[zaloguj się]
[pdf]

OPATROWAĆ (350) vb impf

opatrować (272), opatrzować (16), opatrywać (4), opatrewać (1), opatrować a. opatrywać (57); opatrzować OpecŻyw, RejRozpr, opatrować : opatrzować Mącz (15:13), SkarŻyw (20:1); opatrować : opatrywać Diar (1:3), KwiatKsiąż (1:1); opatrować : opatrewać DiarDop (4:1).

Oba o oraz oba a jasne.

Fleksja
inf opatrować
indicativus
praes
sg pl
1 opatruję opatrujemy
2 opatrujesz opatrzujecie
3 opatruje opatrują
praet
sg pl
2 m m pers -ście opatrowali
3 m opatrowåł m pers opatrowali
f opatrowała m an
n opatrowało subst opatrowały
fut
sg
3 m opatrować będzie, będzie opatrowåł
imperativus
sg
2 opatruj
3 niechże opatruje
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy opatrowali
2 m m pers byście opatrowali
3 m by opatrowåł m pers by opatrowali
n subst by opatrowały
impersonalis
praet opatryw(a)no
participia
part praes act opatrując

inf opatrować (106). ◊ praes 1 sg opatruję (20). ◊ 2 sg opatrujesz (9). ◊ 3 sg opatruje (76). ◊ 1 pl opatrujemy (17). ◊ 2 pl opatrzujecie (1). ◊ 3 pl opatrują (22). ◊ praet 3 sg m opatrowåł (16). f opatrowała (1). n opatrowało (1). ◊ 2 pl m pers -ście opatrowali (1). ◊ 3 pl m pers opatrowali (3). subst opatrowały (1). ◊ fut 3 sg m opatrować będzie (3) KochPs, SkarŻyw (2), będzie opatrowåł (1) BierEz. ◊ imp 2 sg opatruj (9). ◊ 3 sg niechże opatruje (1). ◊ con 3 sg m by opatrowåł (7). ◊ 1 pl m pers bysmy opatrowali (1). ◊ 2 pl m pers byście opatrowali (7). ◊ 3 pl m pers by opatrowali (3). subst by opatrowały (1). ◊ impers praet opatryw(a)no (1). ◊ part praes act opatrując (42).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Sprawować nad kim opiekę (przeważnie z pozycji zwierzchności, starszeństwa), dbać o czyjeś dobro, czuwać nad czymś, dbać o dobry stan czegoś, doglądać; providere Vulg, Modrz, JanStat, Cn; curare Mącz, Modrz, Cn; accurare Mącz, Calep; inspectare, obire, tutari Mącz; complecti Modrz; asservare, recurare Calep; peragere, videre JanStat; tractare Cn [w tym: kogo, co (132)] (153): Ktoż mię będzie opátrował/ O moie rzecży śię prácował: Biedá mnie nędzney śieroćie BierEz O2v, L4v; BierRozm 23; RejPs 72, 105v; bo tak ſwięty Paweł mowy/ kto nieopatruie [curam non habet 1.Tim 5/8] ſwoich krewnych gorſzy ieſt nad poganina. SeklKat L4; Ten [Bóg] wam iedna męże y klaſztory/ Opátruie śiroty y cory/ Y káżdym ſie on opyekáć racży BielKom G5; LubPs P3; Hetman Mieyſki/ [...] [znaki miejskie] częſto opátrowáć powinien/ przynamniey ná Mieſyąc raz. GroicPorz b4; KrowObr 123v; gdy kto dwor buduie/ Tedy gdye ſam ma mieſzkáć gmáchy opátruie/ Aby tám co napiękniey wſzytko ſie ſpráwiło RejWiz 152v, 42v, 111, 193; Leop 1.Petr 5/2; po trzy álbo cżterzy cżłonki rázem w źiemię wtykáią/ kthore gdy przez láto roſthą/ chędogo to opátruią/ przywodzą do niego wodę miedzy zagony BielKron 276v; Arborator, Ogrodnik Winars/ ten ktory ſad opatruye. Mącz 14b; Gallinaris, Kurnik/ ten który kuri opátruye. Mącz 142b; Belli pacisque munia obire. Rzeczy ku woynie y ku pokoyowi potrzebne opátrzowáć. Mącz 237b, 12a, 63c, 73b, c [4 r.], [274]d (14); OrzQuin Fv; RejAp 90; iż ma [Chrystus] litość nád thákim káżdym/ co ſie to z dáleká ćiſnie do niego/ y chce gi ták opátrowáć á thák o nim rádzić/ iákoby on nigdy nie vſthał RejPos 183v; Ale y pogány y niewierniki opátrowáć racżyſz/ gdy ſie iedno vciekáią á záwołáią do ciebie á do ſwięthego wſpomożenia thwoiego RejPos 218v, 41, 81v marg, 184, 227v, 243 (9); Y drugi y trzeći raz Pan [...] poruczył mu owce mowiąc: Opátruy owce moie [Pasce oves meas Ioann 21/15]. BiałKat 133v, 173v; Roſthropny márynarz gdy ſie ma puśćić ná głębokośći morſkie tedy opátruie żagle ſwoie/ powrozy/ máſzty/ y kotwice ſwoie. RejZwierc 131v, 261v, 271; WujJud 126; niepodobna rzecż ieſt iednemu cżłowiekowi wſzyſtkiego świátá rząd y ſpráwy opátrowáć. WujJudConf 126; RejPosRozpr c3; HistHel C3; Ráczże nam dáć tákiego coby tobie ſłużył/ [...] Niemniey dobro Koronne wſzyſtko opátruiąc/ thák że Rzecz Poſpolitą náwſzem rozmnażáiąc MycPrz I A3v; WierKróc B2; PaprPan Ffv; Bo to ná Páná zależy hámowáć y káráć nieposłuſzne sługi/ [...] á ktorziby śię w powinnośći ſwoiey záchowáli/ tych obycżáiem łáſkáwego oycá opátrowáć. ModrzBaz 20, 37v; Prowadź mię/ y opatruy liché zdrowie moie. KochPs 42, 54, 72, 97; SkarŻyw 87, 172, 238, 271; BielSen 15; Y wźiął Apoſtoł Mátkę Páná ſwego/ Szedł z nią od krzyżá do domu ſwoiego/ Iáko ſyn właſny onę opátruiąc/ y w ſmutku ćieſząc. ArtKanc D10; ActReg, 28; Calep 14b, 105a, 900b; Vrzędnik/ Włodarz/ ma bydź dworu bárzo pilen/ [...] y wiecżor y w południe ma to opátrowáć: tákże y Kmiotki do káżdey roboty ma rządnie rozrządźić GostGosp 8; oględuiąc kominy/ ieśliże ie Kmiotkowie rządnie opátruią/ dla ogniá. GostGosp 24; Klucżnik około mąki mełćia ma doyźrzeć/ [...] A ma opátrowáć w Ieśieni á ná Wioſnę/ áby tym Lećie ludźi nie zábawiał GostGosp 54, 60, 92; GrabowSet Xv; WujNT 96; KANCLERZ LITEWSKI. Ten Litewſkié ſpráwy opátruie, wſzákże y Polſkich ſie dotyka: zwłaſczá gdy Polſkich Kánclérzów niemáſz. SarnStat 322; Nie pomnią ći pánowie/ iż nie ſwoie ále Bożé poddáne máią. im ich P. Bog zwierzył y poruczył/ áby ie opátrowáli/ iáko ogrod y winnicę Bożą. SkarKaz 351b, 387a; GosłCast 23; Gdy okręt tonie/ [...] głupi tłomoczki y ſkrzynki ſwoie opátruie/ y ná nich leży SkarKazSej 661a, 670b.

opatrować czym [= za pomocą czego] (9): iż on [Pan Bóg] káżdego opátrznoſcią ſwą żywić/ chowáć y opátrowáć racży. RejPos 314, 125; Ná złé ludźi wyleie deſzcz gorący siárczány/ [...] A dobré ludźi okiem łáſkáwym opátruie. KochPs 16; SkarŻyw 62; gdźie też około piąći ſet cżáſem chorych ſię znáyduie/ ktorych wielkim doſtátkiem opátruią. ReszPrz 132; ReszHoz 134; Phil S2; SarnStat 993; Pracą y fráſunkámi dom ſwoy opátruiąc. Przywodźi ſobie na myſl ono powodzenie/ Zá ſwych rodźiców miłych PaxLiz B2.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: to (11); aby (11), jakoby (3), iż(by) (2), że(by) (2)] (18): [ma] opátrowáć áby drogoſć iedzenia y pićia w Mieſćie niebyłá. GroicPorz b3v; RejZwierc 136v; MycPrz II Av; Pan zwierchny opátruie/ iżby káżdy beśpieczny był w domu ſwoim/ á nie bał ſię nikogo GórnRozm C2; Klucżnik Lećie záwżdy przed obiádem ma opátrowáć/ áby chłodne piwo do ſtołu przy Pánie bywáło GostGosp 56, 84; KochFrag 16; Pilnie to Polacy ſtárzy opátrowáli, żeby zamków, twirdzy, áni Dignitarztw nieporuczano cudzym SarnStat 18; OPátruiąc to/ áby ludźie w ſpráwiedliwośći ſwéy omieſzkánia nie mieli/ [...] mocą y vchwałą Séymu tego poſtánawiamy SarnStat 737, 30, 128, 267, 285, 428 (11).

W połączeniach szeregowych (20): wnet dzyatki iego [...] [starego bociana] dziwnie go opátruią/ żywią/ y ná ſkrzydłach ſwych noſzą LubPs A4v, A4v, dd5v marg; A iżem ia káżdego tákiego záwżdy opátrowáć/ rządzić y ſpráwowáć/ y błogoſłáwić obiecał. RejPos 280v, 143, 171v, 204, 256v, 314 (8); BiałKat 203v; RejZwierc 37, 195; KarnNap F3v; ReszList 173; bo ty o wſzyſtki piecżą maſz/ opátruieſz, mocnie chowaſz/ Krolu wiecżny. ArtKanc T11; Klucżnik w piwnicach y we wſzem záwárćiu/ [...] iáko ſtátki piwne piwnicy/ ták też śpichlerzowi y wſzemu dworowi należące/ ma opátrowáć/ chowáć/ y przyczyniáć. GostGosp 54; LatHar 567; SkarKaz 633b.

W charakterystycznych połączeniach: opatrować dobrze, dziwnie (2), fortunnie, miłościwie (2), osobliwie, pilno (pilnie) (8), aż do skończenia świata, ustawicznie, zawżdy (6).

Szeregi: »błogosławić i opatrować« (1): á iż wykrocżyſz s they ſwobody/ ná ktorey cie Pan twoy poſtáwić racżył/ á błogoſłáwić y opátrowáć cie w niey vſtháwicżnie á nieomylnie obiecáć racżył RejPos 316. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»bronić i opatrować« (2): KwiatKsiąż N2v; á Pan záś y mąż żeby ſługi y żony bronili y ony opátrowáli CzechRozm 197. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»chować a (i) opatrować« (2): áby ſie ięmu wſzytko w nas podobáło. A ſtąd áby nas chował á opátrował pod kroleſtwem ſwoim. RejZwierc 148; ReszHoz 134. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»opatrować i czynić« (1): przydawáły ſię obłędliwośći y omieſzkánia w tych rzeczach/ któré im [urzędnikom koronnym i dworskim] przynależáło opátrowáć y czynić [vivenda, agendaque JanStat 294] SarnStat 310.

»karmić i opatrować« (1): Powiádáli o iednym w Rzymie co Lwá karmił y opátrował RejZwierc 98v.

»opatrować a pilen być« (1): przyszyągąm [...] ze wſythką moyą pylnoſzczyą a według mey nawyathſzey moſznoſczy thczą tho pylnye opatrowacz, a thego pylen bycz thak yſz tha wſzythka strzelba, ma ydz dobrą ſluſzną a pozytheczną myarą MetrKor 37/4.

»podpierać a opatrować« (1): á ktore [namiastki swoje] racży Duchem ſwoim ſwiętym podpieráć á opátrowáć wedle obietnic ſwoich. RejPos 125.

»sprawować a opatrować« (2): ale radſſey tak ſprawuy a opatruy to przebrane ſtworzenie ſwoie iako by ſie ſniego mnozyła wiecznie ſwięta chwala twoia. RejPs 218v; GroicPorz g2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»opatrować, starać się« (1): opátruyże pilno/ ſtárayże ſie pilno/ iákoby ty twe cżáſy tobye dármo á márnie nie wychodziły RejZwierc 136v.

»opatrować (i) strzec« [szyk 1:1] (2): w káżdey ſpołecżnośći [Pan] ſam iſtotnie być chce/ á ſtrzedz y opátrowáć káżde beſpiecżeńſtwá pokoiu tego RejPos 334v, 331v.

»wieść i opatrować« (1): ále theż y domowy boy przyſtogi wieść y opátrowáć MycPrz II Av.

»wspomagać a opatrować« (1): Pan ten ſthan záwżdy ná piecży mieć racżył/ [...] á záwżdy gi w káżdym niedoſtátku wſpomagáć á dziwnie opátrowáć racży. RejPos 175v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»wyprawować a opatrywać« (1): Sam tedy hetman wſzyſtki rzeczy rozmyſliwſzy ſię gdy cżas ieſt wyprawować á ie opátrywać ma KwiatKsiąż O4.

»opatrować a zdobić« (1): záwżdy Pan opátrowáć á záwżdy zdobić racżył ſtan then/thák w pánieńſkim iáko y w męſzcżyńſkim żywocie. RejPos 343. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

a. Pielęgnować w chorobie [kogo] (10): co ná tym należy/ ábyſmy go [chorego] opátruiąc/ ták pomiárkowáli/ iákoby óné wilgotnośći/ co y nieporządną chęć/ y co gorſza/ niechęć/ czynią precz wypurgowáli Oczko 32v; zbuduy przy domku moim dom do ktoregobych chore/ [...] przyymowáć/ y tám ie wedle przemożenia mego/ opátrowáć mogł SkarŻyw 573, 593; ReszList 158.

opatrować od czego (1): RejPos 214v cf W przen.

opatrować czym [= za pomocą czego] (1): y wſzpitalu delá ſkalá/ poſlugą ſwoią/ przychodne y chore niewiaſty opátrowáła. SkarŻyw 459.

opatrować w czym (1): Involucre, Bárwierska chuſtá którey on vżywa gdy kogo w ranách opátrzuye áby ſie gołą ręką vrázu nie dotikał. Mącz 507b.

W połączeniach szeregowych (2): RejPos 211v; vbogich/ chorych/ ſlepych/ chromych/ [...] ránnych opátruią/ przyodźiewáią/ podeymuią/ lekárſtwy/ ſyropámi [...] zákładáią ReszHoz 117.

Szereg: »leczyć a opatrować« (2): thoć było porucżono kápłanom ſtárego zakonu/ rozeznawać miedzy trędem á nie trędem/ á lecżyć á opátrowáć ony ludzi RejPos 214v, 214v.
W przen (3): A nie dopuſzcżay náſz Pánie nam omdlewáć w tych ránach náſzych/ ábychmy cie nie mieli poznáć/ kto nas lecży/ á kto ſie o nas ſtára/ y kto nas opátruie przy tey to nędzney drodze náſzey. RejPos 211v; porucżono ieſt kápłanom nowego zakonu [...] vpomináć nędzne ludzi/ áby ſie ſtrzegli tego márnego trędu á grzechu ſproſnego/ á lecżyć ie á opátrowáć ye od niego. RejPos 214v, [323]v.
2. Umacniać, zabezpieczać, utwierdzać; pertegere, praemunire Mącz, Cn; communire Mącz; firmare Calep; circumfirmare, munire Cn [w tym: co (21)] (28):
a. Za pomocą materialnych ubezpieczeń (15): Pertego idem quod obtego Wſzędzie á wſzędzie zákriwam/ obścielam/ opátrzuyę. Mącz 442b; Calep 421a.

opatrować od czego (1): iż to widźimy v Turkow wobycżáiu/ że ná gránicách páńſtw ſwoich zamki od woyny dobrze opátruią [bello parent] ModrzBaz 103.

opatrować czym (2): Mącz 237a; Iuż teraz bárzyey obá ná ſię ważą/ Przeſkoki lepſzą opátruią ſtrażą. KochSz B4v.

Zwrot: »zamek opatrować« = arcem bello parare Modrz (8): RejZwierc 251v; ModrzBaz 103; ponieważ [Turek] nád Nieſtrem koſze ſypie/ y zamek ná gránicach wáſzych opátruie OrzJan 11; SarnStat 126, 131, 1203; VotSzl F; Nikt w tákim doſtátku zamkow y murow nie opátruie. SkarKazSej 705a.
Szeregi: »fortyfikować i opatrować« (1): bo gdyby ſię [zamki poganom] im vchoway Pánie Boże/ w ręce doſtáły/ lepieyby ie oni fortifikowáć y opátrowáć vmieli VotSzl F.

»opatrować i poprawić« (1): A z tego mury y municię mieyſkié opátrowáć y popráwić máią. SarnStat 963.

»opatrować i strzec« (1): z któréy [części dochodów] Stároſtá czáſu pokoiu zamek opátrowáć/ y ſtrzédz go powinien będźie. SarnStat 1203.

W przen (1):
Zwrot: »pismem opatrować« (1): Ponieważ niepewna ieſt á nie trwáła pámięć ludzka/ zwykli ſą ludźie piſmem to opátrowáć [scripturae commendare id JanPrzyw 52]/ czego wieczną pámięć mieć chcą SarnStat 11.
α. Wiązać, krępować (1): Tymże kſztałtem żorawie w niewoley robili/ [...] Nád ktorymi vſtáwnie przyſtaw ſtánął ſrogi/ Opátruiąc im ná noc/ y ſkrzydłá y nogi. KmitaSpit C6.
b. Przez dodanie prawnych zabezpieczeń (13):

opatrować czym (5): A tákowé elekcie opatruiemy eadem ſecuritate, iáko y Trybunálſkich Sędźiów. SarnStat 458; A té Rewizory/ tókowymże [!] vbeſpieczeniem opátruiemy/ iákowé mieli inſzy Rewizorowie y Luſtratorowie. SarnStat 1198, 858, 1151, 1154.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: to (4); aby (5), żeby (2), że] (8): Opátruiemy téż y to: áby mieſczánóm y kupcóm wſzelákim z Polſki wolno było [...] ieźdźić SarnStat 1234, 31, 268, 394, 400, 614 (8).

Szeregi: »postanawiać i opatrować« (2): poſtánawiamy y opátruiemy/ żeby Rády náſze [...] ná Séymikách bywáły SarnStat 31 [idem] 268.

»opatrować i utwierdzać« (1): A Dekrétá tych wſzytkich ſądów [...] opátruiemy y vtwiérdzamy tákim wárunkiem/ iáko ſą opátrzoné ſądy nowé pro vna vice [...] Iż ktobykolwiek ná Séym [...] był pozwan [...] od pozwow [...] wolen bydź ma/ y ieſt. SarnStat 858.

3. Zaopatrywać w celu zaspokojenia czyich potrzeb materialnych lub duchowych; obdarzać; administrare Mącz; subministrare Vulg; suggerere Calep; instruere Cn [w tym: kogo, co (102)] (104): OpecŻyw 70; Moyzeż zroſkazania bożego przikazał aby miaſta vboſtwo opatrowały SeklKat L4; kośćioły łupią y pożywienie wiernym ſlugom Bożym wydzieráią/ y ich nieopátruią KrowObr 186v; RejZwierz 105v; [św. Paweł] z ſtrony ſwey vżycżył był rzeczy duchownych ále nic nie wziął od tych ktorzy go byli powinni opátrowáć. BibRadz II 110d marg; Mącz 222c; Trzecie/ tu ſie mamy vcżyć/ iáko Pan wierne ſwoie dziwnie opátruie/ á niewiernym iáko ſamo wſzytko márnie ginie. RejPos 83, 82, 82v marg, 257v; Bo ácż y krucżętá/ iáko piſmo powieda/ ſą w opátrznośći iego/ á wſzákoż złe á niepobożne ták też opátruie iáko krucżętá/ bo robaki z młodu á potym zdechłe świnie iadáią RejZwierc 148; Inſzy niechay ſzpichlérze náwieźioné máią/ Niechay wſzyſtki piwnice winem záſtáwiáią: Ia w nádźieię łáſki twéy będę ſpał beſpiecznie/ Bo mię ty ſam/ pánie móy/ opátruieſz wiecznie. KochPs 6; á co mieſiąc cżterey ich chodziło/ po dochody klaſztorne/ do innego imienia/ [...] opátruiąc teſz goſpodárſtwo ku żywnośći bráćiey. SkarŻyw 183, 87, 102, 171, 183, 252 marg, 593; ReszList 166; Oracz pługiem zárznie w źiemię: Ztąd y śiebie/ y ſwé plemię/ Ztąd roczną czeladź/ y wſzytek Opátruie ſwóy dobytek KochSob 70; LatHar 201; Ieſli ktory wierny ma wdowy/ niechże ich opátruie/ á niechay kośćioł nie będźie obćiążony WujNT 1.Tim 5/16; SarnStat 1280; SkarKaz 387a; KlonWor 12.

opatrować kim, czym (59): RejPs 48v; Iż z iego [Boga] hoynego dobrá Słábo wáſſá ręká ſſczodra/ A nas tym opátrzuiećie Czym z niego obfituiećie RejRozpr A3v; Gdy nye tylko náuką náucżycyel diſcipuły ſwe opátrowáć ma/ ále theż nawyęcey obycżáymi dobremi. GliczKsiąż L7v; Ze Pan z łáſki ſwey wdzyęcżnym pothomſtwem opátruie wierne ſwoie. LubPs Z6 marg, P2v, ff2v marg, gg4; RejWiz 122; Parochus, Podeymownik prziſtaw ten zwłaſzczá którego vrząd yeſt legati álbo posły przimowáć/ y goſpodą y wſzelákiemi potrzebámi do kuchniey/ do piwnice y do ſtáyni opatrzowáć Mącz 280d, 13c, 316d, 490c; KSiążę (gdyż tą godnością ćiebie Bog dáruie/ Y w potrzebie ſtátecznym ſercem opátruie). Prot Av; RejAp 59, 72v; y tym ſwiętym niebyeſkim pokármem/ nas y duſze náſze/ hoynie opátrowáć racży. RejPos 82, 30, 82v [2 r.], 171v, 184, 194 (11); RejZwierc 11; RejPosWstaw [414]; KochDryas A3; Będźieli téż chlebá mógł tákże nágotowáć/ Y głodné ludźi ſwoie mięſem opátrowáć? KochPs 115; wedlé ſłów ſwych opátruy mię zdrowiém. KochPs 180, 25, 80, 88, 184, 212, 215; SkarŻyw 580; [Antychryst] ſwych/ co noſzą kárákter iego ná cżołách ſwych [...] páłacámi opátruie/ y wolność im wſzytkę dawa. CzechEp 408, 48, 59, 351; ReszHoz 119, 120; żywnośćią go [dotkniętego nieszczęściem] y pieniędzmi opátruią ReszList 176; ArtKanc B2v, T11v; Aquator – Ten ktori oboz opątruie wodąm. Calep 86a, 1027b; LatHar 383, 619, 679; WujNT 114; BEſpieczeńſtwo miaſt náſzych [...] zá vchwałą Séymu tego/ ludem ſłużebnym pieſzym opátruiemy. SarnStat 136; SkarKaz )(3v; SkarKazSej 686b. Cf opatrować czym od czego.

opatrować czym od czego (3): GRánice Koronné [...] od wtárgnienia nieprzyiaćielá wſzelákiégo/ obroną opátrowáć nakłádem náſzym mamy SarnStat 130 [idem (2)] 130, 365.

W połączeniach szeregowych (4): porucżył onym zwolennikom ſwoim rozdawáć onym tłuſzcżam/ á opátrowáć ie/ á rozſzáfowáć im ono ſwięte dobrodzyeyſthwo iego. RejPos 183v; CzechEp 59; Żywiſz chowaſz, y dáruieſz/ á wſzem dobrym opátruieſz/ ná wſzeláką godźinę. ArtKanc T11v; SkarKaz 552a.

W przeciwstawieniu: »wydrzeć ... opatrować« (1): Wſzák winien ociec ſwięty/ páńſtwá Krześćiáńſkye/ Opátrować/ gdzye máią/ gránice pogáńſkye. Lecżby thu rádſzey wydárł/ niżli opátrował RejZwierz 105v.

W charakterystycznych połączeniach: opatrować dziwnie (2), hojnie (2), miłościwie, niewidomie, osobliwie, ustawicznie, wiecznie, zawżdy; opatrować bogactwy (2), chlebem, dary (2), dobrodziejstwy (2), dobry(m) (5), laską (4), mięsem, odzieniem (2), pieniędzmi, poczciwościami (2), pokarmem, potrzebami (10), szatami, upominkami, zapłatami, żywnością (5).

Szeregi: »opatrować a obdarzać« (1): y rozlicżnemi dáry á vpominki opátrowáć á obdárzáć racży. RejPos 171v.

»zdobić a opatrować« (1): iż bogáctwem/ pocżćiwoſciámi/y wſzytkimi bęſpiecżeńſtwy/ obiecał vſtáwicżnie zdobić á opátrowáć dom iego RejPos 355.

»żywić a (i) opatrować« [szyk 2:1] (3): LubPs ff2v marg; RejAp 59; Iáko to P. Bog czyni/ ktory wſzytko co ſtworzył opátruie/ y żywi SkarKazSej 665a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (1): Słowo twé świátłem mądrośći proſté opátruie KochPs 184.
a. Wynagradzać, zapewniać dochód, zapłatę [kogo] (14): Diar 26; A gdybyśmy je [posły] sami opatrować mieli, tedy my też zawsze już podatki też dawać musielibyśmy DiarDop 114; Ktorzi máią o ſzkolnych oſobách rádzić/ y zkąd ie opátrowáć. ModrzBaz 131; SarnStat 104.

opatrować z czego (2): Diar 32; prosimy, aby nas KJM opatrować raczył z skarbu koronnego a z dochodu tych dobr stołu krolewskiego DiarDop 114.

opatrować czym (6): MurzNT 46; nic inſzego nie biorą przedſie ieno iákoby ſię w męſtwie ſtárſzemu okazał/ bo tákie dobrym datkiem y vrzędem opatruią. BielSpr 52v; ále bogoboyni/ áby ſie chwałá Páńska mnożyłá/ ſługi kościelne dochodámi ſłuſznymi opátrowáli WujJud 230v; BiałKaz K4v; GórnRozm G2; A iáko kaźnią winnego/ ták záſię dobrze Oycżyznie záſłużone godnoſcią y ſławą opáthruie Phil D2.

Zwrot: »opatrować na strawę« (1): aby nas tak miłościwie opatrować na strawę wedle staradawnego zwyczaju raczył, jako czynili przodkowie JKM DiarDop 110.
Szereg: »odprawować i opatrować« (1): że może KJM Pan nasz za dobrem szafunkiem każde posły wedle potrzeby odprawować i opatrować, nie oczekiwając podatku pospolitego Diar 37.
4. Dbać o zapewnienie tego, co potrzebne, zgromadzać; dostarczać; providere Modrz, JanStat; consulere Modrz [co] (43): RejPs 16v; MycPrz I [C]2; Słoniny ná flis máią opátrowáć w ten cżás naywięcey/ kiedy zołądź rodźi GostGosp 68; Chmiel z nowego do browáru záwſze opátrowáć/ y mieć go o ś. Marćinie w ſkrzyniách/ coby go doſtawáło GostGosp 134; Opátruiąc porządek y diſciplinę żołniérſką/ wáruiemy y poſtánawiamy. SarnStat 434, 83, 323, 366, 942; SkarKazSej 690a, 695b.

opatrować z czego (7): DiarDop 112; od inſzych iáłmużny żebrzą/ przećię z niey záſię y iáłmużnę dawáią/ y ſługi kośćielne chowáią/ ochędoſtwo kośćielne opátruią ReszHoz 117; ábyſmy z nich [skarbu i prowentów] króleſtwá y poddánych náſzych pożytki mogli opátrowáć. SarnStat 333 [idem (3)] 337, 368, 382; SkarKaz 693b.

opatrować komu (4): MycPrz I [D]v; SkarŻyw 71; ktorym [pokutującym za grzechy] iednák dobrzy ludźie wyżywienie ſłuſzne opátruią ReszHoz 130; OrzJan 114.

opatrować czym (1): Zażby nie lepiey wyſzſzey/ gdzye portu vdziáłáć/ A Koronne potrzeby/ wżdy tym opátrowáć. RejZwierz 112.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: to (1); zaimek względny (2)] (2): A ſobie tym to czáſem dobrze opátruiąc. S czegobyſmy poćiechę y s potomſtwem mieli MycPrz I [D]v; ModrzBaz 109.

Zwroty: bibl. »opatrować dobra« = zabiegać o dobre postępowanie (1): Nie bywaycie v śiebie rozumnemi. Nikomu złego zá złe nieoddáiący. Wprzod opátruiąc dobrá [procurantes honesta]/ przed wſzemi ludzmi. BudNT Rom 12/18[17].

»opatrować potrzeby« [szyk zmienny] (13): DiarDop 112 [2 r.]; RejZwierz 112; RejPos 232v, 243, [308]v; A Iż żaden żołnierskiey ſwoim nakłádem niesłuży: á godźien ieſt robotnik zapłáty ſwey: prze to Rzecżpoſpolita powinná opátrowáć potrzeby [consulere necessitatibus] tych ſędźiów. ModrzBaz 138v; ſam Agápius potrzeby twoie opátrzowáć duchowne y ćieleſne będzie. SkarŻyw 14, 62, [236], 593; á przećię ták Pan Bog ich potrzeby opátruie/ że im/ [...] nic ku záchowániu tego to ćiáłá nie doſtawa ReszHoz 137; SarnStat 411, 851; SkarKaz 278a [2 r.], 520b; SkarKazSej 693b.

Szeregi: »opatrować i kupować« (1): A gdźieby táki rozchod był/ żeby y z folwárku y od Kmieći niesſtawáło/ tedy to opátrowáć y kupowáć lećie/ kiedy to natániey. GostGosp 110.

»sprawować a (i) opatrować« (2): GroicPorz g2v; [SynBoży] ſiedzi ná práwicy Bogá Oyczá wſzechmogącego/ ſpráwuiąc á opátruiąc zbáwienie náſze RejPos 304v.

»starać się i opatrować« (1): á o to ſię wſzytko ſtáráć/ y to opátrowáć/ coby ku vſpokoieniu Rzecżypoſpolitey domá należáło ModrzBaz 109.

5. Zapobiegać, leczyć, pomagać w potrzebie [w tym: co (7)] (8): RejPos 100v, 235v; á iáko záwżdi [Bóg] opátruie niedoſtátki ich/ y iáko wywyſzſza ſtany ich/ á nigdy nie opuśćił żadnego. RejZwierc [203], 188v.

opatrować czym (1): A iáko Doktor vcżony gdy widzi wádę iáką w cżłowiecżym ciele [...] tedy ią też lekkiemi ziołki y wolnemi ſiropki iáko może lecży á opátruie. RejZwierc 78v.

opatrować przed czym (1): Praemunio, Przed tym naprzód obroniam/ opátrzuyę Mącz 237a.

W połączeniu szeregowym (1): á gdzye możeſz rátuy/ wſpomagay/ opátruy potrzeby á niedoſtátki iego. RejPos 233.

W charakterystycznych połączeniach: opatrować choroby, doległości (2), niedostatki (2), przygody, wadę.

Szereg: »opatrować i leczyć« [szyk 1:1] (2): iż thu ná to przyść racżył/ áby opátrował y lecżył ty nędzne choroby náſze. RejPos 327; RejZwierc 78v.
6. Dostrzegać, obserwować, rozważać, rozpatrywać, brać pod uwagę; revidere Mącz; consultare Modrz; observare Vulg (10): Gdzie dwa mowią wierci ſie wſzędy opatruie Bo ſie więcz każdemu zda by onim mowili RejJóz E2v; Reviso, Powtore álbo záś pátrzam/ ydę ku oglądániu/ opátrzuyę/ doglądam. Mącz 495c.

opatrować kogo, co (6): Diar 34; SienLek 92v; rzecży dáwnieyſze z teráznieyſzemi niechay zrownawáią/ á biorąc znich wzor niechay przyſzłe rzecży opátruią/ á rozmyśláiąc o nich niechay wiele cżáſu trawią. ModrzBaz 26v; A Boże day/ áby náſzi (Chrześćiáńſcy) Pánowie ták potrzebne rády opátrowáli/ iáko (więc) lube prziymuią ModrzBazBud π6; WujNT 575; Tego on [Bóg] tobą [cnotą] dáruie/ W kim boiaśń ſwą opátruie. CzahTr [D2]a.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: to; zaimek względny, iż] (2): Iáko hetman w woyſzce/ obchodząc opátrował ktora część byłá vſzykowána/ ktora ozdobiona/ ktoraby potrzebowáłá przyſzćia iego. WujNT 435; SarnStat 279.

*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Causso autem, id est, Induco, Efficio, Nárządam/ Opátruyę. Mącz 42d, 73c. 495a; Procuro – Opatruię. Calep 853a.

Synonimy: 1. baczyć, chować, doględać, opiekać się, opiekować się, pieczołować, pomagać, pilnować, sprawować, starać się, strzec; a. leczyć; 2. fortyfikować, obraniać, postanawiać, umacniać, utwierdzać, 3. dawać, karmić, obdarzać, posilać, żywić; 4. dostarczać, zapewniać, starać się; 6. baczyć, oględać, postrzegać.

Formacje współrdzenne cf PATRZYĆ.

Cf OPATROWANIE, OPATROWANY, OPATRUJĄCY, OPATRYWANIE, OPATRYWANY

AK