[zaloguj się]
[pdf]

PRZYSTOJEŃSTWO (19) sb n

-e- (17), -ę- (2).

Pierwsze o oraz e jasne; końcowe o prawdopodobnie jasne (tak w -stwo).

Fleksja
sg
N przystojeństwo
G przystojeństwa
D przystojeństwu
A przystojeństwo
I przystojeństwem

sg N przystojeństwo (2). ◊ G przystojeństwa (8). ◊ D przystojeństwu (5). ◊ A przystojeństwo (4). ◊ [I przystojeństwem.]

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w. (cztery z niżej notowanych przykładów).

To, co przystoi, godzi się, być powinno (19):
Wyrażenie przyimkowe: »nad przystojeństwo« = ponad przyzwoitość (1): thą [męską zwierzchnością]/ zniewoliliſmy niebogi [tj. białogłowy] nád przyſtoieńſtwo. GórnDworz X8.
a. Przestrzeganie zasad moralnych, przyzwoitość, obyczajność, uczciwość (17): Przeto dworzáninow żárt/ ábo kuńſztowna poſługá [...] ma mieć w ſobie przyſtoieńſtwo/ foremność/ á bez zbytniey ſzkody/ y obrázy towárzyſkiey/ wymyſł/ y náſtoſowánie. GórnDworz T7v; ieſli pod iednego páná zwirzchnoſcią/ kiedi przyſtoięńſtwá ſwego zápomni/ á Tiránnem zoſtánie/ poddánym naigorzej/ pewna rzecż ieſt/ iż pod cnotliwym/ á bogoboinym pánem/ poddánym ieſth nailepiey GórnDworz Gg2v, Ff4; DAlekoc tym to tzáſem ten zacny Dom [Zborowskich] ſłynie/ [...] LArwą márną ſie brzydząc/ kłamſtwá y pochlebſtwa/ A dźierżąc ſie oſtrożnie wſzego przyſtoieńſtwá. WierKróc Av; [Z wielkim ćiężarem złotá Polidorá tego Wyſłał był potáiémnie do Królá Tráckiégo Ná wychowánié nędzny Priamus [...]: On [król]/ gdy możnośc Troiánſka byłá nádwątloná/ Y fortuná odeſzłá/ zá Gréckiem zwyćięſtwem/ Vdał ſie/ pogárdźiwſzy ſwoim przyſtoieńſtwem [fas omne abrumpit III 55]/ Polidorá wnet zábił/ ſkarb pobrał VergKoch 66].

W połączeniach szeregowych (3): Lecż do tego [do rozmowy] trzebá pięknych zwycżáiow/ ſkromnośći/ przyſtoieńſtwá/ [...] y rozumu oſtrego: áby to káżdy znał/ iż ták wiele ieſt [dworna pani] krotochwilną/ trefną/ y ludzką/ iáko theż mądrą/ wſtydliwą/ y ſtátecżną. GórnDworz V8v; ták tu ná ziemi dobrze podobnieyſzy contrafet ieſt wſzechmocnego Bogá owi cnotliwi Kſiążętá/ ábo Krolowie [...]. S tákiemi krolmi Bog miewa ná poły/ vcżćiwośći/ przyſtoieńſtwá/ ſwiętobliwośći/ y inych błogoſłáwionych dobr GórnDworz Gg4v, Ee5.

W przeciwstawieniu: »rozpusta ... przystojeństwo« (1): Y toć ſie podobno trefić może/ iż piękna [białogłowa] wyſtąpi s kreſu/ lecż do tákowey roſpuſty pewnie iey piękność nie powiedzie/ y owſzem ſnadź odwodzić ią/ á ku cnocie/ ku przyſtoieńſtwu przywodzić będzie GórnDworz Ll7.

Szeregi: »cnota, (a, i) przystojeństwo« (3): KochSat B2; GórnDworz Ll7; A rzeczy poſpolitéy tym łákomſtwo wádźi/ iż oná trwáłą żadnym obyczáiem być nie może/ ieno gdźie cnoty/ á przyſtoięńſtwá ludźie ſie dźierżą KochWr 32. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»miara i przystojeństwo« (1): gdy toż wſzytko co ſie dworzáninowi náznácżyło/ oney [dwornej pani] ſie theż dobrze zgodzi: [...] tákież ma w káżdey rzecży záchowáć miárę/ y przyſtoyeńſtwo/ iáko y dworzánin. GórnDworz V6.

»wstyd i przystojeństwo« (1): we wſzytkim [w trefnowaniu dworzanina]/ áby záchowan był wſtyd/ y ſlácheckie przyſtoieńſtwo. GórnDworz O8v.

Wyrażenia przyimkowe: »podług (a. według, a. wedle, a. [wedla]) przystojeństwa (swego)« (3): RejZwierc 4v; GórnDworz Hh2; Był [Jan Tarnowski] wźiętym v wſzech ludźi/ nióſł piérwſzé vrzędy/ A według przyſtoienſtwá záchował ſye wſzędy. KochTarn 78; [Thego aby w.m. przestrzegal, ia natenczas proszę, nie wątpiącz ze to uczynisz w.m. y wedla przipoienstwa [!] swego y ku zachowaniu dobrei przyazniey ze wszemi chrzesczianskimi pany CorfusDocum 1563 nr 116].

»przeciwko przystojeństwu« (2): ábowiem [sprawiedliwość] vcży nas thego cżynić/ czo przyſtoi/ á czo od tego nas odwodzi/ czo przećiwko przyſtoieńſtwu. GórnDworz Ff8, Ii6.

W przen (1): Teraz iako wpieniadzach [!] ludzie ſmak pocżuli/ Cnota/ i przyſtoieńſtwo do kąta ſię tuli. A ich plac niewſtydliwa potwarz zaſtąpiła KochSat B2.
b. Właściwe odnoszenie się do kogoś (1):
Szereg: »słuszność a przystojeństwo« (1): áby [książę albo król] ſam ſie w ſobie vmiárkowawſzy/ záchował przećiwko káżdemu thák w práwnych/ iáko też y nie w práwnych rzecżach/ ſłuſzność/ [...] á z bácżeniem przyſtoieńſtwo GórnDworz Gg5v.

Synonimy: a. cnota, cześć, obyczajność, poczciwość, powinność, przyzwoitość, szlachetność, uczciwość, zacność, zaleta.

Cf NIEPRZYSTOJEŃSTWO, PRZYSTOJNOŚĆ

ALKa, ZCh