[zaloguj się]
[pdf]

PRZYSTOJNOŚĆ (90) sb f

Oba o jasne (w tym w drugim 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N przystojność
G przystojności przystojności
D przystojności
A przystojność przystojności
I przystojnością przystojnościami
L przystojności

sg N przystojność (19). ◊ G przystojności (27). ◊ D przystojności (10). ◊ A przystojność (17). ◊ I przystojnością (6). ◊ L przystojności (7). ◊ pl G przystojności (1). ◊ A przystojności (2). ◊ I przystojnościami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. To, co przystoi, godzi się, być powinno; decentia Mącz, Cn; dignitas Modrz, Cn; condecentia Calep, Cn; honestum, competentia, convenientia Mącz; aequitas, decus Modrz; congruentia Cn (78): Mącz 295d; „[...] lecz za ty Twe postępki godzienby [= godzien byś] ostatniej zapłaty.” Na to rzekł Aleksander: Słusznie mie winujesz, A nad przystojność, bracie, nic nie występujesz. KochMon 21; że oni [ludzie w prawie biegli] y roſtropniey/ [...] o Rzecżypoſpolitey rádźić będą: y lepiey w káżdey rzecży przyſtoyność obacżą/ niżli ći/ ktorzi záwżdy ná iáśni miedzy ludźmi żywąc/ [...] właſnem namiętnośćiam służyć zwykli. ModrzBaz 97v, 98v; Calep 235a.

W połączeniach szeregowych (3): Decentia, Tráfność/ słuſzność/ przyſtoyność Mącz 79c, 482a; Niemniey też y to ieſt rzecż potrzebna/ áby o rzecżách podobnych/ podobne práwá ſtánowiono: boby ſię wtey podobnośći/ roſtropność/ dobra rádá/ y przyſtoyność iáśnie okázowáłá ModrzBaz 99.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle przystojności« = należycie; pro dignitate Modrz (2): Aby káżdy vżywał ſwoich powinnośći/ Co komu należáło wedle przyſtoynośći. RejZwierc 248v; ModrzBaz 45.
α. Pojedyncza zaleta człowieka (tu jedna z umiejętności wojskowych) (1):

W połączeniu z przymiotnikiem od rzeczownika osobowego = to, co stosowne dla członka danej społeczności (1): Boleſław będąc w kwitnącey młodośći, Wpráwny w rycerſkie wſzelkie przyſtoynośći. Ruſnaki, Węgry, y Niemce z Czechámi, [...] Męznie porazał KlonKr C4.

a. Przestrzeganie zasad moralnych, przyzwoitość, obyczajność, uczciwość (65): doſyć ná tym iż będzye [dworzanin] dobrym cnotliwym cżłowiekiem/ bo tu w tym ieſt mądrość/ ſpráwiedliwość/ mężność/ powſcięgliwość/ y wſzytko ine/ co ku przyſtoynośći należy GórnDworz G3, X2v; Abowiem cżáſem ludźie mnimáią/ iż P. Bog o ludzkie rzecży nic niedba/ [...] zá cżym przychodźi wielkie zámieſzánie w żywoćie. Ale kiedy wierzymy że Pan Bog [...] ieſt w miłośći zawiſny/ tedy rzecży tákowey rozmyślánie/ łatwie nas w náſzey przyſtoynośći zátrzyma. KuczbKat 280; RejZwierc 122v, 179; (nagł) Ian Tomaſz/ Kilian Droiewſcy. (–) TYch y cnotá y rozum záwſze pięknie rządzi/ Wierz mi że s przyſtoynośći żaden nie zábłądzi PaprPan Nv; ModrzBaz 98; nie Bóg v niego/ Ani przyſtoyność ważna: ále co iego Duſzy miło/ [...] To chwali KochPs 15; KochPhaen 5; ActReg 54; Cżáſem ſię tedy ſpowiedź táką cżynić muśi z powinnośći/ [...] cżáſem z przyſtoynośći/ áby ſię w więtſzych lećiech/ y doźrzálſzym o wſzytkim rozſądku/ lepiey ſumnienie porátowáło. LatHar 131; CiekPotr 5, 48; iż cnotá nie pátrzy ná zapłátę iedno ná ſwoię przyſtoyność. SkarKazSej 670a; Ale porządek ná wyſokim niebie/ Nie ták pátrzących myśl ćiągnie do śiebie/ Iák zakon/ Pánie/ twoy ku przyſtoynośći Nákłánia ſmyſły SzarzRyt A3v; [bo rozumiemy iednę przyſtoyność przednieyſzą/ ktora ma mieyſce zwierzchnie/ á tá ſię záraz około wſzytkich cnot wobec báwi y wſzytkie w ſobie zámyka. Druga przyſtoyność ieſt [...]. Tę przyſtoyność przednieyſzą álbo zwierzchnią ták poſpolićie wykłádáią: Przyſtoyność ieſt/ gdy to cżyniemy co ſię zgadza z cżłowiecżą zacnośćią CiceroKosz 50 (Linde)].

I sg w funkcji okolicznika sposobu: »przystojnością« = właściwie, należycie (1): Gdźie [w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej”] náydźie káżdy iáką przyſtoynośćią/ Rzecżpoſpolitą vpádłą nápráwić/ W klobie poſtáwić. ModrzBazStryj ¶2v.

W połączeniu z przymiotnikiem od rzeczownika osobowego = to, co jest stosowne dla członka danej społeczności (3): Ten [król Zygmunt] fortunnie ſpokoynie tę Koronę rządził/ A namniey w przyſtoynośći Krolewſkiey nie błądził. PaprPan Ee2v; ModrzBaz 15; czemu się declarował [pan Rogoziński] tak zato przy nim [elektorze] stac chcę poki mu ieno przystoinosc slachecka Polska dopuscza ActReg 33.

W połączeniach szeregowych (5): Przeto niechay Kápłan Rodźice vpomina/ áby ſwym dźieciom ku cnoćie/ ku przyſtoyności/ powśćięgliwośći/ y ſkromności/ y świątobliwośći náucżyćielmi byli KuczbKat 310; á iżby ſię to pokázowáło że on to cżyni/ cżęśćią dla cżći ſwey/ cżęśćią z miłośći Rzecżypoſpolitey y pobożnośći/ ábo przyſtoynośći Chrześćiáńſkiey? ModrzBaz 15; NiemObr 150. Cf Wyrażenia przyimkowe.

W przeciwstawieniach: »przystojność ... nieprzystojeństwo, niewstyd, sromota« (3): iż piękność/ ieſt twarz przyiemna/ luba/ weſoła/ á ktora prágnie przyſtoynośći: á ſkárádość záſię twarz ponura/ przykra/ ſmętna/ mierziona/ á ktora chćiwa ieſt ná nieprzyſtoieńſtwo. GórnDworz Ll5v; KochDryas A2v; Tę nádźieię mam/ że ludźi báczné/ którzy przyſtoyność á ſromotę rozeznáć mogą/ po ſobie miéć będę. KochPij C.

Zwroty: »odwieść (a. uwieść) od przystojności« [szyk zmienny] (6): Diogenes on ſłáwny Philozoph/ kto o nim cżyta/ tám ſie náſłucha w iákiey wadze v niego złotá álbo bogáctwá były/ áby ſie był miał dáć vwieść od przyſtoynośći ſwoiey RejZwierc 38; Bo ieſliże czo może ozdobić poććiwego cżłowieká/ tedy ſtała á ſtátecżna mysl/ [...] iż go áni ſtrách/ áni dobrodzieyſtwo żadne od iego poććiwey przyſtoynośći nigdy nie odwiedzie. RejZwierc 85; Swięta páni porucżywſzy Pánu Bogu niewinność ſwą woláłá ná ſrogie niebeſpiecżeńſtwo gárdło ſwe wydáć niżli ſie dáć odwieść od oney ſwiętey przyſtoynośći ſwoiey. RejZwierc 201v, 37v, 134v, [203].

»przystojności, od przystojności się unieść (a. unosić)« [szyk zmienny] (1:1): przedſię káżdy ſtan/ gdyż iákożkolwiek záchowa powinność ſwoię pocżćiwą/ pobożną/ pomierną/ á nic ſie nie vnośi od przyſthoynośći ſwoiey/ iednoſtáyne przywileie ma od Páná ſwego nádáne RejZwierc 51v; Pokazało się iednak zesmy się przystoinosci swoij nie vniesli baczęnie maiąc na Koronę tę ActReg 30.

Wyrażenia: »poczciwa (a. uczciwa) przystojność« = honestas Modrz (7): RejZwierc 37v, 85, 267; A ácżkolwiek śię cżęſtokroć ſercá ludzkie wielą rzecży zátrudniáią/ iż niełácno mogą rozeznáć co ieſt vcżćiwego/ wſzákże w rzecżách iáwnych/ cżłowiek dobry od pocżćiwey przyſtoynośći odſtępowáć niema. Lecż wiele rzecży ieſt/ ktore nam vcżćiwą przyſtoyność okázáć mogą ModrzBaz 27v, 27, 30v.

»powinna przystojność« (1): á widząc [członkowie Societatis Iesu] iáko wielki pożytek z tákowey contemplácyey ſámi odnoſzą/ bliźnich tákże ſwoich do tego vpomináią y wiodą/ áby tymże ſpoſobem żywot ſwoy prowádźili/ cżym iednák wiele ludźi w powinney przyſtoynośći zátrzymywáią ReszHoz 137.

Szeregi: »cnota, (a, i) przystojność« [szyk 3:1] (4): GórnDworz Mm2v; tylko chćiey iáwnie pokázowáć [królu]/ Ze/ iáko ſam przyſtoyność/ y cnotę miłuieſz Ták nie wſtydu [lege: niewstydu]/ y fałſzu w drugich nie lubuieſz. KochDryas A2v; Phil I4; w czym tego trzebá przeſtrzegáć/ áby dla podobánia komu przećiwko cnoćie/ á przyſtoynośći nic ſię nie wyſtępowáło. KochCn B3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»cześć a przystojność« (1): Słowá y ſpráwy wſzytki ich [rodzice synów]/ niechayby ſtoſowáli ku cżći á przyſtoynośći [Dicta et actiones eorum omnes ad decus] ModrzBaz 10.

»porządek i przystojność« (1): ktora [mierność] nas od niesłuſznych roſkoſzy odzywa/ á do słuſznych obżarſtwu y nierządnośći ćieleſney miárę vſtáwuie/ hámuiąc wſzeláki zbytek/ á nieiáki porządek y przyſtoyność [ordinem quendam et decorum] przez wſzytek czás żywotá ludzkiego ſtánowiąc. ModrzBaz 8.

»powinność a przystojność« (1): A wſzákoż y o pánu śrzednim/ gdy ſie kto ſłuſznie rozmyſli ná ſpráwy y poſtępki iego/ iákoby ſie miał ſłuſznie á poććiwie w ſwej powinnośći á prziſtoynośći záchowáć/ y tám znaydzie doſyć zámieſzánia około wieku tego ſwiętego. RejZwierc [121].

»prawo i (abo) przystojność« = ius a. lex et (aut) aequitas Modrz [szyk 2:1] (3): Bo á co pewnego ábo długo trwáiącego poſtánowić mogą ći/ ktorzi ſię więcey około goſpodárſtwá/ ábo też nieco około ſądow báwili: á tych náuk/ ktore zámykáią w ſobie źrzodłá praw y wſzytkiey przyſtoynośći/ nic nieumieią? ModrzBaz 97, 104; IVż to náſtáłá táka zápámiętáłość y niebáczność ná przyſtoyność y ná práwo: nie dawſzy pozwu ſtronie, fingowawſzy pozew zdawáią SarnStat 1296. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»i rozum i przystojność« (1): Y rozum tedy y przyſtoyność [Et ratio igitur et aequitas] rádźi/ áby ći ktorzi ledwie kiedy wytchną od ćięſzkich brzemion/ wytchnęli wżdy od tákiego podatku. ModrzBaz 122v.

»stałość i przystojność« (1): Z tąd ná oſtátek rośćie męſtwo/ ktore záchowuie w niebezpiecżnośćiách przypadáiących ſtałość y przyſtoyność [constantiam et decorum] ModrzBaz 8.

»uczciwość, (a) przystojność« = honestas et aequitas Modrz (2): Mącz 157d; Bo to ná prawdźiwe męſtwo należy/ nie ták dálece sławy ſzukáć/ iáko vcżynkow sławnych/ ktoreby z vcżćiwośćią á przyſtoynośćią złącżone były. ModrzBaz 107v.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. wedla) przystojności« = cum dignitate Modrz (2): Ale náſze cżáſy [...] doznáły fortelow/ ktoremi pokoy wedle przyſtoynośći bronion y wcáłośći záchowan być ma ModrzBaz 47v; Ten [Bóg] śiłą/ y mężnym ſercem mnie opátruie/ Ten móy wedla przyſtoynóśći [!] żywot ſpráwuie KochPs 25.

»przeciw przystojności« (2): Przyiaćielowi więcey/ niżli prawdzie Chćieć ſłużyć/ zda ſie przećiw przyſtoynośći. KochOdpr A4.

~ W połączeniu szeregowym (1): Inácżey dziſieyſzych cżáſow ludzie poſtępuią/ ktorzy potáiemnie zdrády cżynią nieprzyiacielom/ przećiw przyſtoynośći / ſłuſznośći/ y ſpráwiedliwośći. Phil O3. ~

»nad przystojność (a. wszytki przystojności)« = wbrew przyzwoitości (4): LibLeg 11/151v; ktorzi [panowie radni] zdáliby ſię Rzecżpoſpolitą zdrádzáć ábo ná mieśne iátki wydáwáć/ ieſliby wedle powinnośći ſwey nieopieráli ſię Pánu/ gdyby co chćiał nád przyſtoyność [quod non deceat] pocżynáć ModrzBaz 50; SkarŻyw 251.

~ W połączeniu szeregowym (1): Nie bądzćie iáko ći młodſzy Grekowie bráćia wáſzy/ ktorzy ták wiele kroć cżyniąc/ [...] nigdy nic ſtátecżnie nie trzymáli/ ále [...] przećiw S. Zborom/ nád vmowę/ nád práwo/ nád przyſtoyność/ y poſtánowienie kośćielne/ y Duchá ś. niezſzywáną ſukienkę Chryſtuſowę rozdzieráli SkarJedn 333. ~

W przen (1): Wielki przyiaćiel przyſtoyność: tą ſobie Roſkázáć ſłużyć/ nie ieſt przyiáćielſka. KochOdpr A4.
α. Pojedyncza zaleta moralna człowieka (5): A lepieyby ſie vcżyć tákich przyſtoynośći/ Ktoremiby ſwoy ſtan wieść w zacney pocżćiwośći. RejWiz 5v; bo ſie thu máluie álbo figuruie cżłowiek vććiwy [...] y káżda przyſtoyność iego. RejZwierc [283]v, 52, 85, 210.
b. Zgodność z przepisami, nakazami [czego] (2): (marg) Dowodj przyſtoynoſci przerzecżonego nabożeńſtwá. (–) iż w tym wſzytkim nabożeńſtwie/ nic ſię ſłuſznie zgánić nie może. Bo ieſli idzie o Paćierz/ od ſámego P. Iezuſá go mamy. LatHar 510, Aaa7v.
2. Honor, dobre imię; dignitas Cn (5): ActReg 54 cf Zwrot.

W połączeniu szeregowym (1): Przetho Dworzánin muśi ſie pilnie przypátrowáć/ iákiei ći będą myſli/ przy kthorych trefnowáć ma: [...] więcz muśi mieć bacżenie ná czás/ ná mieyſcze/ ná ſwoię przyſtoyność y záwołánie: muśi we wſzytkim mieć miárę GórnDworz S3.

W przeciwstawieniach: »gwałt, mus ... przystojność« (1): Bićié/ ogiéń/ y wſzytko to od czego boli Wyćiśnie/ iż powiedźieć muśiſz poniewoli Naywiętſzé táiemnice: cnotá nie pomoże: Mus/ á gwałt/ dobrze więcéy niż przyſtoyność może. GórnTroas 43.

Zwrot: »przystojność zachować« (1): A gdy go [Kuklinowskiego] wm MMP ztey takowey [rady] tąm wyrwieſz, azeby on przystoinosc swą wcale zachował, chce bydz wm zato [...] powinien, ale okrom przystoinosci swey, niemasz nic takowego cięszkiego, czego by nie wolał podiąc ActReg 54.
Wyrażenie: »poćciwa przystojność« (1): Abowiem ſtátecżny vmyſł á poććiwe ſerce nigdy ſie zá żadne ſkárby w niewolą záprzedáć nie może/ á zwłaſzcżá cżymby miáło vſzcżyrbić poććiwey przyſtoynośći ſwoiey á ſławy ſwoiey. RejZwierc 37v.
Szereg: »przystojność a sława« (1): RejZwierc 37v cf Wyrażenie.
3. Piękność; decentia, decorum Calep, Cn; decor Mącz; convenientia, pulchritudo Calep (4): Decor, Przyſtoyność Okráſá/ Ochędożenie/ piękność/ foremność Mącz 79c; Calep 291a, 292a.

przystojność w czym (1): Prepon, Latine decorum – Prziſtoinoſcz w mowie y w ſpiawach [!]. Calep 847a.

4. Cecha charakterystyczna [czego] (1):
Szereg: »własność i przystojność« (1): Abowiem to ieſt właſność y przyſtoyność tákich [o religii i wierze] rozmow/ iż nye záwſſe ſye ták piſſe/ yáko ſluſſnye ma być piſano KromRozm I A2.
5. Wyrażenie przyimkowe: »według przystojności swej« = według możliwości materialnych (2): áby ći wſzyſcy ktorzykolwiek pożytki ſwe w Rzecżyp⟨ospolitej⟩ náſzey máią/ áby wſzyſcy żołnierzá wypráwowáli/ wedłuk przyſtoynośći ſwey/ ták ći co z máiętnośći ſwych pożytki ſwe máią/ iáko y ći co z obcych/ quoquo titulo z nich pozytki biorą GrabPospR L2, L2v.

Synonimy: 1.a. cnota, cześć, obyczajność, poczciwość, powinność, przyzwoitość, szlachetność, uczciwość, zacność, zaleta; 2. sława; 3. elegancyja, foremność, ochędożenie, ochędożność, okrasa, ozdoba, ozdobność, piękność, przybranie; 4. własność.

Cf NIEPRZYSTOJNOŚĆ, PRZYSTOJEŃSTWO

ALKa, ZCh