[zaloguj się]
[pdf]

SADZAWKA (102) sb f

Pierwsze a pochylone (w tym 3 r. błędne znakowanie); -dza- (59), -dzå- (38+kust); -dza- BudBib, LatHar (2), WujNT (14), SkarKaz, KlonWor; -dzå- Murm, MurzNT, Leop (2), UstPraw (2), BielKron, RejZwierc (2), Oczko (4), GostGosp (2), SiebRozmyśl; -dza- : -dzå- KrowObr (1:2), Mącz (4:7), Strum (30:10+kust), WysKaz (5:3); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N sådzawka sådzawki
G sådzawki sådzawek
A sådzawkę sådzawki
I sådzawką sådzawkami
L sådzawce sådzawkach

sg N sådzawka (19). ◊ G sådzawki (21). ◊ A sådzawkę (9). ◊ I sådzawką (3). ◊ L sådzawce (13). ◊ pl N sådzawki (6). ◊ G sådzawek (14). ◊ A sådzawki (10). ◊ I sådzawkami (1). ◊ L sådzawkach (6); -ach (4), -åch (2); -ach RejZwierc; -ach : -åch Strum (3:2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Zbiornik wodny; piscina Murm, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; natabula, natatoria Mącz; cetaria, columbus (colymbus), lacus Cn (102): Mącz 248c [2 r.]; O Szwedzie o Duńcżyku tám nie vmiem mowić/ Bom nie bywał ná morzu [...] Tum iedno po ſádzawkách Polſkich trochę pływał RejZwierc 243, 81v; Y kazał Dawid młodzieńcom że ie pozábijáli/ y odćięli ręce ich y nogi/ y powieſili nád ſadzáwką wChewronie BudBib 2.Reg 4/12; V Genewy ſadzawká/ w którą gdy kto kámięń wrzući/ dźiwnie prędko wzbiéráiąc/ rolé ludźiém zátapia. Oczko 9v; kto ſye przypátrzy káłużam śiárczáném [...] naydźie tho/ że ná dnie ſye zśiáda/ á z łupiéżmi ónémi/ y iákoby z tłuſtą piáną/ álbo z ſzumowinámi wypływa/ czego żadnéy ſadzawki wodá nie vczyni Oczko 17v, [43]; WujNT Ioann 5 arg, 5/4 [2 r.], 7, s. 322 [2 r.], 323; [ReuchlinBartBydg A2; [łączka ma być] na dłużą od sadzawki przerzeczony na nawsiu [tj. na pastwisku] aż równo z tym dąbkiem i znakiem, który jest pod sadzawką mielcuchową [tj. należącą do browaru]. InwSzlachKal 1573 nr 27].

sadzawka do czego (1): Probatica, [...] Sadzawká do omywánia y płokánia owiec ná ofiárę ofiarowánych. Mącz 323a.

W połączeniu z nazwą [zawsze: sadzawka + nazwa; w tym: z nazwą w sb (8), z nazwą w ai (poss) (1), sadzawka, ktorą zowią (1), sadzawka, ktorą zwano (1)] (11): Mowili mu tedy/ Iakóſz śię otworzyły oczy twoie? Odpowiedźiáł on i rzekł/ Człowiek ktorego zową Ieſuſem [...] pomazáł oczy moie/ i rzekł mi/ Idź do ſádzáwki Siloamowyi a vmyi śię MurzNT Ioann 9/11; cżłowiek co go zową Iezuſem/ [...] pomázał mi ocży/ y rzekł mi: Idź do ſadzawki Siloe/ vmyjże ſie. Leop Ioann 9/11, Ioann 9/7; BielKron 265; LatHar 535; A ieſt w Ieruzálem podle plácu owczego/ ſadzáwká ktorą po Zydowſku zowią Bethſáidá/ máiąca pięć krużgankow. WujNT Ioann 5/2, Ioann 9/7, 11; Lekárſtwoć ieſt przygotowáne/ ále go potrzebá wźiąć. Iáko oná ſadzáwká Probátyká/ ieſtći z ſwoiemi gankámi vcżyniona/ ále kto chce być vzdrowiony ma ſię do niey ſpuśćić. WysKaz 26; SiebRozmyśl F; W ſtárym zakonie byłá oná ſadzáwká Syloe/ do ktorey Anyoł pewnych czáſow zſtępował/ y gdy wodę wzburzył/ ieden chory ktory pierwey do niey wſzedł/ vleczony zoſtawał SkarKaz 41a; [powiedzieli nam przewodnicy, że to były sadzawki Neronowe. RywKsięgi 250].

Wyrażenia: »sadzawka ciepliczna« (1): [chora niewiasta] mężowi y ſobie przemiérzwſzy/ w ſadzawce Cieplicznéy vtopić ſye chćiáłá Oczko 11v.

peryfr. »doświadczona sadzawka« = sadzawka Beteseda w Jerozolimie, słynna z właściwości leczniczych (1): Iezu ienżes paraliżem zabitemu vdoſwiatcżoney ſadzawki vzdrowionemu łoże wziąć y chodzić kazał. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad {nami} TarDuch B3.

Zestawienie w funkcji n-loc.: »Owcza, [Bydlęca] Sadzawka« = sadzawka w Jerozolimie; probatica piscina Vulg, Cn (4): Vzdrawia w Sobotę onego/ ktory leżał v owczey ſadzáwki WujNT przedm 35; Bo y tá owcza ſadzáwká dla tego ták byłá názwána/ iż w niey owce y innych bydląt mięſá pierwey bywáły omywáne/ á potem ofiárowáne WujNT 322, 319 marg, Zzzzz3v; [A ieſt w Ieruzálem bydlęca ſadzáwká/ którą zową po żydowſku/ Betheſda Leop Ioann 5/2; weszliśmy w miasto bramą Św. Szczepana [...], w którą zaraz wszedszy, wzięliśmy w lewo od Probaticam Piscinam (którą w Biblii polskiej zową Bydlęcą Sadzawką) RadzPodróż 79].
W przen (1): mowię z onym niemocnym [tj. jak on niemocny] v ſadzawki/ przez dlugi tzás leżącym [...]. Pánie/ tzłowieká niemam/ ktoryby mię wpuśćił do ſadzawki. To ieſt/ z oycem twoim miłym poiednał y vzdrowił/ okrom ćiebie ſámego. KrowObr 215v.
Przen (8): chcęć tu/ cżytelniku nabożny/ ná końcu przypomnieć/ w iákiey ſadzáwce płokáć y omywáć maſz te owiecżki duchowne/ ktore ſię ná cżeść y ná chwałę Bożą duchownie zábijáią y palą. LatHar +9; WysKaz 26 [2 r.], 27.
Wyrażenie: »sadzawka krwie (Pana Chrystusowej a. Pana Jezusowej)« (4): Z pierwſzego tedy Ganku/ to ieſt z grzechu pierworodnego/ do ſadzawki krwie Páná Chryſtuſowey ſpuſzcżamy ſię przez moſt krztu S. Z wtorego ganku/ to ieſt grzechu vcżynkowego/ zſtępuiemy do ſadzawki krwie nadrożſzey po mośćie Pokuty S. WysKaz 27, 27 [2 r.].
a. Staw rybny; vivarium Murm, BartBydg, Mącz, Cn; ichthyotropheum Mącz (60): Izem ya nyevylovyl rib pospolythych yego tho yesth sczvk karpy gy gynych wgego sadzawcze na gymyenyv Regulach gwalthem w czem on skody ma yako sescz kop grossy. ZapWar 1516 nr 2195; Piscina. Taich. Ribnik álbo ſádawká [!] Vivarium idem Murm 22; BartBydg 171b; gdy ſie Grzegorzowi Papieżowi przydáło niektorego dniá poſláć ryb łowić do Sadzáwki/ s kthorey miáſto ryb przes ſſeśćdzieſiąt tyſięcy głow dziećinnych wyćiągniono dniá iednego. Vyrzawſzy to Grzegorz Papieſz/ weſtchnął KrowObr 233v, 215v; UstPraw I4; Immundicias ex piscina efferre, Wyſzlámowáć, á wycziścić ſadzáwkę Mącz 123b, 132c, 301a [2 r.], 500b, 502d; będźieſzli chćiał zbuduieſz Sadzáwki przy ónym Młynie [...]. A zá iedną pracą Młynarz przyźrzyć [= dopilnuje ci] Sadzáwek/ żeby znich Ryb nie krádźióno. Strum I3v; A ieſlibyś théż Sadzáwki chćiał miéć kędykolwiek ná Zrzódléch/ á tráfiłoć by ſye Zrzódło żłóbowiná álbo Potokiem/ á chćiałby téż Sadzáwkę ſrzednią álbo górnią ſpuśćić/ nie ruſzáiąc ſpodniéy: tedy muśiſz vczynić Rów podle Sadzáwek Strum N4v; Ale Sadzáwki ná Stokowéy wodźie dla przechowánia Ryb/ nie ſą dobré/ abowiém wnich Ryby bárzo nędznieią Strum N4v, I3v, N3, N3v [5 r.], N4 [5 r.], N4v [5 r.] (27); Młynarz przyległy v ſadzawek ma ryn doględáć/ á cżegoby ſam nie ſproſtał/ Vrzędnikowi przypomináć GostGosp 60, 170; [vivarium d⟨icitu⟩r indago, ubi fere incluse sunt vel d⟨icitu⟩r locus, ubi pisces pascuntur et inpinguantur {vel Sadzawka, Rybnyk, rybnyk, passyeka zvyerzącza} ReuchlinBartBydg L3].

W połączeniach szeregowych (3): Gdy kto ná czyiey dzyedzinie w ſtáwie/ w rzece/ w Sadzawce/ w żyćie/ w śienie złodzyeyſtwo vczyni [...] tedy ten złodzyey winien ſzkodę opráwić y zwiną [lege: z winą] pánu dzyedzicznemu. UstPraw I4; Ichthyotropheum, Sadzáwká/ Stáwek ſadz gdzie ryby chowáyą. Mącz 164a; Calep 809a.

Wyrażenia: [»sadzawka prosina [= grudniowa]« = staw, do którego wpuszcza się ryby na okres zimy, zimochów: item zadzawek [!] prossinych 2 KsięgiSądWiej 1562 nr 4341.]

»sadzawka dla (a. do) przechowania ryb, ku przechowaniu ryb, [rybna]« (3:1): O Sadzawkách kthóré máią być do Przechowánia Ryb wſzelákich. Strum N2v; Ale Sadzáwki dla przechowánia Ryb nalepſzé bywáią/ do kthórych wodá z Stáwu álbo z iákiéy Rzéki ćiecze. Strum O, I3v, N4v; [Sadzawka rybna ichtiotrophion ReuchlinBartBydg p3].

Szereg: »staw(ek), (a, albo, [i]) sadzawka« [szyk 10:2] (12): Riby ktore żiwią trawą/ lepſze ſą niżli ony kthore żywią wodą męthną/ iako gdzie ſą ſpławy ze wſi do ſtawu albo do ſadzawek, albo w ktorey wodzie ſą ſcirwy. FalZioł IV 45b; Mącz 301a; BYwáią téż w Stáwiéch álbo w Sadzáwkach Póniki/ kthórémi Wodá z Stáwu ginie Strum O; Abowiém ſą ná to [na narybienie] z dawnych Lat ſpoſobni Tárliſki [lege: tarlisk i]/ Sadzáwek/ rozmáitych Stawków/ y innych máią bárzo wielé na to/ Nie rzkąc ſámi Pánowie/ Ale y miedzy chłopy naydźie tego bárzo wielé. Strum P3v, N2v, N3, Ov [3 r.], O2, O2v; A wſzákże ſię grunty kráść owi ludźie zdádzą/ Co krzywo y nieſłuſznie gránice prowádzą: Miedze odorywáią: narożniki kopią: Stáwámi/ Sadzáwkámi cudze łąki topią KlonWor 4; [InwSzlachKal 1595 nr 61]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
2. [Więzienie: Słowá práwne w rzeczy ſobie podobne [...] Poſłuſzeńſtwo/ kábat/ Zákratą [!]/ Więźienie/ Grzymká/ Izdebká/ Szátłáwá/ Sztok/ Ciemnicá/ Kaźń/ Kłodá/ Sadzáwká/ Byliná. GroicRejestr )(4v (Linde).]

Synonimy: 1.a. rybnik, staw; 2. bylina, ciemnica, grzymka, izdebka, kabat, kaźń, kłoda, szatława, sztok, więzienie, zakrata.

Cf SADZ, SADZAWA, SADZAWICA

JR, (LW, MC, MN)