[zaloguj się]
[pdf]

PODNIESIENIE (115) sb n

-enie (113), -ęnie (2).

o oraz pierwsze i drugie e jasne; -é (9), -e (1) BiałKat.

Fleksja
sg
N podniesienié
G podniesieniå
D podniesieniu
A podniesienié
I podniesieniém, podniesienim
L podniesieniu

sg N podniesienié (42); -é (7), -e (1), -(e) (34). ◊ G podniesieniå (28); -å (24), -(a) (4). ◊ D podniesieniu (3). ◊ A podniesienié (21); -é (2), -(e) (19). ◊ I podniesieniém (8), podniesienim (8); -ém RejPs, Mącz, RejPos (3), Strum, WujNT; -im SeklKat, KromRozm II, GroicPorz, SkarJedn; -ém : -im SkarŻyw (1:4); ~ -ém (1), -(e)m (7). ◊ L podniesieniu (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII – XIX w. s.v. podnieść.

Znaczenia
I. Rzeczownik od „podnieść”; sublatio Mącz, Calep, Cn; subductio Mącz; erectio, superlatio Cn (81):
1. Przemieszczenie w górę [czego] (20):
a. Wykonanie ruchu w górę czymś trzymanym w ręku (9): máią [ufy] tákich znákow wiele mieć y wiedzieć o nich/ nie thylko przes trąby ále y przes bębny/ y przes podnieſienie chorągwie BielSpr 16.
Wyrażenie: »podniesienie w niebo« (2): Siodmą plagę ſpuśćił Pan Bog ná podnieśienie laſki Moyżeſzowey w niebo SkarŻyw 480, 480.
Przen (2):
Wyrażenie: »zbroje podniesienie« = wystąpienie zbrojne (1): opátruymyſz to iákoby nam s pożythkiem przychodźiło náſzey zbroie podnieſienie MycPrz II A2.
a) O Bogu wobec ludzi (2):
Wyrażenie: »podniesienie laski« = zapowiedź kary (2): Oſtrzegaymyſz ſie tedy pilno tego/ iż ieſli [...] wzgárdzyemy tym ſwiętym vpominániem iego/ á tym podnieſieniem tey krolewſkiey laſki iego/ áby nam záſię nie były zápowiedzyáne thy ſwięte pokoie iego RejPos 232, 232.
α. O Sakramencie Ołtarza (3):
Wyrażenie: »podniesienie Ciała (Bożego a. Chrystusowego)« (3): BierRaj 20; Przy podnieśieniu ćiałá Chryſtuſowego ná Mſzy/ cżęſtokroć iey Duch święty ocży otwarzał SkarŻyw 581, 160.
b. Wzięcie do ręki czegoś leżącego (1): [Kościelecki] zdrowia y maietnoſci pozbel zapodnieſienie Magierki Krolewſkiey. PaprUp G3v.
c. Oderwanie od spraw ziemskich, zwrócenie się do Boga; przen (10):
Wyrażenia: »podniesienie myśli (a. umysłu)« [w tym: ku Panu Bogu (4), ku czemu (1)] (6): KromRozm II h3; Podnyeſienye práwey á wyerney myſli ku pánu Bogu káżdego wiernego páńſkyego LubPs X3v marg; BiałKat 193v; SkarŻyw 510; LatHar 50, Aaa2v.

»podniesienie serca, dusze« [w tym: ku Panu Bogu (2), do Pana Boga (1)] [szyk 3:1] (3:1): Iſz poſzcżenie ſię wedłvk vſtawy Papieſkyei cżaſow naſnacżonich ieſt podnieſięnie dvſze do pana boga SeklWyzn a2; SeklKat T2; SkarŻyw 571; Ktemu [tacy są] ći ktorzy ſwe modlitwy odpráwuią bez żadney pilnośći/ y bez podnieśienia ſercá ku P. Bogu. WujNT 63.

2. Wykonanie ruchu w górę częścią ciała [czego] (8):
Wyrażenia: »podniesienie palca (palcow)« (1): GroicPorz v2v; [gdzie też y wſzytko poſpolſtwo podnieſienim pálcow przyſięgę wiernośći przyznawáło. StryjKron 708 (Linde s.v. podnieść)].

»podniesienie ręku [nad kim]« [w błogosławieństwie] (1): Chriſtus [...] częſto ſwoim dawał ſwoie przeżegnánie: niekiedy onymi ſłowy/ Pokoy wam: niekiedy wkłádániem ręku: á teraz podnieśieniem ręku nád vczniámi WujNT 297.

»podniesienie ręku (rąk)« [w tym: do kogo (1)] [w modlitwie] [szyk 3:1] (4): KromRozm II 12v; Moyżeſz podnieśienim ręku ná krzyſz zwyćięſtwo Iozuemu iednał. SkarŻyw 500 marg, 484, 500.

Przen (2):
Wyrażenie: »podniesienie ręki (rąk)« [w tym: na kogo (1)] = wystąpienie przeciw komuś, ukaranie (2): przypomni ſobie ieſliżeś thy był kiedy cżym podobien do tych ſwiętych ludzi [...]/ o ktorych tu ſłyſzyſz/ iáko tu żáłobliwie nárzekáią przed ſrogoſcią gniewu Páńſkiego/ á przed podnieſieniem możney ręki iego. RejPos 309v; pomoze nam Pan Bog krom podnieſienia Rak naſzych na was/ ſam was wygubi PaprUp Kv.
3. Wydobycie z grobu i uczynienie przedmiotem kultu [w tym: czego (8)] (10): Było od zábićia iego [św. Stanisława] lat 175. á od przenieſienia z Skałki ná zamet [!] 165 do podnieſienia/ á od podnieſienia do tego roku kthory dziś piſzą 1563. ieſth lat 309. BielKron 362v.
Wyrażenie: »podniesienie kości [=relikwii] [czyich]« (4): roſkazał Biſkup ná kázádlnicách obiáwiáć ludziom áby ſie zeſzli ná oſmy dzień Máiá ku podnieſieniu kośći świętych. BielKron 362v, 361v, 362, 362v.
Zestawienie: »Podniesienie Krzyża Świętego« = święto kościelne obchodzone 14 września [szyk zmienny] (4): KrowObr 174; SkarŻyw 160; Ewángelia w dzień podnieśienia Krzyżá S. WujNT 356 marg, Vvvvv4; [Od wielkiey noczy aſz do ſſwia'tego krzyza podnieſienia maia' dwakrocz ſioſtry iadacz. StatNorb 11].
4. Ukrzyżowanie Jezusa [kogo] (3):
Wyrażenie: »na krzyżu, z krzyżem podniesienie« (2:1): OpecŻyw 140; OpecŻywSandR nlb 5; Podnoſzenie Ciálá Páńſkiego/ przekłádać [tj. przekłada ci] vmęcżenie/ vkrzyżowánie/ y z Krzyżem świętym podnieśienie Iezuſá miłego. LatHar 80.
5. Zbudowanie (1): Exstructio, Zbudowánie/ podnieſienie. Mącz 422d.
6. Podwyższenie wysokości; przen [czego] (1):
Wyrażenie: »podniesienie koryta« = zmniejszenie racji żywnościowej (1): Attenuatus victus, Podnieſienie korytá/ máły obroczek Mącz 449a.
7. Podwyższenie wartości materialnej [czego] (1): Samo myt Podolskich a Podłaſkich podniesienie ie [posłów] zabawia ActReg 26.
8. Wywyższenie; promotio (ad honores) Cn [w tym: kogo, czego (11), czyje (2)] (14): Bo tá ieſt powinność Panow Chrześćiáńſkich/ ktore Pan Bog możne y zacne cżyni ná to: áby z nich pożytecżnieyſze zbáwieniu ludzkiemu y podnieśieniu imieniá ſwego Boſkiego/ ſługi mieć mogł. SkarJedn A6v; SkarKaz 85b.
a. Wywyższenie społeczne (9):
α. Wspomożenie w nieszczęściu; przen (2):
Wyrażenie: »podniesienie upadłych« [szyk 1:1] (2): Abowiem oná [Maryja] ieſt [...] vpádłych podnieſienie/ opuſztzonych poćieſzenie KrowObr 164, 177.
β. Nadanie wyższej pozycji społecznej (6): SkarJedn 183; SkarŻyw 321; áby wedle zaſług y dźiélnośći káżdégo/ nam to było wolno/ [...] káżdégo z nich [kanclerza i podkanclerzego] ná wysſzy ſtan y opátrzenié wysſzé podniéźć: któré tákże vmiárkowánié (około podnieśienia) [quam moderationem etiam ad statutum JanPrzyw 43] Sekretarzá piérwſzégo/ álbo więtſzégo chcemy rozumieć. SarnStat 323 [idem] 942.

podniesienie nad kogo (2): SkarJedn 177; ále ná podnieśienie Cárogrockiego Pátryárchy nád inne wſchodne nigdy zezwolić niechćiał [papież Leon] SkarŻyw 319.

γ. Powołanie na wysokie stanowisko [na co] (1): zá dobrowolne ná Wielkie Xięſtwo y Stolec przodkow ſwoich podnieſienie/ Xiążętom y Pánom Litewſkim podziękował StryjKron 667.
b. Kanonizacja (3): wáſz S. Stániſław wiele znákow dziáłał/ á teraz ktorego wam y iemu trzebá cżemu nie vcżyni/ to ieſt ábyſmy ſie wſzytcy zgodzili ná iego podnieſienie BielKron 362v, 362v.
9. Uczynienie, wszczęcie [czego] (6):
Wyrażenia: praw. »podniesienie gwaru« = dokonanie przed sądem symbolicznego gestu (przez podniesienie palca prawej ręki zawiniętego w rękaw) dla zapewnienia, że nie zmieni się treści skargi wniesionej przeciw pozwanemu (1): áby ſtroná powodna miáſto tákiego podnieſyenia Gwaru/ podánim ręki Sędźiemu/ obiecáłá ſtronie pozwáney Gwar GroicPorz v3.

»podniesienie pozwow« (2): Podnieśienié pozwów o máiętnośći Ziemſkié Woiewództwá Podláſkiégo. SarnStat 1199, 1310.

»podniesienie wojny« (3): Konſtáns Ceſarz [...] piſał brátu Konſtáncyuſzowi Heretykowi onemu/ áby kośćioły wroćił práwowierym: [...] grożąc mu nákoniec podnieſienim woyny SkarŻyw 391; StryjKron 215, 637.

10. Unieważnienie, zawieszenie; prorogatio Mącz; prohibitio JanStat [w tym: czego (4)] (7): Podnieſienie wywołánia ktore bywa dawano zá złem przewodem práwá UstPraw Kv, Kv [2 r.]; Pax sequestra, Przimiérze/ to yeſt/ podnieſienie woyny do niektórego czáſu. Mącz 384c; SarnStat 549, 1238.
Szereg: »podniesienie albo zawieszenie« (1): Prorogatio legis, Podnieſienie álbo záwieſzenie ſtatutu. Mącz 358a.
11. Wyrażenie: »podniesienie głosu« = nasilenie głosu; też: wołanie; acclamatio, contentio a. elevatio a. intentio a. summissio vocis Mącz [szyk 5:1] (6): Epiphonema, Latine, Acclamatio, Zákrziknienie/ Głoſu podnieſienie/ gdy yáką wziętą ſententią w rzecz náſzę wſádzamy. Mącz 106d, 17a, 444c, 445b, 504c; Seláh weſtchnienie ku Bogu znacży y podnieſienie głoſu. BudBib I 292c marg.
** Bez wystarczającego kontekstu (4): Mącz 97a, 457d; Sublatio – Podnieſienię, odieczię. Calep 1038b, 1072a.
II. Rzeczownik od „podnieść się” oraz od,,podnieść” a. „podnieść się” (w wypadku, gdy dane znaczenie jest zaświadczone zarówno w postaci zwrotnej, jak i niezwrotnej) (27):
1. Przemieszczenie się w górę [w tym: czego (6)] (7): FalZioł ++4c, I 133b; Heroscopus, significat eam coeli partem, quae hora qualibet ab inferiori hemisphaerio surgit ab Oriente, Wſchód álbo Podnieſienie niebá od wſchodu słońcá. Mącz 158a.

podniesienie z czego (1): ſpanie cżyni ſie z podnieſienia dymow od pokarmu z żołądka GlabGad L3.

podniesienie ku czemu (1): Też tym paniam ktore maią podnieſienie macicze ku pierſiam [...] tego ziela ſok z wodką byliczową pity/ macicze na ſwe mieſcze pociſka. FalZioł I 14a.

Przen [od czego] (1): Dáy mi proſſę cie mily panie/ od żądz ziemſkich podnieſienijé OpecŻyw 152v.
a. Nastroszenie się (1): gdy kto do łazniey wchodzi tedy cżuie nieiakie włoſow podnieſienie. GlabGad A8v.
2. Podwyższenie się poziomu wody [w tym: czego (3)] (5): Pátrzayże mieyſcá dobrégo/ [...] kędybyś téż nic Sąśiádowi niezálał/ podnieśieniém wody Strum B3v, Dv.
Wyrażenie: »podniesienie morskie, wałow, [wod]« = wielka fala (1:1): tu kłáść będzie (wiátr) podnieſienie wáłow [elationem fluctum] twoich BudBib Iob 38/11; A sſtáło ſie to z cięſzkich y długich wiátrow/ dla ktorych ácz ſą brzegi morſkie groblámi wyſokimi z dawná opátrzone/ áby zwykłe podnieſienie Morſkie po odeściu długim/ záś nagle przypadwſzy przez nie nieprzelewáło/ Wſzákże [...] StryjKron 26; [á gdy ſye wieźlij przez wielkie morze/ nawáłnoſć wielka á ſtráſzliwa powſtáłá/ [...] ſługá ſwiętey Anny poklęknąwſzy pokornie z wielką nádźyeią zawołal mowiącz/ ſwieta Anno ſámotrzećya rácż nas wſpomocz/ [...] wnet vćychło ono podnieſienie wod JanKoszŻyw F4v].
Szereg: »wysokość a podniesienie« (1): Pirwſſégo dnia/ Morze wſſytko nad gory wſſytki podnieſie ſie piętnáſcie lokci ku wyſokoſci. [...] Wtorégo dnia od oné wyſokoſci a podnieſieniá vpadnie tako glęboko że ledwy będzie motz dozrzáno OpecŻyw 193.
3. Wzmożenie się, pomnożenie się [czego] (1):

W przeciwstawieniu: »podniesienie ... upad« (1): Iż ná tych [biskupach, doktorach i faryzeuszach] wiśi álbo podnieſienie/ álbo oſtatetzny vpad wſzego dobrá. KrowObr C2v.

4. Wywyższenie się, wbicie się w pychę; też: pycha, hardość; exaltatio Vulg; elatio PolAnt; elatio a. exaggeratio a. sublatio animi Cn (14): Potrzeb thedy nam o náſzym wybáwieniu s piłnoſcią rozmyſláć/ ábyſmy nie vpádli w vpádek podnieſienia y ſzaleńſtwá prożnej chwały HistAl E; á boiąc ſię náprzod doſtátku y wnim iákiego podnieśienia: więcey nád ſześći ſług [...] niechował. SkarŻyw 412.

podniesienie czego [= z czego, z jakiego powodu] (1): Z wyſokoſći pychy ná niskoſć pokory vpada/ iż czo przez podnieſienie ſzcżęſliwoſći o bodze zapamiętał záſię przez poniżenie w nędzy wſpámiętał HistAl Gv.

podniesienie z czego (1): Coż tedy Phárużowi temu záſzkodźiło? Hárdość y podnieſienie z ſwoich vczynkow SkarKaz 352a.

podniesienie czyje [w tym: ai poss (1), pron poss (1), G pron (1)] (3): RejPos 216; A (ták) zniżone będzie podnieſienie cżłowiecże/ y vniżona będzie wyſokość mężow BudBib Is 2/17; SkarJedn 182.

W przeciwstawieniach »podniesienie ... pokora, poniżenie« (2): HistAl Gv; Mam to zá pewne/ iſz ſię im więcey pokorą/ á niżeli podnieſienim ſpodobasz. SkarJedn 185.

Wyrażenia: »podniesienie myśli, w myślach« (1:1): kthorzy zwykli czynić przymowki kłamliwe przećiwko ſpráwiedliwemu zwielkiem nádęćiem á podnieſieniem pyſſnych myſli ſwych. RejPs 45; Leop Eccli 6 arg.

»podniesienie w pychę, pychy« (1:1): I wiem o tym/ iż wſzelkie podnieſienie w pychę/ tym ſie rychlej roſpuknie/ im ſie nawięcey nádmie. KrowObr 6v; RejPos 53.

Szereg: »podniesienie i hardość« [szyk 1:1] (2): Tákie podnieſienie y hárdość/ zámieſzánie y niepokoy kośćiołá wſzytkiego przynieſie SkarJedn 184; SkarKaz 352a.
W przen (1):
Wyrażenie: »podniesienie oczy [= oczu]« (1): Podnieſienie ocży [Exaltatio oculorum]/ ieſt rozſſerzenie ſercá Leop Prov 21/4.
III. To, co jest podniesione a. podnosi się (7):
1. Wyniosłość, wzniesienie terenu; choma, sublimitas Mącz; exaggeratio Calep (3): Sublimitas, Wyſokość. Podnieſienie. Mącz 194a; Calep 380b.
Wyrażenie: »podniesienie od ziemie« (1): Choma, Ganek/ álbo yáka wyniosłość á podnieſienie od ziemie. Mącz 52a.
Szereg: »wyniosłość a podniesienie« (1): Mącz 52a cf Wyrażenie.
2. Część ruchoma, podnosząca się (1): Valvae bifores, Bramy ze dwoyem podnieſieniem/ álbo ze dwoyemi drzwiámi Mącz 24d.
3. Ofiara (1): To (záś ieſt) datek (marg) Albo odłącżenie/ álbo podnieſienie [...] (–) ktory dáwáć będziećie BudBib Ez 45/13.
4. Zwada, niesnaski [czyje] (1):
Szereg: »podniesienie i powaśnienie« (1): Owa mi ſie tak zda ze otim piaſcie prozna zabawa naſza/ bo wtim podnieſieniu/ y powaſnieniu naſzem/ ſpoſrzodku ſiebie obrac go [króla] niemozemi PaprUp B.
5. astron. Elewacja, tj. wysokość gwiazdy nad horyzontem [czego] (1):
Wyrażenie: »podniesienie wysokości« (1): bo wyſokość gwiazdy pułnocney w Iſlándiey/ ktorą gwiazdę zową Polus Arcticus/ namniey ſie nie zgadza z graduſámi podnieſienia wyſokośći Tileńſkiey BielKron 292v.

Synonimy: I.5. pobudowanie, postawienie, zbudowanie; 7. podbicie, podwysszenie; 8. podwysszenie, wywyższenie; b. kanonizacyja; 10. zawieszenie, II.2. wysokość; 4. bujność, buta, butliwość, butność, chełpa, chełpienie, chełpliwość, chlubienie, chluba, dufanie, duma, gorność, nadętość, prożność, pycha, wyniosłość, zuchwalstwo; III.1. wyniosłość; 3. ofiara; 4. kłotnia, niesnaska, niezgoda, powaśnienie, spor, swar, waśń, zamieszanie, zwada.

Cf PODNIEŚĆ, PODNIEŚĆ SIĘ

KW, MM