Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYTOMNOŚĆ

Następne hasło: [PRZYTOWARZYSZONY] »

PRZYTOMNY (58) ai

-tom- (3), -tóm- (2) SarnStat (3:2).

[comp przytomni(e)jszy.]

Fleksja

sg
m	N	przytomny, przytomien	f	N	przytomnå	n	N	przytomn(e)
	G	przytomn(e)go		G	przytomn(e)j		G	przytomn(e)go
	D	przytomn(e)mu		D			D
	A	przytomn(e)go, przytomny		A	przytomną		A
	I	przytomnym		I			I
	L			L	przytomn(e)j		L

pl
N	m pers	przytomni, przytomni(e)jszy
G		przytomnych
D		przytomnym
I	m	przytomn(e)mi
I	f	przytomnymi

sg m N przytomny (14), przytomien (1); ~ [(attrib) przytomny]; ~ (praed) przytomny (6), przytomien (1) RybGęśli. ◊ G przytomn(e)go (3). ◊ D przytomn(e)mu (2). ◊ A przytomn(e)go (6), przytomny (1). ◊ I przytomnym (6). ◊ f N przytomnå (1). ◊ G przytomn(e)j (3). ◊ A przytomną (6). ◊ [L przytomn(e)j.] ◊ n N przytomn(e) (2). ◊ G przytomn(e)go (1). ◊ pl N m pers przytomni (5), [przytomni(e)jszy]. ◊ G przytomnych (2). ◊ D przytomnym (1). ◊ I m przytomn(e)mi (3). f przytomnymi (1).

Sł stp brak, Cn s.v. przytomność, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Obecny, znajdujący się, przebywający gdzieś, będący gdzieś, przy czymś osobiście (49)
- α. W funkcji rzeczownika (1)
- a. O obecności nadprzyrodzonej Boga i Chrystusa (7)
- b. O obecności Chrystusa w Eucharystii (4)
- c. Będący przy kimś lub przy czymś (3)
  - α. Znajdujący się przy kimś (2)
  - β. Towarzyszący czemuś (1)
2. Teraźniejszy, współczesny (9)
- Przen (1)
- a. O ludziach: obecnie żyjący (1)
  - α. [W funkcji rzeczownika]
- b. [O gramatycznym czasie teraźniejszym]
- c. Natychmiastowo działający (1)

1. Obecny, znajdujący się, przebywający gdzieś, będący gdzieś, przy czymś osobiście; praesens PolAnt, Modrz, Calag, Calep, Vulg, Cn; assiduus, superstes Cn (49): Ale nie mowi zgołá. Oto Almá brzemienna/ ále mowi: Oto tá Almá pewną białągłowę pokázuiąc/ gdy He przydáie ktore Grámmátycy zową Háiedia rzecż przytomną pokázuiące/ A ták koniecżnie do Máryey śćiągáć ſie to nie może CzechRozm 133v, 134 [2 r.], 135v, **8; Bo á iákoż kto ieden może mieć vrząd w roznych powiećiech/ gdyż rázem ná dwu mieſcách być niemoże? lecż to ieſt powinna rzecż áby káżdy powiát miał záwżdy ſwego vrzędniká przitomnego [sibi habeat praefectum]. ModrzBaz 75, 107; SkarJedn 175; Calag 222a; To ſłyſząc ludzie przytomni krziknęli: Kierye eleyſon chwałá Bogu/ ktory tákie cudá cżyni SkarŻyw 102; Praesto – Przitomny. Calep 840b, 4b, 28a, 555a, 841a; Dla tegoż to w niebytnośći piſzę: ábych przytomnym będąc nie vżywał ſrogośći według władzey ktorą mi Pan dał ná zbudowánie/ á nie ná zepſowánie. WujNT 2.Cor 13/10, 1.Cor 5/3; GDy Márſzałek Koronny odiéżdża ode Dworu, tedy oná wſzyſtká władza zoſtawa przy Márſzałku Nadwornym gdy przytomny ná Dworze zoſtánie. SarnStat 313, 28.

przytomny przy czym (1): [rotmistrz] Nie przez ſubſtitutá ále ſam przytómny przy Róćie ma bydź SarnStat 427.

przytomny gdzie [też = podczas czego] (4): Bo ieſli ſłońce choćia oddalone ieſt od nas/ ná niebie ieſt/ iednák po wſzyſtkim świećie ieſt ſkutkiem y zupełnośćią ſwoią przytomne. WujJudConf 177; Bo pátrzenie ná truny ich [świętych]/ myſl przerázi/ y pobudzi/ y ták ſpráwi/ iákoby ten ktory tám leży/ záraz ſie znim modlił/ y przytomnym tám był. SkarŻyw 132; W práwiéch wielkich bywa przytómny vczyńcá Kryminału. Przyczynę tego dáią: Quia ex facie patrantis multa poſſunt colligi. SarnStat 709, 313.

W przeciwstawieniach: »przytomny ... nieprzytomny (4), odległy, przyszły, na stronie, odległy« (7): iákoby Bogu ſłużył/ kto wierność záchowuie pánu ſwemu/ thák Rycerſki cżłowiek/ ták przytomny/ iáko y ten co ná ſtronie BielSpr 11v; BudNT 2.Cor 13/2, 13/10; Abowiem wiele ieſt w piſmie ś. tákiey mowy/ gdzie Artykuł [= rodzajnik] ten to ich/ mowię/ he/ háiedia/ kłádą: A wżdy nie vkázuią rzecży iákiey przytomney/ ktorąby iáko iuż będącą/ pálcem práwie piſmo pokázowáło: ále pokázuie rzecż pewną choć nieprzytomną. CzechRozm 133v; iż Ian nurzał w przyſłego [Chrystusa]: á vcżniowie Iezuſowi iuż w przytomnego. CzechRozm 258; Przetoż vśiłuiemy/ choćiaż przytomnemi/ choćiaż odległymi będąc/ ábyſmy ſię iemu [Panu] vpodobáli. WujNT 2.Cor 5/9, 1.Cor 5/3.

Wyrażenia: »duchem przytomny« (1): Ia iśćie ácz nieprzytomny ćiáłem/ ále duchem przytomny [praesens autem spiritu]/ iużem iáko przytomny oſądźił/ áby ten ktory ták vczynił/ [...] był oddan ſzátánowi ná zátrácenie ćiáłá WujNT 1.Cor 5/3.

»oblicznie przytomny« (1): Ale iż teraz Iezuſá Chriſtuſá oblicżnie przytomnego áni mamy áni widźimy: tedy tego niewiem/ iákobyſmy go wzywáć mieli. CzechRozm 192v.

»przytomny osobą swą« (1): Absum – Indzeij bijc, Nie bijcz przitomnijmi [lege: przytomnym] Oſzobą ſwą. Calep 9b.

Szereg: »obliczny i przytomny« (1): Bo to coś ty ku vtwierdzeniu rzecży ſwey przydał/ iż onych [królów ziemskich] oblicżnych y przytomnych wzywano/ ták iáko y Chriſtuſá poki tu ná źiemi obcował. CzechRozm 193.

α. W funkcji rzeczownika (1):

Szereg: »żywy a przytomny« (1): Bo te pochwały piſzą żywym á przytomnym [vivis et praesentibus]/ o ktorych dowćipiech dobrze trzymamy ModrzBaz 61v.

a. O obecności nadprzyrodzonej Boga i Chrystusa (7): CzechRozm 30; y bacżąc Páná Iezuſa przytomnego/ głęboko wzdycháiąc [św. Antoni] rzekł: gdzieześ [!] był/ miły Iezu/ gdzieżeś był? cżemuś mię ná przodku nie podpomogł/ á nie zlecżył ran moich? SkarŻyw 56; Mamy ćiebie przytomnego/ krolá niebieſkiego/ ienż we wſzyſtkim zaſtáwiaſz/ káżdego wiernego. ArtKanc K4v.

przytomny komu (2): Acżkolwiek też wedle Kredá wyznawamy prawdźiwie być w niebie ná práwicy Oycowſkiey Páná Chriſtuſá z ſtrony cżłowiecżeńſtwá ſwego [...]/ iednák wierzymy iż ieſt prawdźiwie przytomny Kośćiołowi ſwoiemu WujJudConf 176v, 124v.

przytomien w czym (1): KRolu Niebieſki/ [...] Proſzę ćię iednák byś w żywoćie moim Ktory ze wſzech ſtron łzam podległ był twoim/ Okiem przytomien [tj. był przytomny Twoim okiem] RybGęśli D3.

przytomny gdzie (1): WujJud 124v cf Szereg. Cf [Wyrażenie].

[Wyrażenie: »[gdzie] przytomny osobą swą«: Przeto ponieważ Chriſtus pan nie ná káżdem mieſcu przytomny ieſt oſobą ſwą/ tedyć ſie ſámo oſądźiło/ że nie ieſt áni onym ſamym Bogiem/ ktory żadnym mieſtcem ogárnion ábo zawárt być niemoże/ áni iemu rownym BudArt Q4.]

Szereg: »przytomny albo obecny« (1): [Chrystus] Ieſtći przytomnym álbo obecnym w kośćiele/ ále niewidźiálnym obycżáiem WujJud 124v.

b. O obecności Chrystusa w Eucharystii (4): iż twoy wykład ćieleſnym będąc/ cżyni też z Chriſtuſá [...] pokarm ćieleſny bárzo iákoś przećiw przyrodzeniu y wierze náſzey [...] zmyſlony/ ćiáłá iákiegoś prawdźiwego (iáko wáſzy mowią) ále wżdy oprocż ſmáku/ á nád to niewidomego/ choćiaż wedle was przytomnego. CzechRozm 264, 264.

Wyrażenie: »w sakramencie (naświętszym) przytomny« (2): WujJud 176; rozumiey żeć y to nie máła/ ſtać przy prawdźiwey y rzecżywiſtey oblicżnośći/ á co więtſza/ ofierze tegoż Páná twego/ iſtotnie w Sákrámenćie naświętſzym przytomnego LatHar 77.

c. Będący przy kimś lub przy czymś (3):

α. Znajdujący się przy kimś [komu] (2): My Alexánder [...] Oświeconemu pokoleniu Słowieńſkiemu [...] pozdrowienie od nas y náſzych namiáſthkow będących po nas w ſpráwowániu świátá/ przetho żeśćie nam záwżdy przytomni byli/ w wierze prawdomowni/ we zbroi ſtátecżni/ [...] dawamy á ná was przenaſzamy ſwobodnie ná wiecżność/ wſzythki kráiny od pułnocnego morzá wielkiego Oceaná lodowátego/ áż do morzá Włoſkiego BielKron 337v; WujNT 2.Cor 5/8; [Stądże sobie [ludzie] Patronów wiele wymyślili, Mniemając, aby im ci przytomniejszy byli BogowieFałsz 183].

β. Towarzyszący czemuś (1): A oni [apostołowie] wyſzedſzy przepowiedáli wſzędy: ktorym Pan dopomagał/ y náukę ich vtwierdzał przytomnemi [sequentibus] cudámi WujNT Mar 16/20.

2. Teraźniejszy, współczesny; praesens Vulg, PolAnt, Modrz (9): iż nietrzebá gniewowi przytomnemu wodze popuſzcżáć/ ále trzebá inſzego cżáſu do karánia cżekáć/ gdy ſię one záburzenia ſerdecżne vſpokoią/ roſpalenie krwie vgáśnie/ á mieyſce będźie rozumowi/ roſtropnośći/ y dobrey rádźie ModrzBaz 80v; GrabowSet I3v.

W połączeniach szeregowych (2): ktory [duch boży] pod podobieńſtwy zwierzchnych/ ćieleſnych/ á iákoby iuż przytomnych rzecży/ duchowne ná potym y przyſzłe/ zdáleká zwykł pokázowáć. CzechRozm 135, 263v.

W przeciwstawieniach: »przytomny ... niebędący, [przyszły]« (1): [duch boży prorocki] ktory cżęſto pod podobieńſtwy rzecży źiemſkich/ duchowne náznácżał: á onymi przytomnymi y oblicżnymi ná on cżás/ rzecży ieſzcże nie będące/ ále ná potym przyſzłe pokazował. CzechRozm 126v; [Leop 4.Esdr 8/46 (Linde)].

Wyrażenie: »na czas przytomny« = w danej chwili (1): Wſzelkie lepak karánie ná cżás przytomny [ad quidem praesens] nie zda ſię być weſołe/ ále ſmętne: Lecż ná potym owoc ſpokoyny przez nie/ ćwicżonym oddawa ſpráwiedliwośći. BudNT Hebr 12/11.

Szeregi: »przytomny i obliczny« (1): CzechRozm 126v cf W przeciwstawieniach.

[»przeszły albo przytomny«: Bo niekiedy [Pismo Św.] o rzecży przyſzłey tak mowi iáko o przeſzłey/ albo o przytomney. BudArt G3v.]

Przen (1):

Wyrażenie: »pamiątka przytomna« (1): Rácż sſtępić z niebios ſwych/ k poćieſze płácżliwych/ ták ćię ſą żądáli/ ći ktorzy ćię ználi/ Vżycż nam żądze tey [tj. tego, czego pragniemy]/ pámiątki przytomney. ArtKanc A11.

a. O ludziach: obecnie żyjący (1):

W przeciwstawieniu: »przytomny ... będący« (1): A nie tylko my przytomni tego mamy ſtrzedz/ ále y potomkom náſzym będącym powinniſmy tę náukę álbo oſtrzegánie po ſobie zoſtáwić BielKron 333.

α. [W funkcji rzeczownika:

W przeciwstawieniu: »przytomny ... będący«: Odpowiedział ku mnie/ y rzekl mi: Co ieſt przytomnego/ to przythomnym [praesentibus]/ á co przyſſlego/ będącym. Leop 4.Esdr 8/46 (Linde).]

b. [O gramatycznym czasie teraźniejszym:

W przeciwstawieniach: »przytomny ... potomny, przyszły«: Tu w tych powieśćiach cżás przytomny miáſto potomne^go/ álbo przyſzłego/ ſtoi. BudArt G3v.

Wyrażenie: »czas przytomny«: BudArt G3v cf W przeciwstawieniach.]

c. Natychmiastowo działający (1): Praesentaneus, Quod praesentem habet efficatiam – Maiaczi wſobie moczprzitomną [!]. Calep 841b.

Synonimy: będący, obecny; 1. bytny, obliczny, przebywający; 2. terazniejszy, teraźni, trwający.

Cf NIEPRZYTOMNY

AĆ