[zaloguj się]
[pdf]

PRZETRWAĆ (61) vb pf

-trw- (59), -trf- (2).

e oraz a jasne.

Fleksja
inf przetrwać
praet
sg pl
1 m -em przetrwåł m pers przetrwalismy
2 m -eś, -ś przetrwåł m pers -ście przetrwali
3 m przetrwåł m pers przetrwali
plusq
sg
3 f była przetrwała
conditionalis
sg
1 m bych przetrwåł
3 m by przetrwåł

inf przetrwać (13). ◊ fut 1 sg przetrwåm (1). ◊ 2 sg przetrwåsz (4). ◊ 3 sg przetrwå (10). ◊ 3 pl przetrwają (2). ◊ praet 1 sg m -em przetrwåł (1). ◊ 2 sg m -eś, -ś przetrwåł (4). ◊ 3 sg m przetrwåł (7). ◊ 1 pl m pers przetrwalismy (1). ◊ 2 pl m pers -ście przetrwali (2). ◊ 3 pl m pers przetrwali (1). ◊ plusq 3 sg f była przetrwała (1). ◊ con 1 sg m bych przetrwåł (1). ◊ 3 sg m by przetrwåł (3). ◊ part praet act przetrwåwszy (10).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Nie przestać istnieć, istnieć w dalszym ciągu; permanere PolAnt, Vulg (55): K temu onych wiele ſię kápłany sſtawáło/ dla tego iż im śmierć nie dopuśćiłá przetrwáć: ále ten [Jezus] iż ná wieki trwa/ ma kápłáńſtwo wiekuiſte [o wyższości wiecznego kapłaństwa Chrystusowego nad kapłaństwem lewickim, które nie miało znamion trwałości ze względu na naturalną konieczność umierania kapłanów]. WujNT Hebr 7/23.

przetrwać jak długo (3): Annos ducentos explere, Dwie ście lat przekonáć/ Przetrwáć/ Albo dwie ſcie lat zupełnie mieć. Mącz 304c. Cf Zwrot.

Zwrot: »przetrwać wieki, wszytki czasy nieskończone« = trwać wiecznie [szyk zmienny] (1:1): On co ná dwoye rozdzyelił y morze cżerwone/ Litość yego przetrwa wſſytki cżáſy nyeſkońcżone/ Przez ktore lud Izráelſki przewyodł miłośćiwye/ Gdyż yego miłoſierdzyeńſtwo yeſt wiecżne prawdziwie LubPs dd5; Pánie/ miłośierdźié twoie Wieki przetrwa KochPs 202.
Szereg: »przekonać, przetrwać« (1): Mącz 304c cf przetrwać jak długo.
a. O ludziach: przeżyć, pozostać przy życiu; pozostać jakimś, gdzieś, w dalszym ciągu; vivere HistAl (46):

przetrwać co [= jaki okres] (3): Otoś wyſchłá cżarna chuda/ Chodziſz iákoby obłudá/ [...] Muśiſz przed cżáſem ziść s ſwiátá/ Nie przetrwaſz y tego látá. BielKom F. Cf »przetrwać dzień«, »przetrwać noc«.

przetrwać jak długo (6): Thedy drzewo ſlonecżne Indyiskim ięzykiem [Aleksandrowi] odpwiedziálo [!]/ thy zwycięſcá ſwiátá pan y ociec ieſtes/ ále kroleſtwá oycowskiego po żadnych cżáſiech nie vyrzyſz/ ieſzcże rok ieden y oſm mieſięcy przetrwaſz HistAl L3; Kthory po Mężoboyſtwie popełnionym wytrwał dźieſyęć lat/ wolny ieſt od śmierći/ y owſzem ieſli by dwádźieſćiá lat przetrwał/ nie ma być iuż o mężoboyſthwo winowan. GroicPorz mm2; Potym Ionátás przetrwawſzy wiele lat dokonał żywotá ſwoiego w pokoiu. HistRzym 64v; A byłá Anná Prorokini [...]/ tá iuż byłá przetrwáłá wyele cżáſow RejPos 28v; SkarKaz 577b; CiekPotr 43. Cf »wieczny wiek przetrwać«.

przetrwać gdzie (2): SkarKaz 577b; czyiákolwiek kiedy Tá wioſká byłá, niemáſz żadnego ktoremu Zleby ſię tám powodzić nie miáło od dawná: Iedni pomárli, drugich wywołano, trzeci Sámi ſię powiesſzáli [...]. Nákoniec y Tátárow, ktory ieſt naydużſzy Y naycierpliwſzy narod, nie naydzie ſię żaden, Coby tám ſześć mieſięcy przetrwał y żyw zoſtał; Wſzyſcy kádukiem zchodzą. CiekPotr 43.

Zwroty: »przetrwać dzień« (1): Ieſli kiedy ná cżás záſnę záś myſlę iáko powſtáć/ A przetrwawſzy záś dzyeń przyſzły przydzye wiecż⟨o⟩rá cżekáć LubPs hh6.

»przetrwać noc« (1): Nocte interposita, Przetrwawſzy yednę noc. Mącz 311b.

»wieczny wiek przetrwać« (1): Dádzą czesć pánu/ którzy go ſzukáią. Ich ſercá wcále wieczny wiek przetrwáią. KochPs 32.

W przen (2): KochPs 32; Ale czekay ſynaczku [tj. św. Janie] czáſu twego/ ieſzcze trzy mieśiące w tym ćięmnym namiećie [tj. w łonie matki] przetrwáć maſz SkarKaz 577b.
α. Spędzić w jakiś sposób określony czas; ducere, producere, traducere, transmittere Mącz (8):

przetrwać czym [= na czymś, robiąc coś] (1): Ducere noctem iucundis sermonibus, Miłemi rozmowámi noc przetrwáć. Mącz [95]d.

przetrwać w czym [= robiąc coś, żyjąc jakoś] (2): [Św. Szymon Słupnik] W tákich pracach y dziwnym Angelſkim żywoćie/ lat pięćdzieśiąt y ſześć od ſwego náwrocenia przetrwał SkarŻyw 31. Cf »żywot przetrwać«.

przetrwać jak długo (4): Mącz 227c; ále żeby [św. Szymon Słupnik] mogł ſtać/ drábinę do ſłupá przywiązał/ y ná niey nie tylo wſpárty/ ále teſz y przywiązány/ cżterdzieśći dni poſtu przetrwał. SkarŻyw 29; [Św. Szymon Słupnik] ſłup ſobie wyſoko poſtáwił/ ná ktorym wednie y wnocy przemieſzkał/ komorkę ſobie ná nim ná dwá łokćiá vcżyniwſzy/ wktorey przez trzydzieśći lat przetrwał. SkarŻyw 30, 31.

przetrwać gdzie (3): Aliquot menses transmittere in specu, Kilká mieſiąców przetrwáć w yákiey yáskiniey. Mącz 227c, 252a; SkarŻyw 30.

Zwroty: »dzień przetrwać« (1): Cyathos sorbillans paulatim hunc producam diem Nápiyáyąc ſie ten dzień przetrwam. Mącz 96d.

»noc przetrwać« = noctem ducere, pernoctare Mącz (2): Noctem in gramine pernoctare, Noc ná tráwie przetrwáć. Mącz 252a, [95]d.

»[w czym] żywot przetrwać« (1): Vitam sine ullo corporis languore traducere, W dobrym zdrowiu żywot przetrwáć. Mącz 97a.

β. Dożyć starości (1):
Zwrot: »przetrwać wiek starości« (1): A ty w pokoiu żeydźieſz zá oycy twoimi/ y będźieſz pogrzebion przetrwawſzy dobry wiek ſtárośći [Sepelieris in canitie bona]. BibRadz Gen 15/15.
γ. Skończyć jakiś okres życia [co = jaki okres] (6): Azażeś iuż nie przetrwał Wioſny oney nadobney zázieleniáłey młodośći ſwoiey? RejZwierc 172, 172.
Zwrot: »przetrwać (wszytki) czasy sw(oj)e (a. poćciwej pracej swojej), czas wieku [czyjego]« [szyk zmienny] (3:1): Tákżeć theż cżás wieku náſzego/ komu gi da Pan Bog przetrwáć/ ieſt ná trzy cżęśći rozdzielon. RejPos 40; A tákże y ty gdyżeś iuż przetrwał wſzythki cżáſy poććiwey pracey ſwoiey/ á przyſzedłeś iuż ku záſtydłym cżáſom ieſiennym ſwoim [...]/ opátruyże pilno/ ſtárayże ſie pilno/ [...] iákobyś ony pirwſze roboty pirwſzych cżáſow ſwoich ták záchował w ſzpiżárniach ſwoich/ iákobyś mogł beſpiecżnie zá niemi przyść do onego wdzięcżnego odpocżywánia ſwego RejZwierc 136v; A wſzákoż ſą niektorzy ktorzy ták iáko táko cżáſy ſwe przetrwawſzy ſtarośći ſie lękáią/ iż ſie po niey bliſkiey ſmierći nádziewáią. RejZwierc 161v, 136v.
δ. Przetrzymać, znieść trudności, przeciwności; exsequi, exsorbere, pertolerare Mącz, Cn; pati Cn [w tym: co (13)] (15): (did) Iakob mowi do ſinow (–) [...] Ażażem ia iuż przeż ten cżas prżetrwał iednę mękę Straćiłem miłego ſina [...] marnie RejJóz L8; RejWiz 35; Exequi egestatem, Vboſtwo przetrwáć. Mącz 385c; Exorbere difficultatem, per translationem, Trudność wyłknąc/ álbo połknąć/ to yeſt/ przetrwáć. Mącz 403a; Pertolero, Przetrwáć/ przećierpieć. Mącz 457d; A thu Pan błogoſłáwionym práwie káżdego vcżynić obiecáć racżył/ kto áż do końcá záchowa ſtałość ſwoię iemu/ á przetrwa ty wſzytki omylne á oſtátecżne pokuſy ſwoie. RejPos 239v, 263; (nagł) Ná korab P. Laſkiégo Olbrychtá. (–) PRózno ſye morze nieſpokoynie burzyſz/ Przedśię Korabiá tego nie zánurzyſz. Przetrwawſzy wſzytki przećiwné pogody/ Stánie ná brzegu w cále y bez ſzkody. PudłFr 27. [Cf też 2. BielKron 424v.]

przetrwać czego [prawdopodobnie zmiana składni pod wpływem „mało”] (1): Acż thám [na wojnie] iuż też pocżęśći y nędze poćirpieć muśi/ nie doieść/ nie dopić/ nie doſpáć [...]/ ále przetrwawſzy máło [= przez krótką chwilę] tey nędze/ iákiey záſię s tego z miłemi przyiacioły roſkoſzy vżywa RejZwierc 177v.

przetrwać w czym [= będąc jakim] (1): Y To nadobna cnotá/ gdy kto w ćirpliwośći/ Záchowa myſl ſtátecżnie/ á złey wſzetecżnośći/ Nie da buiáć nád ſobą/ á w ſwoiey ſkromnośći/ Przetrwa cżás/ áż náſtáną/ ine odmiennośći. RejZwierz 133.

W charakterystycznych połączeniach: przetrwać burzki a omylności (nawałności) świata tego (2), heretyctwa, mękę, pokusy, przeciwne pogody, trudność, trwogi, tyraństwa, ubostwo; w skromności przetrwać.

Zwroty: »cało przetrwać« (1): Látá 1544. Było cżworo záćmienie iednego roku/ Słońcá dwoie/ Mieſiącá thákież/ co ſie przed thym nigdy nie trafiáło. O nich z dawná powiádáli Kápiſtran y inſzy piſząc/ iż fortunni tho ludzye będą/ ieſli ty cżáſy cáło przetrwáią. BielKron 424v.

»przetrwać ([jakie]) czas(y)« [szyk zmienny] (4): RejZwierz 133; BielKron 424v; RejPos 150; Gdźieś [= oby] to człowiekowi/ Wolno było ták látáć/ iáko gołębiowi: Lećiałbych conadáléy miedzy głuché láſy/ Y támbych ſwóy wiek trawił/ y przetrwał złe czáſy. KochPs 80.

Szereg: »przeczekać i przetrwać« (1): Pomożyſz nam tedy tego náſz miłośćiwy Pánie [...]/ á vtwirdz w tákiey ſtátecżnośći ſercá náſze/ ábychmy cie Páná ſwego nigdy w żadnych niebeſpiecżnoſciach náſzych nie odſtępowáli [...]. A przecżekawſzy y przetrwawſzy ty ſrogie burzki á ty ſrogie nawáłność [!] ſwiátá tego/ ciebye Krolá á Páná ſwego w rádośći á z weſołym ſumnieniem docżekáli RejPos 27v.
W przen (1): A tá łodká [tj. Kościół katolicki] płynie y ſłynie: Tyráńſtwá wſzytki y Heretyctwá przetrfawſzy/ iáko mocna ſkáłá/ ſtoi. SkarJedn 150.
ε. Wytrwać [w tym: w czym (4)] (5): Bo ácżby [uczeń] cżás náłożył yákiſz kolwyek/ á wnim ſie nye pilnye vcżył/ áni theż wtem coby przed ſię wzyął przetrwał/ cżás on nye vżytecżny ále márny á poprozny będzye. GliczKsiąż Nv.

przetrwać co (1): A wſpomináć tu napirwey racży [Jezus w ośmiu błogosławieństwach] onego ſtałego á mocnego Rycerzá ſwoiego [tj. człowieka wiernego Bogu]/ á ſnadź naprzednieyſzego/ ktory ten hárc á iście trudny przetrwał przy nim/ iż był záwżdy vbogi w duchu. RejPos 263v.

przetrwać przy kim (2): O Iáko wdzyęcżne poſelſtwo á iáko wdzyęcżna obietnicá Páná náſzego thu dochodzi do vſzu wiernych iego [...]. A do thych zwłaſzcżá/ kthorym záſlubił ty wiecżne błogoſłáwieńſtwá ſwoie/ kthorzy przetrwawſzy w ſtátecżnoſciách ſwoich przy nim/ iáko przy wiernym Pánu á przy Páſterzu ſwoim/ przetrwáli y ty wſzytki burzki á omylnośći ſwiáthá thego. RejPos 263, 263v.

przetrwać z kim (2): A iámći ieſt miedzy wami iako ten ktory poſługuie/ a wy ieſteście/ ći/ ktorzyście zemną wpokuſach moich przetrfali MurzNT Luc 22/28 [przekład tego samego tekstu] LatHar 717.

ζ. Przeczekać aż coś przeminie [co] (1): Ale ſie pilnie pytay do domku iednego/ Co tu ſtoi ná ſkále máło wyzſzey wzgorę/ Vźrzyſz gi wnet gdy przetrwaſz tę ták ſzpetną chmurę. RejWiz 107.
b. O Bogu (1):
Zwrot: »wszytki wieki przetrwać« = być wiecznym (1): Ty wſzytki wieki przetrwaſz/ możny pánie/ Twych nieprzyiaćiół ſzczęt niezoſtánie KochPs 140.
c. O rzeczach i abstraktach: pozostać w całej mocy, sile, nie stracić znaczenia, wartości, zachować się, wytrzymać próbę czasu (4): Káżdemu ſie ták pewnie zda/ Iż czo zácżnie [budować] wſzytko przetrwa. RejZwierc 236v, 159v; Abowiem iuż od dawnych cżáſow [...] vſtáli Apoſtołowie/ Ewányeliſtowie/ y Prorocy/ á náſtąpili ná ich mieyſce Biſkupi/ Páſterze/ Doktorowie y Stárſzy: ktorych porządek w Koſciele ſtátecżnie przetrwał RejPosRozpr c3.

przetrwać jak długo (1): A Niechay iuż Vnijéy w ſkrzyniách niechowamy/ [...] Ale ſynom od oyców przez ręce podána/ Nieogárnioné látá przetrwa nieſtárgána. KochProp 15.

2. Przeżyć, przetrwać dłużej niż ktoś [kogo] (4): Látá 1544. Było cżworo záćmienie iednego roku/ Słońcá dwoie/ Mieſiącá thákież [...]. Zá łáſką Bożą przetrwáliſmy nie tylko mieſiące záćmione/ ále y Práktykarze. BielKron 424v; Zywę ia mowi Pan [...]. A mowi to dla tego/ áby to okazał/ iż ieſt nieśmiertelny/ á iż go żaden nie przetrwa. CzechRozm 5; Co pocznie [Bóg]/ wſzytko pełno ieſt zacnośći/ Pełno powagi: wiek ſpráwiedliwośći Iego nie przetrwa żaden KochPs 171; (nagł) Nagrobek Annie. (–) ZA twoię dobrą wolą/ [...] Zá dobrą myśl/ y oné vććiwé biéśiády/ Godnábyś przetrwáć byłá trzyſtoletné dźiády KochFr 83.
3. Przewyższyć, okazać się lepszym [co (żywotne), [co]] (2): Ali koń zwieśieł głowę choćia Dźiánet Włoſki/ Przetrwał go lichy Ruſak álbo wáłách Polſki. BielSat B3 [idem] BielRozm 12.

[przetrwać w czym: iednák w vżywániu iego ſmácżnieyſzy ieden [owoc] niż drugi/ á ná chowánie długie przetrwa ieden drugiego/ nie tylko w cudnośći/ ále też w cżerſtwośći HistFort G4v.]

Synonimy: 1., 2. przesiedzieć, przeżyć; 1. a. pozostać, przepędzić; α. strawić; δ. przecierpieć, przeczekać, przetrzymać, ścierpieć, wytrzymać, znieść; c. zachować się; 3. przemoc, przewysszyć.

Formacje współrdzenne cf TRWAĆ.

Cf PRZETRWANIE, PRZETRWANY

MPi