg: »pewny i prześpieczny«: (1): á ná koſćyelnym podányu y náuce/ yáko ná pewnym y przeſpyecznym grunćie prawdy ſádźić ſye mamy KromRozm III A4v.
*** Bez wystarczajacego kontekstu (1): Sicher. Prześpiecżny. Securus. Calag 441a.

Synonimy: 1. pewny, swobodny, wolny; 2. niebojazny, nietroskliwy, pewny, śmiały, wolny; 3. pewny; 4. dobry, zdrowy; 5. przyjazny, sprzyjazny, życzliwy; 6. pewny.

Cf BEZPIECZNY, NIEPRZEŚPIECZNY

DDJ