[zaloguj się]
[pdf]

KAŹŃ (418) sb f

kaźń (418), [kazień].

-ź- (343), -z- (59), -ś- (6), -ż- (5), -ſ-, -s- (4), -sz- (1).

W N i A sg -å- (159), -a- (20); -a- MurzHist (4); -å- : -a- Mącz (11:3), BiałKat (3:1), GórnRozm (5:9), ZawJeft (6:2), SarnStat (20:1). ◊ W pozostałych przypadkach -å- (199), -a- (16); -a- BiałKat, RejPosWstaw; -å- : -a- MurzHist (3:4), Leop (3:1), BielKron (7:1), Mącz (7:4), CzechRozm (7:1), GórnRozm (15:3). ◊ Tekst nie oznacza é.

Fleksja
sg pl
N kåźń kåźni
G kåźni, kåźniéj kåźni
D kåźni
A kåźń, kazień kåźni
I kåźnią kåźniami
L kåźni kåźniach
inne sg G a. D - kåźni; pl N a. A - kåźni; sg a. pl G - kåźni

sg N kåźń (107). ◊ G kåźni (105), kåźniéj (21); -éj HistRzym, CzechEp, ReszPrz, ZawJeft, WujNT, PowodPr; -i : -éj LibLeg (1:1), BielKron (3:2), Mącz (1:6), SienLek (6:1), Calep (2:2), GrabowSet (3:1), LatHar (11:1), SarnStat (15:1); ~ -éj (2), -(e)j (19). ◊ D kåźni (8). ◊ G a. D kåźni (1). ◊ A kåźń (85), [kazień]. ◊ I kåźnią (30). ◊ L kåźni (11). ◊ pl N kåźni (12). ◊ G kåźni (9). ◊ A kåźni (11). ◊ N a. A kåźni (1). ◊ I kåźniami (10). ◊ L kåźniach (4); -ach (3) MurzHist, SarnStat (2), -åch (1) RejAp. ◊ sg a. pl G kåźni (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Kara, sankcja karna; poena Mącz, Calag, Calep, Cn; castigatio Mącz, Calag, Cn; supplicium Mącz, Calep, Cn; multatio, punitio Mącz, Cn; censio, multa Calep, Cn; coercitio Calep; animadversio, censura, correctio, correptio, disciplina, expiatio, fraus, luela, malum, piaculum, pretium, vindicta legis Cn (365): ComCrac 16; A nye mnimay iżeby to lżeyſſa kaźń byłá/ odrzuconym być od koſćyołá/ niżli oná żydowſka. KromRozm I O3; A ktoraż może być wyętſſa kaźń nád śmyerć? KromRozm II 14v; BielKom E4v; Poena abest licentia consequuta est. Zadney kaźny nie máſz/ ſwey woley pełno. Mącz 193a, 305d, 307d; á nie chceli ſie obácżyć/ vżyway nád nim kaźni á zwirzchnośći ſwoiey RejPos 317v; Ktorem gdy vrząd zábieżeć chce/ muśi zwiętſzą pilnośćią práwá ſtánowić/ y kaźni niepochwili/ cżem dáley więtſze záoſtrzáć. ModrzBaz 69v, 24, 70, 88v; Calag 131b, 468a; StryjKron A; CzechEp 33; KochPhaen 5; ReszList 151; A iáko ná nowe choroby nowych lekarſtw/ ták ná nowe zbrodnie/ nowych potrżebá káźni. GórnRozm D3; Zaſz nie ma bydź káźń rowna wyſtępkowi? GórnRozm E3, B4, Cv, E3 marg, E4; Calep 211b, [345]a, 677b, 816a, b, 1035a; GostGosp 144; Phil Dv; LatHar 287; WujNT 589; Gdyż Státuty bez kaźni ſą dáremné. SarnStat 715, 431, 565, 587, 619, 654, 782.

kaźń czego [= za co] (3): że to com o kaźni mężoboyſtwá y o inſzych rzecżách piſał/ ácż wſzytko nie złe rzecży/ ále náſzey Rzecżypoſpolitey niesłużą ModrzBaz 142v, 101v; SarnStat 5.

kaźń czego [= polegająca na czym] (2): iżeś ty kaźni śiedzenia Nam y Rzeczypoſpolitéy przewinionéy nie wyśiedźiał. SarnStat 141, 1243.

kaźń na kogo (17): MurzNT 88v; GroicPorzRej C3v; Sproſna kaźń bez práwá ná ſwowolniki. RejZwierc 96 marg, Bbb2; ModrzBaz 5v, 89; Prżyſzły mi teraz bánnići ná pámięć o długi/ powiedzże mi/ cobyś ty zá kaźń chćiał mieć ná nie/ gdyż niechceſz/ żeby wywołánymi bywali? GórnRozm Lv, G2v, G4; GostGosp 56, 160; Ná Stároſty kaźń którzyby exekuciiéy czynić o nie wydánié Poborow zániedbáli. SarnStat 347, 293, 430, 572, 587, 712.

kaźń na co [= za co] (8): Więc prżyczyniaćie kaźni ná wyſtępki/ á nie ſzukaćie tych ſpoſobow/ iákoby vkrżywdzonym do tákich zbrodni nie prżychodźiło. GórnRozm F2, B4v [3 r.], C, C2, G2 marg, H2v.

kaźń o co (6): że nie widzieli nigdy kaźni na żadnym o złe jego sprawy. Diar 66; gdyż o dlugi prżywiętſzym to káźń ieſt/ wywołánie GórnRozm Lv, H4v [2 r.]; GostGosp 160; PowodPr 69.

kaźń za co (7): ZapWar 1535 nr 2413; Kaźń zá cudzołoſtwo. BiałKat 58v marg; ModrzBaz 128; GórnRozm C4, G3v; Mnie/ mnie/ zá właſné głupſtwo niech kaźń nágotuią ZawJeft 43; GostGosp 12.

kaźń nad kim (1): iuż okázuie ſie iáwnym nieprzyiacielem Oycżyzny á nie Conſulem/ zoſtáwiam wam nád nim kaźń podług wáſzego zdánia. Phil E3.

kaźń pod czym (2): Kaźń pod vtráceniém dóbr. SarnStat 431, 484.

kaźń czyja [= wobec kogo] (4): Káśń sługi panu zadłużonégo MurzNT 88v marg; KromRozm II m3; Quo testatior esset poena improborum, Aby tym yáwnieyſza byłá kaźń niecnotliwych ludźi. Mącz 452b; CzechRozm 232v.

kaźń czyja [= ze strony kogo, ustanowiona przez kogo, co] [w tym: ai (6), G sb i pron (3), pron poss (2)] (11): BierEz F3v; KromRozm III O6v, P; iżby on zakon Moyżeſzow/ ze wſzytkimi ſwoimi ceremoniámi/ káźniámi/ zwycżáymi y vſtáwámi/ záwżdy/ áż do ſkońcżenia świátá ſtáć miáł CzechRozm 91; Vrząd Chriſtiánski ktory y co zá kazni iego. CzechRozm 248 marg [idem] **5. Cf »kościelna kaźń«, »kaźń prawna«.

W przeciwstawieniach: »zapłata (2), nagroda, obrona ... kaźń« (3): Abowiem zwycżáie/ ktore z pewnego powodu ſerdecżnego pochodzą/ więcey nas w powinnośći zátrzymawáią/ niżli ábo naywiętſze zapłáty/ ábo naſrożſze kazni práwne [ampla praemia, vel poenae gravissimae legum]. ModrzBaz 5v; nie zapłáty ábo nagrody iákie/ ani kaźni w práwie opiſáne tákowego będą zátrzymawáć w iego powinnośći. ModrzBaz 9; A choć zá nieiákim ſądem vcżyni z nim co chce/ o to práwney obrony ábo kaźniey niemáſz. PowodPr 69.

W charakterystycznych połączeniach: kaźń mężobojstwa (2), złodziejstwa; kaźń siedzenia; kaźń na chłopa, na kalumnijatora, na krzywoprzysiężce, na niewiernego, na prokuratora, na starosty, na swowolniki, na złe ludzi; kaźń na grzechy, na krzywdy, na krzywoprzysięstwo, na uczynek zły, na występki (2), na złoczyństwa; kaźń o długi, o lekkośći (2), o nieposłuszeństwo, o złe sprawy; kaźń za cudzołostwo, za głupstwo, za mężobojstwo, za występek (2); kaźń pod poczciwością, pod utraceniem dobr; kaźń dwojaka (dwoista) (2), jawna, lekka, mała (maluczka) (5), miękka, osobliwa, postraszna, siedmioraka, sprosna (2), więtsza (8), znamienita; kaźń cesarska, duchowna, pańska, polska (2), włoska; kaźni (ej) dopuścić się, ulżyć, używać; kaźń okazować, wysiedzieć, zaostrzać; w kaźń się podać, wdać; kaźnią opatrować, osądzony, powściągniony (2); w kaźni pofolgować; kaźń dochodzi, dosięgła; do kaźni przyszło.

Frazy: »[na kogo] przepada kaźń« (1): czemuby nie miáłá przepádáć tá kaźń, gdyby byli niedbáłémi w czyniéniu Exequutiiéy. SarnStat 801.

»kaźń [na kogo] włożona jest« (1): to iego winá będźie/ zá którą ſroga kaźń nań włożoná będźie. SarnStat 972.

Zwroty: »bać się, bojaźń, strach kaźni« = formido poenae, poenam formidare JanStat [szyk zmienny] (8:2:1): BierEz F3v; KromRozm II i4; KromRozm III P; ſłyſząc co inym vrzędnikom podzyáłał/ boiąc ſie też tákowey kaźni/ przypráwił krolowi trućinę BielKron 126v; Prot B; Przeto tám dobry vcżynek nie ták z cnoty pochodził/ iáko z muſu y z ſtráchu kaźni opiſánych. CzechRozm 89v; KochWr 24; SarnStat 128, 595, 609, 1112.

»kaźń cierpieć« = pati supplicium Mącz; puniri Calag; poenam sustinere JanStat [szyk zmienny] (5): ComCrac 16; A wtych mamy poſłuſzeńſtwo zachować niechcęmyli káźni cierpieć MurzNT 76; Mącz 284b; Calag 469a; SarnStat 608; [a on na nie [występki] aby porząd odpowiadał przed nami wszytkimi i kazień słuszną aby za nie cirpiał? AktaSynod I 155].

»[jaką] kaźnią karać, karan(y); wedle [jakiej] kaźni karany« = poena afficiendus Modrz, JanPrzyw; poena affici Modrz; poena puniri JanStat [szyk zmienny] (6:10;1): KromRozm II m; przodkyem boſką pomſtą/ potym y yego Ceſárſką kaźnyą wedle woley bożey karan ma być. KromRozm III O6v; BielKron 318v; Mącz 509c; A gdzieby cżynić niechćieli [...]/ żeby wedle náznácżonych kaźni/ bes odwłoki y miłoſierdzia/ byli karáni. CzechRozm 89v, 90 [2 r.]; ModrzBaz 83 [2 r.], 88v; GórnRozm I3; SarnStat 61, 173, 254, 619, 945, 946.

»kaźń nad sobą mieć« (1): ſkąd zły przykład á pogorſzenie z ſiebie dáią/ żadney kaźniey nád ſobą máiąc BielKron 201.

»od kaźni odejmować« (1): Y maſz to bez karánia być/ [...] oſądzone zdrayce ná gárdło od kaźni odeymowáć? Phil E2v.

»kaźń odnieść (a. odnosić, a. znosić)« = poenam tolerare JanStat [szyk zmienny] (4): OrzQuin Aa3; te hániebne grzechy ilekroć nie odnoſzą kaźni/ tylekroć kłádą ciężar pomſty Bożey ná wſzyſtkę Koronę GórnRozm D, E4; SarnStat 374.

»odpuścić kaźń; odpuszczona kaźń« = poena dimissa JanStat (1;1): Constituere in aliquem supplicium, Odpuśćić kaźń/ Karánie. Mącz 305d; SarnStat 701.

»kaźń podjąć; kaźni podjęcie« = poenae exsolutio Modrz (1;1): ModrzBaz 79v; tedy kaźń/ którą Zyd miał podiąć [poenam ... sustinebit JanStat 1122]/ zá onę potwarz ſłuſznie ma podiąć iego winuiący. SarnStat 257.

»kaźni podpadać« (1): Iáko zdraycy ſurowey kaźni podpádali. CiekPotr 16.

»kaźni przepuścić« (1): a gdysz thesz yego krolewska myloscz zoszoblywey dobroczy a myloszyerdzya swego kaszny ynszey za then wysthapek przepvsczycz nam raczyl ZapWar 1535 nr 2413.

»kaźń stanowić (a. postanowić, a. ustawić); kaźń ustawiona« =poenam constituere Modrz (3;1): MurzNT 88v; RejZwierc 96; ModrzBaz 89; Práwo to wáſze tylko ná vczynek zły gdy ſię sſtánie/ káźń máłuczką iákąś [...] poſtánowiło GórnRozm C2.

»kaźń uchwalić« (1): ále przedſię na złodzieie/ ná mężoboyce/ y ná inſze złocżyńce ſrogie kazni vchwalono [acerbae poenae propositae sunt] ModrzBaz 5v.

»uść, umknąć się kaźni« = poenas evitare JanStat [szyk zmienny] (4:1): Evolare poenam, Vmknąć ſie kaźni. Mącz 506a; lepiey iż dźieśięć winnych vydą kaźni zá ſwe wyſtępki/ niśliby iedęn nie winny miał bydź ſkarány. GórnRozm C4; KochWr 24; SarnStat 183; GosłCast 54.

»[na kogo] kaźń wydać« (1): żáłował ſie przed nimi ná ſię iż thák nieſtały był w wierze Krześćiáńſkiey/ proſząc áby nań kaźń conawiętſzą wydáli. BielKron 154v.

»wziąć kaźń« (1): Otoż kto wyśiedźi ſłuſznie zá głowę/ a w wieży nie vmrże/ ten mnieyſzą wźiął káźń niż był wyſtępek. GórnRozm E4.

»kaźń zasłużyć« = poenam commereri JanStat [szyk zmienny] (4): atak yeſly ze syenko zaſluzil yaką kazn przeczywko panv woyewodzie tedj mam za tho ze bedzie karan wzyemy C y : M. za tho. LibLeg 10/154v; KromRozm II m2v, p3; SarnStat 141.

Wyrażenia: »kaźń cielesna« [szyk 1:1] (2): Przeto też on ſtáry [zakon] zwierzchnego cżłowieká vcżył y rządził zwierzchnymi też Moyżeſzowſkimi vſtáwámi/ y karał też kaźniámi ćieleſnymi. CzechRozm 90; CzechEp 32.

»kaźń doczesna« [szyk 2:2] (4): CzechEp 32; LatHar 286; áby/ którégo boiaźń Boża y miecz duchowny od złego niehámuie/ kaźnią doczeſną [poena temporalis JanStat 244] był powśćiągniony SarnStat 190 [idem] 898.

»kaźń na gardle« (1): Ktoraż to wżdy ieſt kaźń ieſli nie ná gárdle [poena ... capitalis] śiedmioráka? ModrzBaz 79v.

»kaźni(ej) godny (a. godzien)« = puniendus Calag [szyk 4:3] (7): KromRozm I C2v; OrzQuin D2; Lecż ktory niewiedząc vcżynił godnego (co) kaźni [digna plagis]/ będzie bit máło. BudNT Luc 12/48; Calag 469b; Verbero ‒ Godni kazniei. Calep [1112]a, 422a; KochPij Cv.

»kościelna kaźń« (1): Potym cżynią nas wolnemi odpuſty/ y od pewney docżeśney Kośćielney kazni. LatHar 286.

»(nie)sprawiedliwa kaźń« = (in)iusta poena Vulg, Modrz (2): Y także nátychmiaſt nieſpráwiedliwą kaźnią byli oſądzeni BibRadz 2.Mach 4/48; ModrzBaz 77.

»ostateczna (a. ostatnia) kaźń« = kara śmierci; novissimum exemplum, poena ultima, supplicium supremum Mącz (3): Novissima exempla, Oſtáteczna kaźń/ To yeſt śmiertelna. Mącz 251d, 435a, 501c.

»kaźń pieniężna« (1): gdźie też y o kaźni pieniężney [de poena ... pecuniaria] mężoboyſtwá ieſt zmiánká ModrzBaz 101v.

»kaźni podległy« (2): vſtáwiamy y ſkázuiemy ie tákowéyże winie y karániu y kaźni bydź podległé [decernimus simili poenae et mulctae subiacere JanStat 205] SarnStat 194, 897.

»kaźń prawa, prawna« = legis poena Modrz, JanStat (3:1): ModrzBaz 5v; bądźby to było z kaźni práwá/ bądź też z dobrowolnégo podánia ſtrony SarnStat 1168, 595, 609.

»słuszna, powinna, przystojna kaźń« = debita poena Modrz, JanStat; iusta poena Modrz (2:1:1): słuſznemi kaźniámi áż do vćięćia głowy ma być ſkaran. ModrzBaz 88v, 77, 83; będąc pokonáni/ żeby przyſtoyną kaźnią byli karáni SarnStat 61.

»sroga, ostra, ciężka, okrutna, surowa kaźń; srogość kaźni« [w tym: ciężka i sroga (2), surowa, sroga (1), ostra a okrutna (1)] = castigatio abscissa, crudelis poena, magnitudo poenae Mącz; poena acerba a. gravis, poenae severitas Modrz; severa poena JanStat [szyk 24:4] (16:5:4:2:2;3): V nas krzeſciyánow yeſt klątwá [...] dáleko ćyęſſſſa y ſroſſſſa kaźń/ niżli śmyerć. KromRozm II m, i4, 14v, m, m2v, p3; BielKron 348 marg; Mącz 69c, 235a, 372a; ModrzBaz 5v [2 r.], 79v; żeby drudzy ſrogośćią kaźniey/ mogli być od tákowey ſwey woli pohámowáni ReszPrz 62; Oſtrſzey kaźni trzebá ná te wyſtępki ktorych ſię trudniey vſtrzedz. GórnRozm B4v marg; gdźie ſą kaźni okrutne/ tám złośći więcey. GórnRozm I3, B4v [2 r.], C, G4, I3 [3 r.]; SarnStat 484, 946, 972; CiekPotr 16; GosłCast 54.

»wina kaźni(ej)« (2): á nád to winę dwoiákiéy kaźniéy [poenam dupli JanPrzyw 43] przydawamy ná té/ którzy ináczéy czynić będą SarnStat 943, 173.

»winien kaźni [jakiej ]« (1): Biorący z Skárbu czáſu bezkrólowánia, winien ieſt kazni peculatus. SarnStat 5.

»od kaźni wolny, wyswobodzony« [szyk 1:1] (1:1): LatHar 286; iż tákowi złoczyncy przez tákowé miánowánié od kaźni bywáli wyſwobodzeni [a poena liberantur JanStat 630] SarnStat 580.

Szeregi: »bojaźń albo kaźń« (1): iáwne złośći y niewſtydliwe vcżynki [...] cżynili/ [...] s chudźiną ſie gwałtownie obchodząc około żywnośći bez wſzelkiey boiáźni álbo kaźni. BielKron 398v.

»gniew i kaźń« (1): iż ácz gniew náſz im będźie odpuſczón y kaźń [ira sit dimissa eis et poena JanStat 621]/ przedśię zá złodźieyſtwá y ſzkody [...] niech będą powinni práwnie odpowiádáć SarnStat 701.

»karanie (a. skaranie), (a, i) kaźń« = poena et mulcta JanStat [szyk 4:2] (6): Poenalis, Co ku karániu á káźni należy. Mącz 307d, 305d [2 r.], 307d, 331d; SarnStat 194. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»kaźń i klątwa« (1): tedy z ſwémi pomocniki kaźni y klątwam Kośćielnym ma bydź podległy [poenis et censuris Ecclesiasticis debent subiacere JanStat 244]. SarnStat 897.

»poena i kaźń« (1): Ziemſkiego práwá Kśięgi dźieśiąte o poenách y kaźniách. SarnStat 715 żp.

»kaźń i strach« (1): zá boiáźnią kaźni y ſtráchu [formidine poenae ac metus JanStat 895] vćiekliby ſie do Miſtrzá y Zakonu SarnStat 1112.

»wina, (i) kaźń« [szyk 4:3 ] (7): Ale naydźie tu nań winę y kaźń známienitą GroicPorzRej C3v; Mącz 236a, 332a; OrzQuin Aa3; Calep 179a; SarnStat 293, 714. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »bez, przez, krom kaźni(ej)« = impune Mącz, Calep, JanStat; impunite JanStat (8:5:1): Záiſte Miłośćiwy Krolu/ kreẃ kthora w Polſzcże przez kaźni obficie przelewaná bywa/ woła o pomſtę do Bogá. LeszczRzecz A4; BielKron 398v; Medicis licet impune hominem occidere, Lekárze mogą bes kaźniey człowieká zábić. Mącz 332a, 332a [2 r.]; OrzQuin Q; Ale żeś ſobie cżeść Ceſárſką przedemną śmiał przywłaſzcżyć/ niebędzieſz krom kaźniey HistRzym 43; WierKróc B2v; GórnRozm Hv; Calep 515a; SarnStat 519, 605, 678, 1239.
Przen: Niepomyślny obrót sprawy będący skutkiem czyjegoś złego postępowania (6):
Zwrot: »kaźń [czego = za co ] odnosić« (1): iáko dziećię iákie głupie/ zá iábłko wieś przedał : ſłuſzną kazń ſwego łákomſtwá odnoſząc. SkarŻyw 346.
Wyrażenia: »ostatnia kaźń« (1): Ktorzy Apoſtołowie [...] nigdy ſię ni z kim/ ćieleſnym gwałtem nie obchodźili/ [...] to zá oſtátnią kazń wykonywáiąc/ gdy od niewdźięcżnych odchodząc/ proch z nog twoich otrząſáli. NiemObr 14.

»słuszna kaźń« (1): SkarŻyw 346 cf Zwrot.

»sroga, ciężka kaźń« [szyk 3:1] (3:1): A wierz mi ſroga to kazń kto ſie ſam fraſuie Kiedy iaką wſzetecżnoſcz iawną na ſię cżuie RejJóz L5v; RejZwierc Bv, 96; A kaźń ieſli ten winien/ zaż ćiężſza bydź może Nád tę/ iż zginął GórnTroas 51.

a. W stosunkach między Bogiem a człowiekiem: kara za grzech; piaculum, piamen, piamentum Mącz (146): RejPs 110; wolę ſie dáć Pánu ſwoiemu ná łáſkáwą kaźń/ niż nieprzyiacielowi álbo głodowi ná okrucieńſtwo BielKron 73v; Mącz 301c; záwżdy Bóg poſyłał y poſyła Proroki/ y vpomináiącé ſwé/ wzywáiąc ku pokáiániu ludźi/ przed kaźnią ſwą. OrzQuin Z3v; BudBib Num 14/37; áby ocży iego kaźni onych/ ktore ná Iudſką ziemię nápuśćić miał/ nie oglądáły. BudNT przedm a4v, k. Hhv, Ii6; CzechEp 115; Kaźń z niebieſkiego okná żywność nam dziś pſuie. WisznTr 22; ArtKanc L12v; ZawJeft 34; Przeſzedł wyſtępek grzech wſzyſtkich złośliwych/ Więtſzy ieſt/ niż kaźń w otchłániách ſtráſzliwych. GrabowSet A4v, A4v, Bv, F3; Zwykł Pan Bóg mśćić ſie zániedbánéy wiáry : á nie przeſtáie ná ládá kaźni/ ále zgołá wymázuie z kśiąg żywotá OrzJan 33; LatHar 142.

kaźń czego [= za co ] (7): KromRozm I O4; Widziś [!] y kazń nieposłuſzeńſtwá/ gdy tá iedná wyſzłá nád roſkazánie ſtárſzey/ iáko nie vſzłá pomſty Bożey. SkarŻyw 194, 193 marg; NiemObr 102; Czemu przedłużaſz kaźń wyſtępku mégo? ZawJeft 28, 28, 41.

kaźń czego [= polegająca na czym] (3): maſz wiedźiéć/ iż ieſt dwoiákié Doſyć vczynięnie : iedno ieſt/ którym [...] kaźń wiecznégo pothępienia bywa zgłádzoná BiałKat 378v; CzechEp 48; WujNT 2.Thess 1/9.

kaźń dla czego [= za co] (1): Iaką kaſnia pan Bog karze dla falſzywego ſwiadeſtwa? SeklKat M3.

kaźń czemu (1): Ieſli to ná kaźń memu Grzechu : nie wytrwa śiłá/ bolu temu. GrabowSet C4.

kaźń na kogo (3): Abowiem zwykła tho ieſt kaźń Páńſka ná złoſniki. RejAp 134v; GrabowSet G4; KlonWor 10.

kaźń za co (15): LubPs Fv; Leop Ps 38 arg; BiałKat 168v; PaprPan Ee3v; KarnNap Dv; KochPs 134; SkarŻyw 492; iż tám z onymi ſtárymi/ wſzytko ſię dźiało pod figurą [...] a zwłaſzcżá/ mowiąc zoſobná z ſtrony złośći y vpadkow ludu onego : także y kaźniey zá nie. CzechEp 367, 53, 59; ReszPrz 163; LatHar 268, 624, 669; WujNT 47.

kaźń nad kim, nad czym (6): LibLeg 10/150v; DiarDop 108; gdywidzi dotknienie ręki Panskiey, akaźn iego nad Domem swym niechce recalcitrare diuinae voluntati ActReg 108. Cf Fraza.

kaźń czyja [= wobec kogo] [w tym: G sb i pron (4), ai poss (1), pron poss (1)] (6): A iuſz to barżo źle/ gdy Bóg od nas duchowné dary odyimuie/ Bo to ieſt włáſná kaſń ludźi niezbożnych MurzHist Pv; RejWiz 174v marg, Cc6v; pátrzay iáka ieſth rozność w kaźniach ludzkich v Páná. RejAp 135; GrabowSet Fv, T.

kaźń czyja [= ze strony kogo] [w tym : ai poss (29), pron poss (7), G sb i pron (4), od + G sb (3)] (43): RejAp 36; BiałKat 168v; żeby to ná ſobie po śmierci zá iednę kaźń od Bogá [...] odnośił. CzechRozm 81; PaprPan Ee3v; ArtKanc O3v; ActReg 108; GrabowSet Bv, E3, V; LatHar 25; JanNKarGórn G4v; ták nas karzeſz/ gdyć ktory przewini/ Ze w nim pożytek twá święta kaźń cżyni. SzarzRyt A3v. Cf »kaźń boża«.

W przeciwstawieniach: »kaźń ... łaska (2), dobroć, korona, lutość, nagroda, radość« (7): iż nye yeſt to koroná wyáry/ ále owſſeyky kaźń nyewyernoſći. KromRozm I O4; Niechay na ćię pomnięmy/ Przynamniéy w kaźni : gdy w łáſce niechcemy. KochTr 19; iż zá przyięćie y nie przyięćie gośći Chriſtus nagrodę y kazń náznácżył CzechEp 59; Dobrégo rádość/ złégo kaźń nie minie. GórnTroas 31; Sławá twey kaźniey/ do nas przeſkocżyłá/ Lecż y dobroći twey wiádomość byłá GrabowSet E3; Przy kaźni/ chćiał dáć znák/ ſwey wielkiey lutośći. GrabowSet R4v, Pv.

W charakterystycznych połączeniach: kaźń niedowiarstwa, nieposłuszeństwa (2), niewierności, szaleństwa, występku, złośći (2); kaźń ognia wiecznego, wiecznego potępienia, zatracenia wiecznego; kaźń na łupieżcę, na złośniki (złośliwe) (2); kaźń za grzech (7), za upor, za wszeteczności, za występki; kaźń cielesna (3), duchowna (duszna) (2), dwojaka (2), dziwna, ewanjelicka, jawna (3), łaskawa, mała, niesłychana, osobliwa (osobna) (2), prędka, rozliczna, święta, znaczna (3); kaźń ludzka [= na ludzi ]; kaźni (ej) spodziewać się, ulżyć; kaźń gotować, przyjmować; kaźnią gładzić, grozić, nawiedzić, opłacić; dać się na kaźń; ku kaźni poruszyć; kaźń nie minie, należy, poprawiła, przypada, zniszczyła.

Fraza: »[nad kim] kaźń wisi« (3): SkarŻyw 546; nád Kroleſtwem dla nieſpráwiedliwośći káźń Boża wiśi. GórnRozm C4v; PaprUp F4v.
Zwroty: »bać się kaźni« (1): Nie mnimayże ábyć Pan był złodziey ále ták cie chce ſkáráć iáko złodziey karze cżłowieká złego z dopuſzcżenia Páńſkiego [...]. Boyże ſie nędzniku tey kaźni złodzieyſkiey RejAp 36.

»kaźń cierpieć« (1): Bo prze ktore rzecży kaźni cierpieli [poenas passi sunt] nieprzyiaćiele ich [...] w onym gdy obfithowáli ſynowie Iſráelſcy/ weſelili ſie. Leop Sap 11/5.

»karać (a. skarać, a. pokarać) [jaką] kaźnią« (6): proſſę niekárzy mię moy pánie iną káznią iedno iako matka karze dziećię RejPs 198; SeklKat M3; MurzHist Pv [2r.]; RejAp 31; WerKaz 294.

»kaźń mieć« (1): lecż moię ſtáránia/ Gdyż przykre były/ do ćiebie wołáią/ Bez obelżenia niech ſwoię kaźń máią. GrabowSet M2v.

»kaźń naznaczyć« (2): owſzem zá ſámo Ráchá ſłowo przykre y nieucżćiwe kaźń náznácżył CzechEp 53, 59.

»kaźń oddalić; kaźni oddalenie« (1;2): Atoż iżby P. Bog od ćiebie táką kaźń oddalił ktorąś záſłużył KarnNap Dv; LatHar 285, 286.

»kaźń odnosić (a. odnieść); kaźni odniesienie« [szyk zmienny tylko w wyrażeniu] (7;2): LubPs Fv; WujJud 9v; SkarJedn 171; CzechEp 13; cżego ſię dopuśćił cżło- wiek/ zá to BOg kaźń odnośi. LatHar 268, 163, 624, 669; Ktorzy kaźni odnioſą zátrácenia wiecznego od oblicznośći Páńſkiey [qui poenas dabunt in interitu aeternas a facie Domini ] WujNT 2.Thess 1/9.

»kaźń odpuścić (a. odpuszczać); odpuszczenie kaźni; kaźń bywa odpuszczona« [szyk zmienny] (2;1;2): KromRozm II m2v; ReszList 148; Odpuść kaźń/ odpuść winę ślubu nie mądrégo ZawJeft 47, 34; LatHar 287.

»[na kogo, na co] kaźń spuścić (a. przepuścić)« (2): KochPs 161; lecż na mą złość/ maſz ſwą kaźń ſpuścić GrabowSet S3v.

»kaźń stanowić« (1): przetoż też winę y kaźń/ tákowego niedowiárſtwá/ pan Chriſtus táką ſtánowi NiemObr 102.

»kaźni uść (a. uchodzić)« [szyk zmienny] (4): KromRozm I N4v; Onić kaźni nie vydą zá ſwé wſzetecznośći KochPs 134; LatHar +8, 25.

»od kaźni wyswobodzić« (1): ábyś nas y od grzechow wſzelkich ocżyśćił: y od kaźni/ ktorąſmy zá nie záſłużyli/ wyſwobodźił. LatHar 181.

»kaźń wziąć« [szyk zmienny] (3): Ktorzy kaźń wezmą [Qui poenas luent]/ zátracenie wiecżne/ od oblicża páńſkiego BudNT 2.Thess 1/9; PaprPan Ee3v; ZawJeft 28.

»kaźń zasłużyć (a. zasługować); kaźń zasłużona« = calamitas merita Modrz (2;2): co mnimaćie ieſli niedáleko ćięſſe káźni [deteriora mereri supplicia ] záſluguie ten/ ktoryby ſyná Bożego potłocżył Leop Hebr 10/29; ModrzBaz 144v; ReszList 163; ArtKanc I18.

»zgładzać kaźń« (1): iáki feruor w tych tu ludźiách bacżyć może/ iákie ſerce vpokorzone/ ktorym bez wątpienia zgładzáią kaźń zá grzechy ſwe záſłużoną. ReszList 163.

Wyrażenia: »kaźń boża (a. boska), pańska, Boga« [szyk 28:3] (19:9:3): LibLeg 10/150v; MurzHist B, E, Ev, G4v, Q4; DiarDop 108; RejWiz 124; RejAp 134v [2 r.], Ff4v; Stróżem y wódzem był Anyół Boży Ludowi Izráelſkiemu. Czáſu káźni Bożéy w Egipćie BiałKat 78v, 196; RejPosWstaw [413]v; KarnNap F2v; SkarJedn 171; SkarŻyw 492, 519, 546, 557; CzechEp 13; NiemObr 38; ArtKanc P20v; GórnRozm C4v; PaprUp F4v; ActReg 14; Phil O4; bo go o ſzáleńſtwo żadna przyczyná poſtronna/ żadna przygodá/ ábo kaźń páńſka/ ále iego właſna chuć [...] przypráwuie. KochPij C2; LatHar 420; dla których wyſtępków Boſkiéy kaźni miecz [divinae ultionis gladius JanStat 244] zábija niewinnie SarnStat 898; zá kaźnią miłego Páná Bogá/ nigdy nic ſkutecznie poćieſznego od kilku ſet lat Chrześćiáńſtwu [liga ] nie przynioſłá. VotSzl B2.

»docześna kaźń« [szyk 3:2] (5): BiałKat 168v; KarnNap Dv; iż poſpolićie y po pokućie kaźń docżeśna y złe nałogi zoſtáią/ á żaden pewnie nie wie ieśli doſthá- tecżnie pokutował. LatHar 164 marg, 285 [2 r.].

»godna kaźń« (1): położę przed oczy wyſtępki twoie/ á godną kaznią tobie to będzie opłácono. RejPs 75v.

»kaźń ostateczna« (1): Bo to pewna z náuki y ſpraw Chriſtuſowych iż on kaźń oſtátecżną ogniá wiecżnego/ opowiedał wſzędy CzechEp 48.

»kaźń piekielna« (1): A druga że ią [duszę ] zdáie ná wiecżną kaźń piekielną WysKaz 15.

»kaźń powinna« (1): żeby Pan Chryſtus ſyn iego ná ſię przyiął kaźń wſzeláką/ ludzkim grzechom powinną ReszPrz 82.

»przyszła kaźń« (1): Przyſzłá kaźń/ trwogá przytomna ſię lżyłá GrabowSet I3v.

»sroga, ciężka, okrutna, surowa kaźń; ciężkość kaźni« = deterius supplicium Vulg [szyk 13:3] (10:2:2:1;1): ktorá cięſzkośc káźni/ grzéchowi moięmv może być rowna. MurzHist F2; A także mię oto Bóg słuſzné [!] tak okrutną kaźnią nawiedźił. MurzHist H4, B; LubPs Fv, Zv; Leop Hebr 10/29; OrzQuin Z3; otho nas chce [Pan] poſłáć ná łoże/ to ieſt/ ſrogiemi káźniámi/ wrzody/ niemocámi pokáráć ciáłá náſze. RejAp 31; WujJud 9v; PaprPan Ee3v; SkarJedn 171; KochPs 161; ArtKanc I18; PaprUp F4v; ZawJeft 47; ſurowey kaźni/ vchodźił Dawid nie raz/ prośbą vniżoną LatHar +8.

»wieczna (a. wiekuista) kaźń« [szyk 4:2] (6): BiałKat 168v; CzechEp 32; WerKaz 294; LatHar 25; Ale ow co wiecżney kaźni zgłádzenia doſtąpiwſzy/ o dálſzy ſie zbáwienney [!] poſtępek nie ſtárał/ [...] gdźie poydźie? WysKaz 31, 15.

»od kaźni wolny« (1): áby od wſzelkiey zmázy y kaźni wolnemi vcżynieni/ wiekuiſtego z tobą weſela byli domieſcżeni. LatHar 660.

Szeregi: »gniew i (a) kaźń« (3): abi prziczina niebila gniewv y kazny bozey nad zyemiamy y livdem Chrzesczyanskym LibLeg 10/150v; MurzHist Q4; SkarŻyw 546.

»kaźń, karanie« (1): á korzeń tych/ co o to niedbáli/ y rodzay wſzyſtek ich/ kaźnią/ karánim/ y niewolą z źiemie głádźi. OrzJan 33.

»męka i kaźń« (1): Przetoż po Láćinie Poenitentia názwána ieſt/ a poena, to ieſt od męki y kazniey zá przeſzłe grzechy. WujNT 47.

»kaźń, (i, a) pomsta« [szyk 3:1] (4): Leop Ps 38 arg; Nowa pomſtá/ nowa kaźn hárdą myśl potkáłá KochTr 15; WerGośc 212; KlonWor 10.

»kaźń i potępienie« (1): ktorzy przez Ewánielią ćieſzyli wierzące/ [...] niewiernym/ kaźnią Bożą y potępienim grożąc NiemObr 38.

»przeklęctwo i kaźń« (1): prośmy páná Bogá/ áby [...] przeklęctwá á kaźni zásłużone [maledictiones et calamitates meritas] od nas oddalił ModrzBaz 144v.

»kaźń i ucierpienie« (1): záraz myślą ſię nabożnie zánośić maſz ná kápłaná nawyżſzego Iezuſá Chryſtuſá/ ná ktorego wſzytek ćiężar grzechow twoich z ſtrony kaźni y vćierpienia/ obálił ſię LatHar 79.

»wina, (i) kaźń« (4): KromRozm II m2v; NiemObr 102; że ná Chrzćię [!] ś. doſtawamy zupełnego grzechow náſzych odpuſzcżenia [...] to ieſt y winá y kaźń bywa nam záraz odpuſzcżoná ReszList 148; ZawJeft 47. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»kaźń i zapłata« (2): Iżeby ludźye względem kaźni y zapłáty/ ſkruchę álbo żal zá grzechy myeli myeć. KromRozm I H; ZawJeft 22.

Wyrażenie przyimkowe: »bez kaźni« (2): áczkolwiek iuż był poruczył przodkom náſſym vſtáwy ktorych bez kazni nie vmieli bychmy przeſtępić RejPs 150v; KarnNap A2.
b. Prawdopodobnie męczarnia, tortura (2): káżę go zbitz v ſlupa miotlami/ bicżmi ij pęgami/ a po kázni iego puſſcżę OpecŻyw 124v.
Wyrażenie: »wenecka kaźń« = okrutna, wymyślna tortura (1): Y záli tá ták nie wſtydliwa śmiáłość/ Weneckiéy kaźni godná nie ieſt? OrzQuin D.
c. Prawdopodobnie wyrok (1):
Wyrażenie: »sroga kaźń« (1): kiedyś ſzedł do onégo złośliwégo Piłatá/ przed którymeś ſtánął [...] z wielką pokorą y ćiérpliwośćią/ oczekiwáiąc onéy ſrogiéy kaźni/ którąmeś był ſkazány ná śmierć okrutną krzyżową. SiebRozmyśl D2.
d. Prawdopodobnie zemsta (1): Niewádzić drugdy przećierpieć/ Máłey krzywdy nizac nie mieć: Niżli dla vporney kaźni/ Mnogich nábyć nieprzyiáźni. BierEz O4v.
2. Ciężkie położenie, niebezpieczeństwo; nieszczęście; plaga PolAnt (9): krolá Mánáſſen poimał y związał/ y do Bábilonu przywiodł/ gdzye był w wielkiey kaźni BielKron 90; Devincire se scelere, Sam ſie dla złego swego vczinku w kaźń wpráwić. Mącz 497b; BudBib Ex 30/12; Y Widziałem drugie známię wniebie wielkie y dziwne/ án-iołow ſiedm máiących śiedm rázow (marg) Al: ran/ lub kazni/ iáko nizey (–) oſtátecżnych BudNT Apoc 15/1, Apoc 15/6; StryjKron 782; Y iam wźiął zá ſwe/ ácż nie ſtoię ſkáłą/ Lecż mam kaźń trwáłą. WisznTr 25; Téy kaźni nie przyczyniay byś nas miáłá zdrádźić. GórnTroas 61.

kaźń czyja (1): [Kartaginowie ] nie zápomnią ſwoiey kaźni/ będą ſie iey chcieli mśćić BielKron 129v.

3. Miejsce wykonywania kary (10):
a. Więzienie (10): wſádzili go dawſzy mu winę o trzy ſtá tyſiąc złotych ſpolnego ſkárbu/ ktorych gdy nie miał dáć/ Cymon ſyn iego záſtąpił go w kaźni/ s ktorey gdy wyſzedł Milcyádes vmárł BielKron 116v, 419v.
Zwrot: »wsadzić (a. posadzić), wetkać, wsadzon(y) do kaźni(ej)« = rapere ad poenam Mącz [szyk zmienny] (2:1:2): LibLeg 11/61v; Wſádzony do kaźni opátrzony dobrze gdyby ſye wyłamał/ [...] znák ieſt pewny ku zdániu ná męki. GroicPorz hh4; Leop 3. Reg 22 arg; dał go wſadzić związawſzy do krolewſkiey káźniey. BielKron 16v; Mącz 346a.
Wyrażenie: »kaźń pospolita« (2): GroicPorz ſ2; Kaźń poſpolitą/ to ieſt ciemnicę/ środ rynku napirwey w Rzymie dał vcżynić dla wyſtępnych BielKron 102.
W przen (1): A ták nie ſzydzćie/ áby ſię nie zmocniły kazni [vincula] wáſze BudBib Is 28/22.
b. [Miejsce straceń: Łan 1, na którym jest zbudowana kaźń miescka alias szubienice LustrSand 143.]
4. Rozkaz [w tym: czyja (4)] (5): Stárſzych kaźni nie opuſzcżay/ Złey rády nigdy nie ſłuchay BierEz N2; OpecŻyw 4.
Zwrot: »kaźni nie słuchać« (1): w coż dufaſz/ Iże mey kaźni nie ſłuchaſz? BierEz Dv.
Szereg: »kaźń ani rada« (1): Niezabiay bratha thwego/ ręką/ kaznią ani radą. SeklKat B3.
a. Przykazanie boże (1): á ty maſz wnienawiśći kazń moię/ y odrzućiłeś wtył ſlowá moie. KrowObr 55.
5. Przestroga, napominanie (3): Ięzykiem miáſtá buduią/ Poſpolitą rzecż ſpráwuią: Przezeń Práwá ſpráwiedliwe/ Y wſzyſtki kaźni cnotliwe. BierEz Dv.

kaźń czyja (1): Oćiec miał ſyná młodego/ O ſwe kaźni niedbáłego BierEz R.

a. Przykład odstraszający (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na kaźń [komu]« (1): Bowiem ná drzewie wyſokim/ Obieśił go ná kaźń wſzytkim BierEz R4.
6. Karność, dyscyplina (4): BielŻywGlab nlb 8; pocżnie ią vcżyć z pilnośćią/ z wielką kaźnią HistRzym 13v; Co iesli bez kaźni ieſteśćie [absque estis disciplina] ktorey vcżeſtniki bywaią wſzytcy/ to bękárći ieſteśćie á nie ſynowie. BudNT Hebr 12/8.
Zwrot: »kaźń podejmować« (1 ): Iesli kaźń podeymuiećie [Si disciplinam sustinetis]/ (to ſię) wam iáko ſynom Bog offiaruie. BudNT Hebr 12/7[8].
7. [Sąd, jurysdykcja:
Zestawienie: »kaźń krolewska«: ſub Banno Regio ſądźić/ rozumie ſię Sąd/ władzą Krolewſką zágáiony co po polſku ſnádniey iedno Kaźnią Krolewſką názwano być trudno może. SzczerbSpecSax 177 (Linde).
~ Szereg: »kaźń albo zagajenie (a. wolność gajenia) krolewskie«: Ktoby pod kaźnią álbo zágáieniem Krolewſkim ſądźił/ á tey władzeyby niemiał/ ięzyk tráći. SzczerbSpecSax 178, 178.
Wyrażenie przyimkowe: »pod kaźnią krolewską«: Pod kaźnią Krolewſką ſądzić żadnemu ſie niegodzi/ iedno temu kto tę władzą od Krolá przyimie SzczerbSpecSax 177, 178 [3 r.]. ~]
8. lek. Zestawienie: »boża kaźń« = epilepsja [szyk 21:1] (22): O lekárſtwie przećiw niemocy pádáiącey/ ktorą zową Boża kaźń SienLek 57v, 19v, 53, 58 [3 r.], 59, 59v [5 r.] (22).

Synonimy: 1. groza, kara, karanie, wina; b. katownia; 3.a. bylina, ciemnica, grzymka, jęctwo, kabat, kloza, kłoda, posłuszeństwo, sadzawka, straż, sztok, taras, twierdza, wieża, więzienie; 4. rozkazanie; a. przykazanie; 6. dyscyplina, groza, karanie, karność, posłuszeństwo; 8. »choroba świętego Walantego«, epilensyja, kaduk, »niemoc padająca«, padaczka, rzucawka, »świętego Walentego niemoc«, »wielka niemoc«.

Cf KAŹNOŚĆ, NIEKAŹŃ

KW