[zaloguj się]
[pdf]

PRZYCISNĄĆ (58) vb pf

W temacie praet i con: przycisnął, przycisnęł-, przycisnęl- (21), przycisł- (1) OpecŻyw.
Fleksja
inf przycisnąć
praet
sg pl
1 m m pers przycisnęlismy
2 m przycisnąłeś m pers
3 m przycisnął m pers przycisnęli
f przycisnęła m an
n przycisnęło subst przycisnęły
imperativus
sg
2 przyciśni
3 niech, niechåj przyciśnie
conditionalis
sg pl
1 m m pers przycisnęlibysmy
3 m by przycisnął m pers
f by przycisła m an

inf przycisnąć (15). ◊ fut 1 sg przycisnę (1). ◊ 2 sg przyciśniesz (1). ◊ 3 sg przyciśnie (8); -śnie (7), -snie (1) RejPos. ◊ 3 pl przycisną (3). ◊ praet 2 sg m przycisnąłeś (1). ◊ 3 sg m przycisnął (6). f przycisnęła (1). n przycisnęło (2). ◊ 1 pl m pers przycisnęlismy (1). ◊ 3 pl m pers przycisnęli (1). subst przycisnęły (2). ◊ imp 2 sg przyciśni (2). ◊ 3 sg niech, niechåj przyciśnie (2). ◊ con 3 sg m by przycisnął (6). f by przycisła (1). ◊ 1 pl m pers przycisnęlibysmy (1) [zapis: -eli-]. ◊ impers con praet by przycisni(o)no było (1). ◊ part praet act przycisnąwszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

1. Wywrzeć nacisk fizyczny, przyprzeć, przygnieść; imprimere Mącz [w tym: kogo, co (20)] (24): Nábierzeſz pełno wſzędy powietrza wolnego. A gdy gwałtem przyćiśnieſz/ vźrzyſz álić ſzumi RejWiz 149; położywſzy pálce/ ták iáko pierwey przyćiśni żyłę máło SienLek 24v; Strum G3; GosłCast 60; [TomZbrudzBrul Num 22/25].

przycisnąć do czego (4): á każe mu [pan chłopu] przyćiſnąć obiemá rękomá ſznur do muru GórnDworz T7; á koń ná Smoká wſkocżył wſzytkimi nogámi y przyćiſnął go do ziemie. SkarŻyw 187; ZapKościer 1580/14; KochFr 124.

przycisnąć czym (7): Przeto ieſt cżaſzka aby [...] iey płaſkoſcią cżłowiek tym lepiey przyciſnął gdyby iemu czo potrzeba. GlabGad F3; RejZwierz 120v; Palmo, apud Quintilianum vestigium palmae imprimere, Dłonią przićiſnąwſzy/ znák dłoni vczinić. Mącz [274]a; Protropum, Pirwſzy moſzcz który z grón ciecze niźli ye praſą pzrićyſną [!]. Mącz 328a; SienLek 180; GórnDworz T7; BudBib Is 29/3.

Zwrot: »pieczęć przycisnąć« (5): Ich Mlcz. panovie obermanovie swe pyeczęczy raczyly prziczisnącz. ZapWar 1550 nr 2665; ZapKościer 1580/14; A ták ku lepſzému tego wſzyſtkiégo świádectwu/ Pieczęć náſzę przyćiſnąćeſmy kazáli. SarnStat 129 [idem 1028], 876, 1028; [Diar 1566 72; Cochan I 299].
Przen (4):

[przycisnąć do czego: Ktorych [Alp] wierzchy przechodząc czáſem ſie nam zdáło/ Iákby nas Niebo do ſkał tuż przyćiſnąć miáło StryjKron XX4.]

przycisnąć na kogo (2): et confirmaſti ſuper me manum tuam. Boć oto ſtrzałki pomſty twey wlepiony ſą w mię a przyciſnąłes na mię rękę twoię. WróbŻołt 37/3. Cf Zwrot.

przycisnąć czym (1): Gdy ſię pomáłu przypátrzem/ cżemu y dla cżego Pan Iezus/ y innych błędnikow zániechawſzy tego [św. Pawła]/ táką świátłośćią y mocą przyćiſnął SkarŻyw 79.

Zwrot: »przycisnąć [na kogo] piątno« (1): Wolę ták/ niż przyćiſnąć ná małżonká ſwégo Piątno niecnoty méy GosłCast 33.
a) Postawić w trudnym położeniu, w sytuacji bez wyjścia [do czego] (1): á iakoſz to inſzemu przipiſowac mami abi Polſkie imie oſwiecili co tilko ieden lud grubi inſzem narodom poſtronnem nieznaiomij do Kata prziciſnawſzi iako Wilk Kozi tlukl PaprUp C2.
a. Objąć, przytulić (2):
Zwrot: »przycisnąć do siebie, ku sobie« [szyk zmienny] (1:1): by wiedziala [Panna Maryja] ijżetz zly poſrodek ieſt/ ien odlącżá żywot od ciebie duſſe twé/ natychmiáſt by wſtala/ ij przyciſla ku ſobie twégo milégo ſyna OpecŻyw 86; Zádrżawſzy/ do śiebie go przyćiſnąć myśliłá [pani Józefa] GosłCast 59.
b. [Zadusić ryby wskutek braku powietrza: Stawki 2 małe w Lubiancze, latoś ryby w nich lód przycisnął prze zimę twardą. LustrWpol I 155.]
2. Wywrzeć presję, nacisk, zmusić; compellere JanStat; cogere JanPrzyw [w tym: kogo (18)] (23): To iego [Lutra] ſłowá/ ktore prawdá od mátáczá wielkiego wyćiſnęłá/ gdy go iego vczniowie/ y przećiwni Sákrámentarze przyćiſnęli. SkarKaz 81b.

przycisnąć do czego (9): OrzRozm S4; ModrzBaz 20v; Lecż zazdrośćiwy Smok/ ktory mniema áby świát wſzyſtek w gárśći nośił/ á przyćiſnąć do złego mogł/ dobrze żyw był SkarŻyw 14; niech takowych [pijanice] kápłan do pokuty przyćiśnie. WerGośc 268; SarnStat 303, 936; [WerReguła 80]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Zwrot.

przycisnąć komu (1): Ale tych omylácżow znáć iż [Pan] nie dzierży mocno w ręku ſwoich/ też [...] ledá ſnopek/ ſnádnie ie odſtráſzy od niego/ że nie thylko ſwiętych á prawdziwych ſłow iego odbieżą/ ále y ſámegoby ſie ſnadź záprzeli by im trochę więcey przyćiſniono było. RejAp 17.

przycisnąć przez co na co (1): á ná głównéy ſummie ſáméy [...] máią [Żydzi] mieć doſyć: áni przez tákowy liſt zaſtáwny tego/ który záſtáwił/ będą mogli ná więtſzą ſummę przyćiſnąć SarnStat 259.

przycisnąć czym (2): Diar 48; y rad bym to wiedźiał/ iákobyſmy przyśięgą Krolewſką do tego Krolá przyćiſnąć y to mu pokázáć mogli/ że on mnie winien ieſth z tobą o miedzę przeoráną [...] ſądźić OrzRozm S4.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: do tego (2), k temu (2); aby, iżby (3), iż, że (2)] (4): gdzye bi naſemye pogranycznim ſpolnem okazacz ſzye wynnoſcz Borzoboathich mogla yaſznyey yego Kro mczi raczil bi ye kthemv prziczyſnacz abi w.m. doſycz vczinyly. LibLeg 11/152v, 11/137, 159; Henryká piątego ſyná iego do tego przyćiſnął [cesarz Karzeł]: iż iurisdicyey [...] vſthępić muśiał NiemObr 169. Cf Zwrot.

Zwrot: »gwałtem [do tego, że] przycisnąć« (1): tedy mię do tego práwie iákoby gwałtem przyćiſnął/ żem też w te Kátholiki nowe/ wględáć muśiał/ y onym ſię przypátrowáć. CzechEp 128.
a. Z podmiotem nieosobowym: być przyczyną zmuszającą do czegoś (8):

przycisnąć do czego (4): CzechEp 10; y zbuntowánie ono Piłatá do ták wielkiego grzechu przyćiſnęło. SkarKazSej 695a; [CiceroBBud 16]. Cf [Ze zdaniem dopełnieniowym], Frazy.

przycisnąć k czemu (1): [Ktorej [rady] zawsze rad chce [król] słuchać [...], jedno że ty przyczyny pana k temu przycisnęły a przypędziły, że [...] ListyPol I 1533/32.] Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikami: k temu (1), [do tego]; aby] (1): LibLeg 11/182v; [żadne źimno nigdy go [Massynisy] do tego nie przyćiśnie/ áby miał nákryć głowę. CiceroBBud 16].

Frazy: »gwałt [do czego] przycisnął« (1): A ieſliż który coby rozumiał/ áby człowiek wolny [...] miał mieć inſzy gwałt/ któryby go przyćiſnął do poſługi iákiéy dobréy/ nád wſtyd y ſromotę zá iáki zły wyſtępek? OrzJan 68.

»potrzeba przyciśnie« [w tym: do czego (1)] = necessitas cogit JanPrzyw (4): Ale gdy potrzebá gwałtowna przyćiśnie: toż ná Bogá wſpomináią [ludzie] CzechEp 87; Gdy potrzebá przyćiśnie/ wiele ſię czyni y czynić może bez grzechu WujNT 133, 256; SarnStat 893.

[Szereg: »przycisnąć a przypędzić«: ListyPol I 1533/32 cf przycisnąć k czemu.]
3. Udręczyć, dokuczyć; dać się dotkliwie odczuć [w tym: kogo (6)] (11): RejWiz 183v; Nie znamy Páná áż nas nędzá przyciſnie. RejPos 75v marg; CzechRozm 166; Znácżne poćiechy miewa/ bo Pan o nim rádźi/ A choć podcżás przyćiśnie/ lecz wnet po tym dawa Wſzego dość GrabowSet B2; Rozkrzewiły ſię [...] grzechy moie/ [...] á iáko ćięſzkie brzemię/ ſrodze mię z Dawidem przyćiſnęły. LatHar 145, 161; CiekPotr 36; [PlutBBud E4v].

[przycisnąć komu: Prze to Krol Alexander gdy mu niemoc przyćiſnęłá/ poſłał z Wilná po tego Balinſkiego StryjKron 698 (Linde).]

przycisnąć czym (2): A gdy iuż głodem przyćiſnął obegnáńce ſwoie Krol ná zamku/ ku roſpácży przychodzili BielKron 354v; ZawJeft 42.

Zwrot: »gwałtem przycisnąć« (1): á coż zá dźiw/ gdy po śmierći cżyiey/ ábo też y zá żywotá gwałtem przyćiſnąwſzy y plácu żadnego obronie nie zoſtáwiwſzy/ o kim co mowią y iemu to co nigdy nie było przypiſuią. CzechEp 95.
Przen: O mrozie (1):
Fraza: »mrozy przycisną« (1): Ale o nędzny Bąku przecż nie pomniſz ná to/ Iż cie mrozy przyćiſną ſkoro minie Láto. RejZwierc 244v.

Synonimy: 1. przygnieść; a. objąć, obłapić; 2. przymusić, przyniewolić.

Formacje współrdzenne cf CISKAĆ.

Cf PRZYCIŚNIENIE, PRZYCIŚNIONY

ALKa