Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [GROTECZEK]

Następne hasło: GROZICIEL »

GROZA (95) sb f

groza (94), groża (1) StryjKron.

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	groza	grozy
G	grozy	gróz
A	grozę	grozy
I	grozą	grozami
L	grozie

sg N groza (15). ◊ G grozy (17). ◊ A grozę (6). ◊ I grozą (10). ◊ L grozie (20). ◊ pl N grozy (5). ◊ G gróz (1). ◊ A grozy (13). ◊ I grozami (8).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Groźba, pogróżka, zapowiedź pomsty (27)
2. Kara, sankcja karna (23)
3. Rygor, bezwzględne posłuszeństwo (21)
4. Stan zagrożenia, niebezpieczeństwo (2)
5. Okrucieństwa, okropności, cierpienia, akty przemocy (7)
6. Strach (8)
7. Potęga, władza wzbudzająca trwogę (5)
8. Znak zapowiadający coś strasznego (2)

1. Groźba, pogróżka, zapowiedź pomsty; minae Mącz (27): BierEz R4v; RejPs 55; MurzHist M; Diar 61; ták iż iuż niektorzy z źiemie vćiekáć chćieli/ by byli przez Krolá nie hámowáni grozą. BielKron 399v; KochSat B4v; Mącz 222a; Sumnienie/ káznodźieie/ piſmo/ zá nic mamy. Klątwá/ dźiećinſka grozá. LeovPrzepSamb b4v; RejAp 82v; RejPos 40, 160; BielSat N4v; Ano ieſzcże go świát niewidział/ á iuż o niem y o iego ſprawcy dziwne dumy zácżyna/ y ſtráſzne grozy wzruſza BudNT przedm a3; tám zzáſtawſzy pánnę v nóg oycowſkich klęcząc/ roſkazał iéy práwie z grozą áby z nim ſzła KochWz 142; ArtKanc K19; KochFrag 40.

groza czego [= za co] (1): A to ieſt oná ſroga grozá á ſroga ſentencia pirworodnego grzechu náſzego RejPos 15v.

groza naprzeciwko komu (1): Ty ſą ſtráſzliwe grozy náprzećiwko odpornym y niewiernym ludźiom. BibRadz II 138a marg.

Szeregi: »groza i karanie« (1): Ale Krol z Witołtem częścią dárámi/ częścią grożą/ y karánim/ przyganiáli ich do vznánia práwego Bogá StryjKron 542.

»obietnica i (abo) groza« [szyk 2 : 1] (3): MurzHist M2; Ná Pánſkye obietnice/ y grozy/ niedbáią RejZwierz 123v; GrzegŚm 13.

»groza, (a) pomsta« [szyk 3 : 1] (4): RejAp 1v; A nie tylko áby ſie temu przypátrowáć á przyſłuchawáć mieli/ ále owſzem grozámi/ pomſtámi zákázowáli o tym mowić RejPos 288, 174v, 232.

»ani groza, ani prośba« (1): Potuchá wiernym/ iż áni grozámi/ áni proźbámi/ áni dáry nye odwyodą wiernych od páná ſwoyego. LubPs cc5 marg.

2. Kara, sankcja karna (23): A okaż grozę ſwoię ná tych ktorzy ták zelżyli ymię twe RejPs 119; RejKup g5v; Są grozy/ ſą vrzędy/ ná tho wyſádzone/ Aby thy wſzetecżnośći wżdy były ſkromione. RejWiz 102, 100; RejZwierz 111; RejPos 102; Ták że y Páweł ś. do Koryntów/ obiecował śię w groźie przyiácháć do nich/ dla wyſtępów ich. BiałKat 56; RejZwierc 7, 60v, 232; áby nápotym żołniérze ná którychkolwiek czáſu potrzeby mieyſcach będący/ ſzkody wſzyſtkié/ vćiſki/ lupieſtwá/ gwałty/ y krzywdy nágrodźili: do czego ie Stároſtowie mieyśc z grozą powinną máią przyćiſnąć [cum ea qua decet severitate, ad impendendum eam compellendi JanStat 726] SarnStat 303 [idem] 936; VotSzl E3.

groza na kogo, na co (4): Vcżynił rázem grozę/ ná łup y ná potwarz/ Bo ták godzien karánia złodziey iáko y łgarz. RejZwierz 13; RejZwierc 34v; Ná Kortyzany grozá. IEſliby kto przećiwko poſtánowieniu Státutowému co práwem Kortyzáńſkim otrzymał: niech będźie wywołan SarnStat 175, 577.

W charakterystycznych połączeniach: groza powinna (2), sroga, zbytnia; okazać grozę.

Szeregi: »groza, (i) prawo« [szyk 1 : 1] (2): RejZwierc 60v; Ieſt dawne práwo ná to/ ieſt gotowa grozá: Nie boiſzli ſię Bogá/ zboiſz ſię powrozá. KlonWor 25.

»groza i (ni) sprawiedliwość« [szyk 1 : 1] (2): RejZwierz 13; A czoż gdy grozy nie máſz ni ſpráwiedliwośći RejZwierc 269v.

»groza ani ustawa« (1): Spráwiedliwośćby tzynił będąc świádomy praw/ Nie wnoſząc do nas grozy ani żadnych vſtaw. WierKróc B2v.

»groza a zakon« (1): Widząc Pan iż im było grozy á zakonu potrzebá/ thedy [...] racżył ſie im [...] ná gorze Oreb okázáć RejPos 141.

3. Rygor, bezwzględne posłuszeństwo (21): SienLek 31; Iż lepſzy ieſt huff Ieleni zgodliwych/ kthore Lew pod ſpráwą á pod boiáźnią wiedzye/ niżli huff Lwow niezgodliwych kthorzy ſie ſámi kąſáią/ á iż ie Ieleń wiedzye/ ná ktorego żadney piecżey nie máią/ áni żadney grozy miedzy nimi vcżynić nie może. RejPos 334; RejZwierc 7.

W charakterystycznych połączeniach: w grozie mieć (7), (wy)chow(yw)ać (6).

Szereg: »groza a karność (a. karanie)« [szyk 1 : 1] (2): RejPs 209; A wy oycowie nie pobudzayćie ku gniewowi dźiatek wáſzych: ále ie wychowywayćie w kárnośći y w groźie Páńſkiey [in disciplina et correptione Domini]. WujNT Eph 6/4.

Wyrażenia przyimkowe: »pod grozą« (1): Pſcżoły záſię [...] w thákiey cżći ſwego krolá máią/ iáko kthorzy ná ſwiecie pod grozą ludzie. GórnDworz Gg.

»w grozie« (16): RejPs 209; RejKup f6, g4; RejWiz 59 marg, 89, Dd4v; BielKron 261v; Prot C4; poznaſz co to zá miſtrzá maſz/ á iáko w grozye chowa diſcipuły ſwoie RejPos 44; Ale nigdy nie wádzą źrzebcowi oſtrogi/ Tákżeć w grozie pan młody nie ták bywa ſrogi. RejZwierc 28v, B3v, 7, 232 [2 r.]; WujNT Eph 6/4; áby Rektorowie ſzkolni [...] mieli godné á obyczáyné y nieſwowolné żaki/ których máią dobrze rządźić/ y w groźie dobréy mieć [quos dirigant bono regimine, et laudabili disciplina JanStat 224]. SarnStat 199.

W przen (1):

Wyrażenie przyimkowe: »w grozie« (1): iż tego ieſt záwżdy potrzebá złośćiwemu ciáłu náſzemu/ á byſtrym myſlam náſzym/ áby były w grozie á ná pyecży v Páná tego. RejPos 127v.

4. Stan zagrożenia, niebezpieczeństwo (2): A ſtrách poſpolićie więc kiedy grozę cżuie/ Więcey niżli Hetmani/ y Krol roſkázuie. KmitaSpit Cv.

Wyrażenie przyimkowe: »w grozie« (1): Záwſze krzyk/ záwſze trąby ſłycháć w ich oboźie/ Pokázuiąc Pigmeom że ie chcą mieć w groźie. KmitaSpit B.

5. Okrucieństwa, okropności, cierpienia, akty przemocy (7): BierEz A3v; O ſynu zatraceniá/ ktory ſie gróz mąk piekielnych nie boijſſ OpecŻyw 94v; RejAp 120; niemożeli cżłowieká zwieść/ tedy przez grozy/ to ieſt przes ſmutki y vboſtwo chce go przypędzić. HistRzym 73.

Szeregi: »gwałt i groza« (1): wneth ich podpieráią klątwámi/ interdikty/ á potym miecżem/ ogniem/ y rozmáitymi gwałty/ á grozámi ſwemi. RejAp 92v.

»groza i okrucieństwo« (1): iáko mu Pan opowiedzyeć roſkazał/ zá ono kochánie ie^go [...] wielkie grozy á wielkie okrucieńſtwá/ ktore miał nád nim wypełnić potym cżáſu ſwego. RejPos 204.

»groza a pomsta« (1): oto iuż walcżą miecżem ogniem y rozmáitemi grozámi á pomſtámi RejAp 163.

6. Strach; terror BartBydg, Cn; horribilis formido, horriditas, horror, terricula, terriculum Cn (8): RejPos 39; Znaydzyeſz wnet Wilcży dekret/ á Záięcżą grozę. RejZwierc 1v; Nie trefna więc tho záwżdy bywa grozá/ W wiecżor ſie kijá bać ráno powrozá. RejZwierc 221v.

Fraza: »groza słuchać« (1): vpáda nie tylko tá X. K. ále y oná bayká Athánázego/ ktorą też báie o dyable: [...] ze [!] y grozá ſłucháć/ nierzkąc ią też y piſáć. CzechEp 206.

Szeregi: »groza, (i) bojaźń« [szyk 1 : 1] (2): BartBydg 157; Ale boiaźń/ y grozá páná prowádzą/ [...] Ná okrętli budowny/ na kónli wśiędźie/ Troſká w okręćie/ troſká zá śiodłem będźie. KochPieś 18.

»strach ani groza« (1): iż nas żaden ſtrách áni grozá nie doćiſka do tego RejAp 25v.

Wyrażenie przyimkowe: »w grozie« (1): Gdy tu wnidzieſz miey myſl w grozie/ Wieſz że zle być ná powrozie. RejZwierc 237.

7. Potęga, władza wzbudzająca trwogę (5): pocżął miaſta iedne puſtoſzenim, drugie grozą ſobie podbijać MiechGlab 65; Gdiż y ociec ábo ſprawcá porządny domu ſwego/ máiąc kilko ſynow ábo kilká ſłużebnikow/ záwżdy chce mieć zwirzchność á grozę nád nimi RejPos 280v.

Wyrażenie: »strach grozy« (2): Niechay ſtráchem páńſkiéy grozy Wſzytká ſobą źiemiá trwoży KochPs 145, 112.

Szereg: »groza, trwoga« (1): Pan nád wſzyſtki inſze bogi/ Pełen grozy/ pełen trwogi. KochPs 144.

8. Znak zapowiadający coś strasznego (2): A kiedy ſie ludzie bali/ Cżego dźiwnego cżekáli. Bowiem tákie grozy były/ Iżby ſie cudá wziáwiły. BierEz Nv; iż przed przyſzciem Páńſkim będzie w niey wielkie zámieſzánie/ dziwne gromy á ſrogie błyſkáwice/ to ieſt ſrogie przeſtráchy/ grozy/ klątwy/ gwałty RejAp 139.

Synonimy: 1. odpowiedanie; 2. kara, karanie; 3. dyscyplina, karanie, karność, posłuszeństwo; 4. ciasność, niebezpieczeństwo, niebezpieczność, ucisk; 6. banie się, bojaźń, lękanie, postrach, strach, trwoga, zlęknienie.

Cf GROŹBA, GROŹNOŚĆ, GROŻENIE