[zaloguj się]
[pdf]

PRZEWYSSZYĆ (49) vb pf

przewysszyć (20), przewyszyć (16), przewyższyć (7), przewyszszyć (6); przewysszyć WróbŻołt, LubPs, BibRadz, BielKron (3), BielŻyw (3), StryjKron, SarnStat; przewyszyć OpecŻyw, BudBib, SkarŻyw; przewyższyć BierEz, GrzegRóżn (2), HistRzym, WujJud, CzechEp, GrabowSet; przewyszszyć RejPs, KwiatKsiąż, Mącz, RejPos, StryjWjaz, Phil; przewysszyć : przewyszyć PatKaz II (9:13).

Fleksja
inf przewysszyć
praet
sg pl
1 m przewysszyłem m pers
2 m -ś przewyższył m pers
f -ś przewyszyła m an
3 m przewysszył m pers
f przewysszyła m an
n przewyższyło subst przewyższyły
conditionalis
sg
1 m bych przewyższył
con praet
sg
3 f by była przewyszyła

inf przewysszyć (5). ◊ fut 3 sg przewysszy (2). ◊ 3 pl przewysszą (2). ◊ praet 1 sg m przewysszyłem (1). ◊ 2 sg [m -ś przewyższył.] ◊ f -ś przewyszyła (1). ◊ 3 sg m przewysszył (6). f przewysszyła (24). n przewyższyło (3). ◊ 3 pl subst przewyższyły (3). ◊ con 1 sg m bych przewyższył (1). ◊ con praet 3 sg f by była przewyszyła (1).

Sł stp: przewyszszyć, przewyszyć, Cn: przewyższyć, Linde XVI w.

1. Okazać się, stać się wyższym, prześcignąć pod jakimś względem; certare Mącz, Cn; esse super [ipsum] PolAnt; superare Cn [w tym: kogo, co (42)] (43):
a. Pod względem cech fizycznych (1):
Zwrot: »przewyszszyć w siwiźnie« = dożyć starszego wieku (1): Ktory [ojciec Aleksandra Chodkiewica] zá Achilleſá/ gdy żył/ ſtał Oycżyznie/ Godzien był Piliuſá przewyſzſzyć w śiwiźnie. StryjWjaz A2.
b. Pod względem cechy podległej ocenie wartościującej (42):
α. W ocenie moralnej, religijnej, społecznej itp. (41):
αα. O cechach pozytywnych: okazać się, stać się lepszym, potężniejszym, ważniejszym (37): OpecŻyw 184; czyalo ſyna bozego [...] to telko bylo doſtoyneyſze nyſzly czyalo maryey ale wſzythky yne ſtworzenya ta myla panna yeſzcze zwyecznoſzczy przeuyſſyla PatKaz II 24v; Oglądaymyſch uyſokoſzcz tey myley panny zayſte przeuyſſyla anyoly yze na uyſſzy vrząd uybrana nyſz anyely PatKaz II 46v; to począczye [Jezusa] przeuyſſylo wſzytky począczya Boczyem ſyn bozy począl ſyą duchem ſzwyątym wczyſtey panny zyuoczye. PatKaz II 73, 22v, 23, 41, 46v, 47 (15); LubPs ff; ktorego [Boga] miłoſierdzye/ opátrzność/ á opieká przewyſzſzyłá wſzytki ſtany oycow grzeſznych ſwiátá tego. RejPos 354v; BudBib 4.Esdr 4/33; SkarŻyw 140 marg; ábowiem bogáctwá wſzytkiego ſwiátá/ miłośći mey ku Oycżyznie nie przewyſzſzą. Phil F2.

przewysszyć czym (9): A ia ieſlibych zwyćiężył/ Páná rozumem przewyżſzył: Nie obdarzą mię zwoleńſtwem/ Ale bićim álbo ięctwem. BierEz E4v; PatKaz II 46v, 53v, 82; SOcrates mędrzec Attenſki [...], wſzitki krainy ſwą mądroſcią przewyſſzył BielŻyw 45; BielKron 79v; Certare labore et vigiliis cum altero. Pracą/ pilnością á vſtáwicznośćią kogo przewyſzſzić chcieć. Mącz 49c; CzechEp 296. Cf Zwrot.

przewysszyć w czym (8): O ſluſchnye ta myla panna przeuyſſyla anyoly wſzwyątoſzczy y wczyſtoſzczy PatKaz II 41; Ieſcze przeuyſſyla [Panna Maryja] zwyecznoſzczy Cherubyny w nayaſznyeyſzym uydzenyu boſtwa PatKaz II 53v, 46v, 82 [2 r.]; GrzegRóżn Nv; á będąc [dziecko] tám [w klasztorze] bárzo ſie prętko vcżyło/ ták że w krotkiem cżáſie wſzytki ine w náuce przewyżſzyło HistRzym 33v; [Ringolt] począł ſię piſáć Wielkim Xiędzem Litewſkim/ Zmodźkim/ y Ruskim w czym inſze przodki ſwoie wſzyſtki przewyzſzył. StryjKron 285.

Zwrot: »daleko [czym] przewysszyć« (1): PItagoras [...] kupcza bogatego ſin był, á wſzakoż wżdy oycza ſwego/ [dale]ko imienim przewyſſzył BielŻyw 29.
ββ. O cechach negatywnych: stać się gorszym (4): Abowiem wyſtępki náſſe/ iuż ſnadz przewyſzſſyły ſlábą krewkoſć náſſę ták iż ſobie nic pomoc niemożemy RejPs 93v; potym gdy [...] rozrodźiłá ſię liczbá dźiatek/ z ktorych lud y wielkie narody poſzły/ thedy złość tych poſlednieyſzych przewyzſzyłá niepráwoſć onych pierwſzych BibRadz 4.Esdr 3/12.

przewyższyć czym (1): Bezá [...] był Epicureus y bluźniercá/ ktory ſwoimi wſzetecżnemi á łoterſkiemi wierſzámi y Márciáliſowe y Cátuluſowe plugáſtwá przewyżſzył. WujJud 218v.

przewyższyć miedzy czym (1): MIedzy błędy co teraz ſą/ y przed tym były I co będą/ Kálwinie twoie przewyżſzyły GrzegRóżn N.

[Zwrot: »wszytki przewyższyć [w czym]«: Aleś ty wſzythki przewyżſzył w złoſći [Sed malefecisti faciendo prae omnibus] ktorzy byli przed thobą BibRadz 3.Reg 14/9 (Linde).]
β. W ocenie materialnej: być cenniejszym, kosztowniejszym (1): IEſli Zyd weźmie od Krześćiániná zakład/ [...] á wagá álbo céná zakłádu nie przewysſzy dánych pieniędzy/ Zyd ſędźiému ſwému zakład niech pokaże SarnStat 256.
2. Przekroczyć w czymś pewien poziom, możliwości (2):
Zwroty: »przewyższyć miarę« (1): LAktáncyus od Sybille o ſądnym dniu thák piſze. [...] Lákomſtwá á pſoty ludzkie przewyzſzą miárę. BielKron 135v.

»nadzieję [czyją] przewyszszyć« (1): a wſzakoż ty [...] tym więcey ſię około znamięnitych rzecży obieray/ iżebyś nietylko nadzieyę ale też y wnſzowania wſzyſtkich ludzi nad pomysł przewyſzſzyć mogł KwiatKsiąż A4.

3. Znaleźć się, sięgnąć wyżej czegoś; przen [co] (2): Quoniam iniquitates meae ſupergreſſȩ ſunt caput eum: [...] Abowiem grzechy moie prżewyſſzyły głowę moię WróbŻołt 37/5; Chwalćie Páná/ ile was Swiętych kiedy było/ Páná/ ktorego imię/ niebá przewyżſzyło GrabowSet R2v.
4. Wywyższyć, nadać komuś wyższą pozycję [kogo nad co] (1): Y pomyſliłem ſam w ſobie/ mnimáiąc iż Pan nád ine ſtworzenie cżłowieká przewyzſzył/ á oni ſie okázuią rowni niemym źwirzętom BielKron 80.
5. Chwaląc kogoś zwiększyć jego dobre mniemanie o sobie (1):

W przeciwstawieniu: »przewysszyć ... poniżyć« (1): takowey ſtałoſci mąż był żego nigdy żaden chwaląc niemogł przewyſſzyć ani też ganiąc poniżyć. BielŻyw 125.

Synonimy: 1. przebrać, przejąć, przemoc, przenieść, prześć, przetrwać, przewyciężyć, uprzedzić, wynieść się.

Formacje współrdzenne cf WYSSZYĆ.

Cf 1. PRZEWYSZENIE, PRZEWYSZONY

LWil