1. Mieć określone zdanie o czymś, często na podstawie przeczytanego (usłyszanego) tekstu: sądzić, mniemać, uważać; domyślać się, przypuszczać, wnioskować; też (zwykle o Bogu): wiedzieć; intelligere HistAl, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; sentire Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, Cn; existimare Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep; scire Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat; arbitrari Vulg, PolAnt, Calep, JanStat; sapere Vulg, PolAnt, Modrz; ducere Vulg, Modrz, JanStat; accipere Mącz, Modrz, Cn; reputare PolAnt, JanStat; statuere Mącz, Modrz; reri Modrz, Calep; credere Modrz, Vulg; censere, putare Modrz, JanStat; interpretare, percipere, subintelligere Mącz; aestimare, habere, iudicare, opinari, prae se ferre, videre Modrz; autumare Calep; noscere, praesumere JanStat (2938): RejJóz Dv; MurzNT 3v; RejWiz 174v; Leop Ps 130/2; BielKron 25 marg; Subintelligitur, Ma być rozumiano. Mącz 188a, 338b; GórnDworz O8v; RejPos 89v [2 r.], 112; Iednák Páweł S. nie mowi/ ſámą wiárą: iáko wy/ co chcećie więcey niż Páweł S. rozumieć. WujJud 96v; Strum F2v; CzechRozm 1v, 2v; SkarJedn 84; Calag 346b; CzechEp 415; Calep 88a, 389b, 911b; LatHar 130; A tomći bráćia obroćił ná ſię y ná Apollá/ dla was: ábyśćie ſię náuczyli z nas/ żeby ſię nád to co ieſt nápiſano/ ieden (marg) nád to co ieſt nápiſano nie rozumieć: áby ſię ieden. G. (–) zá drugim nie nádymał WujNT 1.Cor 4/6, Rom 12/3; Rozumieſz Ze tu mieſzkamy? (–) Kędyſz indźie mam rozumieć. CiekPotr 81; GosłCast 34.

rozumieć kogo, co [= przedmiot sądu] (145): PatKaz III 126v; BierRozm 5; RejPs 48; Leop Philipp 3/16; Ieſli ſię potrzebá przechwáláć/ będę ſię przechwalał z tego co ná moię krewkość należy. (marg) Vtrapienia ſwoie rozumie iáko [= to jest] więźienie/ bićie/ prágnienie/ nágoſći/ y ine rzecży. (–) BibRadz 2.Cor 11/30; á miłość/ iáko ią káżdy s proſtá rozumie/ żadną miárą tey nie przyſtoi/ ktora ma mężá GórnDworz Cc; RejPos 133, 262, 286; RejZwierc [28³], [78²]; Niewiem co to zá okupowánie rozumiećie/ ia o nim w Kośćiele Powſzechny^m nic niewiem. WujJud 161v, 106v [2 r.]; NiemObr 85; PaprUp D2v; CYGANY zdawná ludźie dźiwnie rozumieią KlonWor 6.

~ Z orzekaniem o przedmiocie sądu:

co – jaki (N) (1): ábowiem ia ináczey nierozumiem duſſe mey/ iedno náwſſem ku dziećinnem obyczáiom podobna. RejPs 198.

co – jako co (N) (1): [Luter pisał] Rzym ten nieinacżey rozumyem iedno iáko Bábilon álbo Sodomá BielKron 195v.

co – ku czemu [= że jest przydatne do czego] (2): Ten Porządek ia [...] wypiſałem krotko/ rozumieiąc go ku tym to Artykułom/ y ku zábieżeniu niemáłym błędom GroicPorz A4; PaprUp L4.

kogo, co – kogo, co (4): I Paweł ś. to scandalum rozumiał samo telko, co by było przeciw nauce P. Chrystusowej. DiarDop 103; Pirwſze ſummy rozumiał połowicę pożytkow: ktorą áby káżdy raz oddał ModrzBaz 121v; y piſmo ś. y niektorzy Patreſowie rozumieią Bogá/ iedno ſámego oycá. CzechEp 274; obroći ſię/ ſług przed nim doſyć/ paniętá ſtoią/ łáncuſzno/ ſzátno/ y ták mnima że mu ſię to ſni. Ale iż tego długo było/ pomácał ſię też ſpili álbo nie/ ſpodźiewał ſię że go dyabeł gdźieś zánioſł y omamił/ iął ſię żegnáć/ chcąc one ſługi (ktore dyabły [może I] rozumiał) od śiebie odpędźić. WerGośc 245.

kogo, co – jakie(go) (17): a thak mi thą prozbę poslow mazoweczkich slusna [lege: słuszną] rozumieyącz [...] ZapWar 1545 nr 2646; RejWiz 165; BielKron 200; á cnotliwego/ y mądrego tego ia chcę rozumieć/ ktory by godzien był/ być Krolem GórnDworz Gg4; RejPos 71; BiałKaz D; IZ was wſzyſtek ſwiát práwie rozumie ták mężne PaprPan Cc4; ModrzBaz 23v; SkarJedn 285; Oczko 6v; nieprzał ſie te^go iſz białegłowy miał w komorce: ále nie tákie iákie bráćia rozumieli SkarŻyw 372; GostGosp 82; Phil E3; tám ná kóń włożémy Stráwné/ któré potrzebné w drógę rozumiémy. WyprPl Cv; LatHar 22; SarnStat 955; iżby do tego ſkárbu Rzeczypoſp: chowánia/ pewnego mieyſcá y wárownego było potrzebá/ tedy nie rozumiem ſnádnieyſzego nád Ráwſki/ Wárſzáwſki ábo Tykoćińſki zamek VotSzl D4v.

kogo – jako kogo (3): Iż was ták ma rozumieć káżdy cżłowiek/ iáko ſłużebniki Páná Kryſtuſowe RejPos 234v, 235 [2 r.].

co – na jakie (1): Ia nie na złe tego rozumiem ActReg 101.

kogo, co – za kogo, za co, za jaki(e, -ego) (36): MurzHist P2v, R; Diar 29, 44; DiarDop 111 [2 r.]; GroicPorz h3v; RejAp 196v; iż ſie to trefia y prawdziwemu/ że go zá kłamcę ludzie rozumieią GórnDworz N6; y tákiego [pana] potrefi/ ktory ſzukáiąc tey ſławy/ áby go zá wymownego rozumiano/ wchodzi więcz z rzecżą ſwą w dziwne Lábirinthy/ ſłow nowych GórnDworz Ii6v, C3, G7, P2, T3v, Dd7, Gg5; RejPos 63v, 225v; RejZwierc 20, 80, 115; CzechRozm 153; Tych ſpráwy y wſzytek żywot gdyż zá godny/ żeby iy wſzytcy ludźie gánili/ rozumiemy/ czemuż [...] ModrzBaz 62v, 13, 74, 92; ModrzBazBud ¶6; Ibráim wſzyſtkich rzeczy doſtátek wielki/ rozumiał ſobie zá hánbę OrzJan 37, 11; WysKaz 3; SarnStat 86, 171, 653, 1022, 1070, 1182.

kogo – kim, jakim (11): RejPs 201v; RejKup ſ6; MurzNT 48v; Abowiem kto thák nie będzie odżywion [...]/ iuż go właſnie może káżdy vmárłym rozumieć ieſzcże zá żywotá ſwego. RejAp 169; Dziwna rzecż cżłowieká Bogiem rozumieć. RejPos 16 marg, 3v, 7v; ModrzBaz 2; PaprUp L3v; znowu go pytał/ ieſliżby po Telluſie kogo drugiego nieſzcżęſliwſzym rozumiał? Phil M4; OrzJan 113.

kogo, co – jak [w tym: jako, tak (36), inaczej (13), jednako (1), rozno (1)] (51): A iáko ia tę rzecż rozumiem/ Krotkim wam przykłádem powie^m BierEz P2; RejPs 113v, 181, 186, 198; SeklKat M4v; MurzHist Q3v; MurzNT 238v marg; KromRozm III C7; Diar 75; Bo go [tj. szlachcica] rozno v ſiebye wſzyſcy rozumiemy. RejWiz 96v, A7; Leop Philipp 3/15; BibRadz Philipp 3/15; Nie ták náſzy rozumieią Krolá polſkiego OrzRozm D3; BielKron 195v; GrzegRóżn 33; Mącz 111a; To thák rozumiawſzy nie gárdzimy tymi ſłowy. SarnUzn E2; Wagę y miárę lékárſką iáko rozumieć SienLek T[tt]2; RejAp 87v; GórnDworz Rv; RejPos 63, 144v, 184v marg, 201, 228v; KuczbKat 365 marg; RejZwierc 8, 12, 196v; WujJudConf 141; CzechRozm 22, 56, 74, 85; SkarŻyw 457; CzechEp 96, 132; NiemObr 57; ReszList 145; Wſzyſtko to ia inaczey rozumiem GórnRozm H2v; PaprUp F2v, Iv, L3v; ActReg 32; OrzJan 68, 130; WujNT Philipp 3/15; CiekPotr 36; Dźiś nie pytáią iáko kto ná vrząd wchodźi [...]. Rozumiey go iáko chceſz: á on przećie Pánem KlonWor 16; [zá co był mian zá ſzalonego/ Iż śię śmiał záprzeć tego co wſzyſcy widźieli: Przeto go dźiwnie ſobie drudzy rozumieli. ProtJałm 18 (Linde)].~

rozumieć co (A) (zaimek) [= treść sądu] (451): BierEz Q2; PatKaz II 60; BierRozm 5; LibLeg 11/71, 141; RejJóz Dv; RejKup Ov; MurzHist E; MurzNT 18v; KromRozm III B5, Iv, N6v; GliczKsiąż H2, P7v; GroicPorz k, ee4, mm3v; KrowObr 81v; RejWiz 112v, 186v; Leop Philipp 3/15; RejZwierz 77; BibRadz Philipp 3/15, 16, 4/2; Moẃ iedno w imię Páńſkie śmiele/ [...] co rozumieſz OrzRozm Dv, E; BielKron 1v, 465v; KochSat B2v; Mącz 7a, 174c, 437a, b; LeovPrzep I2v; RejAp 101v; A ſnadź będzieſz w.m. coś ieſzcże więcey rozumiał/ niż tho czo vźrzyſz. GórnDworz M7v, F4, K2v, Rv, Hh5v; RejPos 69, 160, 234, 274v, 301v, 302; KuczbKat 85, 370, 410; RejZwierc [28³], 56v, 84v [2 r.]; Co ie od tego zátrzyma/ nie mogę nic innego rozumieć/ iedno domowe niechući BielSpr 59v; WujJudConf 143, 244v; KochList nlb 3; RejPosWstaw [143⁴]; BudBib Iob 15/9; BudNT Rom 12/16; CzechRozm 195v, 201; PaprPan Z2v; ModrzBaz 29, 60v, 62v; SkarJedn 155, 315; KochOdpr Cv; Rozumiéyćiéż to/ wy co poſpolićie Ná bogá w ſwoich ſpráwách nie pomnićie KochPs 76; SkarŻyw [197], 595; CzechEp 11, 16, 355, 425; NiemObr 101; ReszPrz 20, 36, 93 [3 r.]; Każeſzli/ wierzyć będźiemy/ Aleć inſzé rozumiémy. KochSob 58; Ták ia mniemam/ iż ty toſz rozumieſz co y ia/ ále mi ſię przyznáć niechceſz. GórnRozm C; KochWr 41; ActReg 53; Phil H3; OrzJan 14, 23 [2 r.], 30, 37; LatHar 483 marg; Więc iedni to á drudzy owo rozumieią KołakSzczęśl A3; WujNT [405], Act 28/22, Philipp 2/2 [2 r.], 3/15, 16 (11); JanNKar F2v, F4, F4v; SarnStat 6, 111; PowodPr 61; SkarKaz 519a; VotSzl A4; CiekPotr 27; SkarKazSej 683b. Cf rozumieć o kim, o czym; Ze zdaniem dopełnieniowym, Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym; »co rozumiesz«.

rozumieć co (A) [= treść sądu: że to jest; w tym: co, nic jakiego (15)] (37): BielŻyw 103; RejPs 175; LibLeg 11/175; Diar 91; bo poseł powinien przestrzec wszytko, co by szkodliwego rozumiał. DiarDop 110, 108; Ná ſwyecye nye rozumyeli nic lepſſego/ yedno złosć á nyeſtátek. GliczKsiąż E2; KrowObr 123v; RejZwierz 100v; Iakob tedy gdy rozumiał cżás rodzenia owiec/ nákładł laſzcżek w potoki BielKron 15, 244, 466v; GrzegRóżn N3; Mącz 437b; bo ludzie widząc tákowe beſpiecżeńſtwo/ iáſną twarz/ y poſtępki ſzcżyre/ niemogą rozumieć nicz złego GórnDworz Cc4v, Cc2v; A czoż ieſzcże [...] w tym Boſtwie rozumieć trzy perſony/ [...] to ieſzcże trudnieyſzy węzeł. RejPos 148v, 113, 288, 304v, 333; Cielcá vlanego widźieli: około niego ſkakáli: á Boſtwo iákieś ſkryćie w nim rozumieli BiałKat 46, 46, 311, 348v; GrzegŚm 54; Bo ponieważ Bog ieſt Duch/ niemożemy w nim nic ćieleſnego rozumieć. KuczbKat 55; RejZwierc 138v; HistHel C3v; PaprUp A2; ActReg 55; Miecżá ni ſtrzał mię nie ſtrách á kiedy rozumiem Potrzebę: potykam ſię RybGęśli C2v; WujNT 139; SarnStat 36, 223, 287; áby kto nie rozumiał iákiey nierownośći boſtwá Páná náſzego z Oycem SkarKaz 608a; [HistAl 1510 24].

rozumieć jaką rzecz [= orzekanie o przedmiocie] cum inf [= przedmiot sądu] (1): ná którą rzecz my pámiętáiąc y będąc bárzo tego wdźięczni/ godną rzecz rozumieliſmy iemu z ſczérégo ſercá to oddáć SarnStat 995.

rozumieć jakie rzeczy (A) [= sposób orzekania: jak] [bibl. Philipp 3/19] (2): KrowObr C3; chwałá w zelżywośći ich/ ktorzy źiemſkie [tj. po ziemsku] rzecży rozumieią. Leop Philipp 3/19.

rozumieć czego [= treść sądu; zamiast „rozumieć co”, składnia zależna od „potrzeba”] (1): A tu iuż dopiro Pan wykłádáć racży/ cżego było nędznemu ſwiátu przez [= za pośrednictwem] Duchá ſwiętego rozumieć potrzebá RejPos 129v.

rozumieć do czego (żywotne) [= przedmiot sądu] (1): BielKron 122v cf Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

rozumieć około czego [= przedmiot sądu] (3): GliczKsiąż M3v cf Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

~ Z orzekaniem o przedmiocie sądu:

około czego – co (1): coby wzdy mianowicie około czasu złozęnia Seimu tego rozumieli ActReg 134.

około czego – jak (1): że około théy ſpráwy może káżdy/ iáko chćiéć rozumiéć BiałKat 293v. ~

rozumieć z strony kogo [= przedmiot sądu] jak [= orzekanie o przedmiocie] (1): A [małżeństwo] porządne ieſt rzecżone/ gdy ieſt wola álbo zezwolenie oycá y mátki/ [...] y ſámey dźiewecżki. A z ſtrony młodźieńcá tákże [tj. tak samo] być ma rozumiano WerKaz 281.

rozumieć według (a. wedle) czego [= podstawa sądu] (3): wſzákże ile możem rozumieć według imion: Poſzli [Litwa] od Morzá gdźie dźiś Liwlánći BielKron 436v; GrzepGeom E4v; SkarŻyw 269.

rozumieć z kogo [= przedmiot sądu] (2): GliczKsiąż H2; BielSpr 71 cf Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

rozumieć z czego, z kogo [= z czyich słów, też czyich losów] [= podstawa sądu] (37): LibLeg 11/152; RejKup p8v; Toć ſą owoce Lutrowey náuki. Sktorych możeſz rozumyeć yeſli tám prawdá álbo duch ſwyęty/ czyli fáłſz y nyeprawdá KromRozm I D2, M; MurzNT 173v marg, 174 marg; KromRozm II g; GliczKsiąż H2; RejWiz 184; OrzList h2; BibRadz I 238d marg; Owo ták z ćiebie rozumiem/ że ty chceſz áżeby Krol we wſzytkich rzeczách dobrotliwym Krolem [...] był OrzRozm S2v; BielKron 124, 465v; Synechdochicos, compraehensive, Z yednego drugie rozumieyąc. Mącz 437b; RejAp 101v; GórnDworz Ll8; Ták iáko to ſnádnie káżdy rozumieć może z onego ſleponárodzonego RejPos 234, 3v, 49v, 112, 234, [308]v; KuczbKat 30, 270, 415; WujJud 137v; Wſzakże aby zonych wirſzow poſteritas cżego iakie^go o W m nierozumiala KochList nlb 2; CzechRozm A6v, 83v; SkarŻyw 27, 174; CzechEp 410; CzechEpPOrz **2; WujNT 537, 810; GosłCast 11.

rozumieć czemu [= przedmiot sądu] (5): pánie ktory rozumieſz ſpráwam człowieká káżdego RejPs 163v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

~Z orzekaniem o podmiocie: czemu – jak (2): Ták moy miły bráćiſzku chciey rozumieć temu. RejWiz 36v; BielKron 118. ~

rozumieć czemu [= treść sądu] (128): ſámći ſie oſądźił/ cżemu W.M. lepiéy rozumiećz możecie. ForCnR Ev; BielKron [85²]v; O ſwey właſney oſobie niktorzy niemáią [= mniemają]. [...] Opatrzeniu wſzem ſtanom zá to rozumieiąc. MycPrz I B4. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym; Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

rozumieć o kogo (1): ActReg 140 cf Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

rozumieć przez co [= podstawa sądu] (2): BielKron 158v; Nie rozumieyże tu przez wzminkę Ceſárſką iżby to tylko ſámá oſobá Ceſárſka ná tym zależáłá RejPos 252v.

rozumieć za co, za jakie [= orzekanie o przedmiocie (przedmiot eliptyczny)] (4): KołakCath A3v; ieſliby ſie w czym podmówiło/ Czytelnik báczny nie zá vmyślné rozumieć będźie. SarnStat 1305; Bądźćieſz przećię łáſkáwe vćieſzne ſąśiádki/ Druga zá żárt rozumiey [to, co napisałem]/ żártowneć to gadki. ZbylPrzyg B4v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

rozumieć za jaką (rzecz) [= orzekanie o przedmiocie] (8):

~ Z podaniem przedmiotu sądu:

cum inf (4): Wſzákżem rozumiał zá potrzebną/ poſłáć do was Epáphrodytá WujNT Philipp 2/25; rozumieliſmy zá przyſtoyną rzecz temu zábieżéć. SarnStat 1000, 909, 1087.

Ze zdaniem dopełnieniowym (4): Iaćiem koniecznie zá rzecz ſobie ſłuſzną rozumiał/ żem powinien był wiele czynić przećiw imieniowi Ieſuſá Názáreńſkiego WujNT Act 26/9; Máieſtat tedy Królewſki zá ſłuſzną rzecz rozumiał/ áby w tym pożytki poddánych ſwych opátrzył. SarnStat 509 [idem 705], 369, 705. ~

rozumieć o kim, o czym a. de aliqua re [= przedmiot sądu] (359): RejPs 22v, 61, 97, 198; O nabogoſławnieiſzei pannie Mariei matcze bożei/ vcżliwiem zawżdy rozvmiał SeklWyzn e4v; KromRozm II p3v; GliczKsiąż K3; KrowObr 228; RejWiz 107, 134; BibRadz I 336b marg, 1.Cor 4/6; BielKron [332²]v; GrzegRóżn Bv, L3; KwiatKsiąż E; RejAp 53v, 188; Ale ieſli te rzecży Dworzáninowi przypiſáne/ máią ſie ſcięgáć ku temu dobremu końcu/ o ktorym ia rozumiem: tedy [...] GórnDworz Ee2v; GrzepGeom E4v; RejPos 51, 64v, 69, 150v, 230 (9); RejPosWiecz² 95v; RejPosWiecz³ [97]; ták też o ſámey wierze [...]/ zwykło poſpolſtwo głupie rozumieć. KuczbKat 385, 65; WujJudConf 137v; BudBib Iob 14/21; gdzie [w Piśmie Św.] raz mowi iákoby o iednym/ choćiaż ich wiele znácży: á záś mowi iáko o wielu/ choćiaż o iednym rozumie. CzechRozm 17, A6v, 211 [2 r.]; ModrzBaz 20, 58, 68v, 86v, 100, 104v; SkarJedn 185; SkarŻyw 291; CzechEp 416; NiemObr 99; WerGośc 204; Może káżdy rozumieć w tey mierze o ſobie/ Więtſzą poććiwość cżynią ſzáćie/ niżli tobie. BielRozm 9; KochWr 23; GrabowSet O3v; LatHar 81; WujNT 267, 1.Tim 6/17; KlonWor 19; ZbylPrzyg A3v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym; »da(wa)ć rozumieć«, »dobrze rozumieć«, »źle rozumieć«.

~ Z orzekaniem o przedmiocie:

o kim, o czym – co (zaimek) (128): rumianoſć licza po pocżęciu: ieſt znamię napewnieyſze pocżęcia ſyna/ [...] Zaſię wſzytko przeciwnie tym znakom przerzecżonem o dziewcze rozumieć maſz. FalZioł V 15; RejPs 100v; SeklWyzn g4v; RejKup k4, r4v; MurzHist V v; KromRozm II c3v, ſ4v; KromRozm III G2v; Diar 38, 69; Co o ſobye rozumieſz/ to o drugim mnimay BielKom C4v; RejWiz A4v; RejZwierz 91; BibRadz II 95d marg; GrzegRóżn kt; OrzQuin B2v; RejAp 11v, 68, 124, 165, 188v; GórnDworz L3, Mv, M4v, N3; RejPos [36], 39v, 81, 82, 106v (17); [Koryntianie] nic inſzego o nim [sakramencie chleba i wina] nie rozumieli/ iedno iáko o inſzym chlebie RejPosWiecz³ [97]; GrzegŚm A3; RejZwierc 168v, 174; BielSpr 61; ś. Auguſtin co o Obráziech rozumie. WujJud 52 marg, 41 marg, 117v; BiałKaz C4; BudNT przedm bv, b3, b3v, b7; CzechRozm A4, A5v, 16v, 21, 30 (13); PaprPan Hh2v; Bo [...] niedbać o to co kto o niem rozumie/ nietylko ieſt chłubliwego rzecż/ ále y roſpuſtnego. ModrzBaz 59, 1v, 27, 46, 62v, 77v, 87v, 140; SkarJedn 307 marg; ácż trudnom o tobie co złego rozumieć mogłá: iednák [...] obawiáłám ſię pokuſy iákiey. SkarŻyw 460; StryjKron 120; CzechEp 137, 187, 210, 303, 342, 343, 399; Wſzákże nie o wſzytkich tego rozumiem/ znáyduią ſię podobno niektorzy/ ktorzy y oycżyznę miłuią/ y [...] NiemObr 172, 37, 63, 73, 99, 100 [2 r.] (13); ReszPrz 33, 63, 96; A mnie ſámę ná ſercu miéy/ Tóż y o mnie ſam rozumiéy. KochSob 60; GórnRozm K4v; KochWr 20, 26, 40; zaden cnotliwi niokiem zlego nic nierozumie PaprUp K4v, H2; ActReg 14, 85, 139; Phil R4; LatHar 77 marg, 126, 248 marg, 287 marg, 649, Aaa6v; WujNT 67; SarnStat 182; KmitaSpit C3; CzahTr G3, Iv; GosłCast 72.

o kim – jako o kim [= że jest kim] (10): iáko owas mam inák rozumieć/ iedno iako o Wilkach w trzodzie Owiec. KrowObr 20, 3, 16; Nie rozumieyże o ſłużebnicy ſwey iáko o niewieſćie niepobożney BibRadz 1.Reg 1/16, 1.Cor 4/1; RejPos 3, 88v; RejPosRozpr c3; CzechRozm 227; TAk niechay człowiek (marg) káżdy. (–) o nas rozumie iáko o ſługách Chriſtuſowych WujNT 1.Cor 4/1.

o kim, o czym – jak [= że jest jaki] (3): Láńcuſzek też áby był ná tobye/ Day z doſtátkiem rozumieć o ſobie BielKom F4v; ále niewiem cżemu ták podle rozumiemy o ſwym ięzyku GórnDworz F8, H2v.

o kim, o czym – jak [= zastępuje orzekanie; w tym: jako, tak (72), także (takież) ‘tak samo’ (26), inaczej (19), roznie (rozno) (4), jednako (3), tymże obyczajem a. sposobem ‘tak samo’ (3), rozmaicie (1), zgodnie (1)] (129): BierEz E4v; MetrKor 40/823; Ieſtli czo oſtanie złotich mniey niż dzielnik tedy ie obroć na groſze [...]/ takież rozumiey o grzywnach o wagach y o inſzych mierzech KłosAlg E4v; RejPs 25, 198; SeklWyzn c3, d4, f2, f2v [2 r.]; SeklKat H2 [2 r.], Y2v; O ćyele bożym/ ináczey rozumyeyą Luter/ Melanchton/ Brencius/ ináczey Caluinus/ Zwinglius/ Oecolámpádius. KromRozm I G2v, A2, B; KromRozm II r3v, ſ2v; KromRozm III D6 [2 r.]; Quintilianus [...] tym ſpoſobem o tem rozumyał yako też y my. GliczKsiąż Kv, N2; GroicPorz hh3v; KrowObr 3, 14 [2 r.], 16, 192; Gdyż rozni o tym roznie záwżdy rozumieli/ Coby práwym ſláchectwem właſnie názwáć mieli. RejWiz 96v, 19v; RejFig Bb6; [gabis] Ieſt niektory kámień koſztowny/ o ktorym rozmaićie rozumieią. BibRadz I 283d marg; Tymże obycżáiem rozumieycie o mieſcie náſzym BielKron 108v, 209, 309v; KochSat B; Mącz 405a, 412b; OrzQuin T3v; SarnUzn E7; SienLek 148; RejAp 17, 181; á iákowego iednego widzą/ ták o drugim rozumieią. GórnDworz Mv, F2, I4, Ee8v; GrzepGeom E4; RejPos 31v, 32, 44v, 88, 88v [3 r.] (16); RejPosWiecz³ 96; że wolno o téy ſpráwie rozumiéć káżdemu/ iáko ktho chce BiałKat 293v, 16, 56, 315v, 316, 318v, 321; GrzegŚm 55; KuczbKat 150; RejZwierc a5, 9, 11v, 57, 85v; BielSpr 33, 35v; WujJud 55v, 62, 164v, 172v, 174; WujJudConf 22, 251; RejPosRozpr b3 marg; RejPosWstaw [41³]; BudNT przedm b5v, d3v; CzechRozm 7v, 74v, 80v, 132v, 184v (8); o niey [majętności kupców] rozumiano/ iáko [tj. tak samo jak] o grunćiech ábo rolách kmiecych ModrzBaz 122v, 1v, 66v; ModrzBazBud ¶6; SkarJedn 350; SkarŻyw 92; NiemObr 105; Gdźie tedy náukę táką vyźrzyćie/ o ktorey wſzędźie zgodnie káżda nácya po wſzyſtkim świećie rozumiáłá y rozumie/ y iednáko o niey trzymáłá y trzyma/ tám [...] ReszPrz 28; iż nic nátym choćia ták/ choć owák będźieſz rozumiał/ de Transſubſtantiatione ReszPrz 58, 16, 21, 54, 94 [2 r.]; ActReg 14, 39, 78; Phil E2, K; LatHar 510; WujNT 331 [2 r.]; SarnStat 74, 399, 709; CiekPotr 7; PaxLiz C2v; SkarKazSej 684b.

[o kim, o czym – gdzie (że jest, są gdzie): [Tatar – dworzanin polskiego króla, pojmany przez wrogów] wiechawſzy w puſzcżą/ kiedy rozumiał o ſwych iuż bliſko/ dał znáć ięzykiem POlſkim [...] PaprGniazdo 1061 (Linde); Biſkup gniewliwy poſłał żołnierze ná klaſztor S. Sálwiuſa/ gdzie rozumiał o bytnośći S. Iana żeby go zábili. SkarŻyw 649 (Linde).]

o czym – inf (1): O fortunie rozumieli żadney mocy w ludziech nie mieć. BielKron 338v. ~

(mało itp.) rozumieć (a. nic nie rozumieć) o kim, o czym [= mieć wiedzę na jakiś temat] (28): Ludzye ſwiátá thego nic práwie o Pánu bogu nie rozumieyą. LubPs Dv marg; GroicPorz mm3v [2 r.]; Rácż mie tego náucżyć/ co ieſt ſłuſzna drogá. Iáko ſie mam záchowáć w ſwoiey powinnośći [...]. A zwłaſzcżá iż powiedaſz/ iż o tym rozumieſz RejWiz 186, 36v, 107, 186; Vcżą ſie by o cnocie/ rozumieć vmieli. RejZwierz 31; BielKron 235; Mącz 85c; My tedy co o Wierze máło rozumiemy/ Nie brodźmy tám z kąd potym wybrnąć nie możemy. Prot C2v; A chczeſli ieſzcże o tym ſzyrzey rozumieć/ przecżći ſobie Ewányelią wyſzſzey nápiſáną o śmierći Ianá s. RejPos Ooo3v, 15v, 46v, 66v, 204, 206v (11); RejZwierc a5, 8, 9, 138; BiałKaz B4v; CzechRozm 185v; NiemObr 147.

rozumieć po kim [= przedmiot sądu] (5): MurzHist F4v; GliczKsiąż 6v; BielKron 48 cf Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

~ rozumieć po kim cum inf [= treść sądu] (2): á ieſliby (iáko to Ceſarz rozumie po nich być) w cżym Luteryani niepoſłuſzni byli/ [...] tedy [...] BielKron 223v, 464. ~

rozumieć po kim, po czym [= podstawa sądu] (7): RejJóz K8; Rozumieycie po ſobie/ co wam/ to i iemu. KochSat B3; Słyſząc tho ow kthory przegrał/ y rozumieiąc po ſmiechu/ iż krol wie o wſzytkim/ bárzo ſie ſromáć muſiał GórnDworz T5v; BielSpr 34v; PaprPan A2v, F4v; Ile mogę rozumieć po twoiey oſobie/ Więcey mu ty pánuieſz/ niż kiedy on tobie. BielSjem 10.

rozumieć w kim, w czym [= przedmiot sądu] (4): Euodyey proſzę/ y Syntychi żądam/ áby iednoſtháynie [tj. niezmiennie] rozumieli w Pánie. Leop Philipp 4/2.

~ Z orzekaniem o przedmiocie:

w czym – co (2): Czos ty to inſzego grodzyſz A mnie ſnadź w pole wywodzyſz Czos w tym inſzego rozumieſz RejJóz D3v; RejWiz 133.

w czym – jak (1): A tedyć więc dobrze powiem/ Iák ia w tey rzecży rozumiem. BierEz G2v. ~

rozumieć jak [= treść sądu; w tym: jako, tak (81), inaczej (inak) (28), także (takież) ‘tak samo’ (6), (nie)jednako (3), opak (1), tymże obyczajem ‘tak samo’ (1)] (120): FalZioł V 9v, 30 [2 r.]; RejPs 198; SeklWyzn c2; LibLeg 11/174; SeklKat M2v; A gdy tak rozumieċz będżieſs Wiele tú kłopota z będżieſs RejKup ſ5v, aa3v; Tedyſmy ſámi ináczey rozumyeli/ niżliſmy was vczyli? KromRozm I E3, I2, K4v [2 r.], M; KromRozm II p2, v, v4; KromRozm III G3v, H3v, M6v; DiarDop 101; GliczKsiąż Hv, M4; LubPs G4; GroicPorz y4; KrowObr 20, 42; Gdyż tego wiele przed tym ná ſwiecie bywáło/ Acż y dziś máło nie ták/ by ſie rozumiáło. RejWiz 143; Sędzya [...] niema dopuſćić ſporow/ iedno ſkázáć iáko rozumie. UstPraw C, D4; RejZwierz 88v; OrzRozm D, E4v, S3; BielKron 199, 230; GrzegRóżn H3; Perverse interpretaris, Opák rozumiéſz/ ſądźiſz. Mącz 172d, 7a [2 r.], 107c, 281b; RejAp 3v, 75, 80, 131; GórnDworz B4, E4, G2v, G7v, H3 (9); Nie rozumieyże tego/ [...] áby oni [święci] mieli ſzáfowáć tákiemi dobrodzyeyſtwy Páńſkiemi/ ták iáko pirwey bywáło rozumiano. RejPos 183v, 150v, 156, 210, 288v; RejPosWiecz² 95v; BiałKat 91, 153v; KuczbKat 185, 220, 290; RejZwierc a2v, 188 [2 r.], 199v; BielSpr 28v; WujJud 118v, 141, 210v, 253; Ile nas ieſt doſkonáłych też y iednáko wſzyſcy rozumiemy. WujJudConf 141; RejPosWstaw [41³] [2 r.]; HistHel C3; Strum G3v; CzechRozm 38v, 53v, 60, 62, 111 (11); Ktorzi ták rozumiećie/ idźćie ná tę ſtronę: á ktorzi nie ták ná onę. ModrzBaz 28v, 65, 66, 72, 129; CzechEp 218; ReszPrz 83; ReszList 190; PudłFr 64; GórnRozm G; ActReg 132; Calep 119a; OrzJan 58, 78; LatHar 395; WujNT 329, 374; WysKaz )?(3v; JanNKar A2v, A4; iż gdy znich [braci] vmrze który/ tedy oni drudzy iuż nie w dożywoćia ſucceduią/ tylko w ſummę [...]: á ieſli niemáſz ſummy na tákim imieniu/ tedy tákże [tj. tak samo] ma bydź rozumiano. SarnStat 86, 1002 [2 r.], 1159, 1175; CiekPotr 48; GosłCast 3; SkarKazSej 691a; KlonWor ded **3. Cf też rozumieć jak [= orzekanie o przedmiocie] w: rozumieć kogo, co; około czego; z strony kogo; czemu; o kim, o czym; w kim, w czym; Ze zdaniem dopełnieniowym; Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

cum inf [= sądzić, że należy] (2): A theżći nye potrzebá dzyatek młodych záraz rozumyeć náuk vcżyć GliczKsiąż I8; W tym obmyślawániu ták rozumieli/ zátrzymáć go [króla] wſzyſtkimi ſkárby ſwoimi OrzJan 50.

cum inf [= sąd podmiotu o sobie] (4):A kſiążę iego [świata, tj. czart] z wielką rádoſcią á z wielką ochotą potwirdza to nád nimi/ rozumieiąc ſobie niemáłe żniwo vmnożyć s tego/ do gumná ſwoiego. RejPos 334; WujJudConf 198v; y ſam náwet Król Włádyſław nigdyby był nie rozumiał/ podniéść ią [wojnę] przećiw niemu [Turkowi] OrzJan 119; SarnStat 956.

cum A cum inf (233): Ale cobym rozumiał przynależeć ku pożytkowi mieyſkiemu/ kthemu ſye záwżdy ſtáránim moim [...] przykłonić chcę. GroicPorz g2v; wſzákże my áby nas káżdy rozumiał nieſkwápiáć ſie ná żadną rzecż/ dáliſmy im ná rozmyſł do 15. dni BielKron 208v, 55, 122v, 203, 383v, 462; Quae tua interesse existimem, Które ku twemu pożytkowi należeć będę rozumiał. Mącz 430b, 430a; RejPos 225; ku ktorey bronie rozumieſz nieprzyiaćielá przyciągnąć/ tám przednieyſze rycerſtwo ſadź BielSpr 8, 64v; ActReg 136; SarnStat 989, 999.

~ cum A cum inf „być” (218): GlabGad M; Syem pogranyczni rozvmye bicz ye^go Kro.m. potrzebni LibLeg 11/186, 7/37; RejPs 83v, 100v; SeklWyzn Dv; MurzHist I, K2v; KromRozm II b, m3; Diar 66, 68; yáko zás ſámiſz rozumyemy być rzecż ſzkodliwą rychło á młodo ſie ożenić. GliczKsiąż P2v, B5v, Fv, G7, I7, Nv; LubPs Z3v; GroicPorz aa3v, cc, ii2v; KrowObr 39v; Leop 2.Reg 11/16, Iudith 6/5, 1.Cor 7/36, Hebr 10/29; UstPraw K3v; BibRadz *2v, II 95d marg; że czáſem piſzemy to/ co ku dobremu Rzeczypoſpolitey náſzey drugdy być rozumiemy OrzRozm P4v; Dał Pan Bog tego krolá ná ſwiecie wſzem przed ocży/ áby ſie im przykłádnie ſpráwowáli/ nic wiecżnego áni trwáłego áni vſtáwicżnego ná ſwiecie być rozumieli BielKron 127, 101v, 171v, 178v, 196v, 198 (20); GrzegRóżn H2v; ocżym on autor piſać rozumiał ſobie za poććżiwą rzecż być. KwiatKsiąż P4, C3v; SarnUzn E8; á przegrawáiącż niechay [...] nie drapie kart/ koſthek nie zárzuca: bo ſtąd ludzie ſkąpego/ á mizernego thákiego być rozumieią. GórnDworz M4, D3, G3v, K2, K8v, Z8 (9); GrzepGeom G4v; RejPos 23, 43v, 69v, 76, 133 (17); áby go [Chrystusa] ónym iedynym Bogiem Iehową być wedle Boſtwá rozumiano BiałKat d2; które przeklęctwo nie tylo ná ćiáło/ ále y ná duſzę byc rozumiéy. BiałKat 58v, 46, 86, 183v; GrzegŚm A3, 49; KuczbKat 290; RejZwierc 126v; Rozumieią też [Turcy] Lud Nátoliyſki/ to ieſt z máłey Azyey być ſłáby BielSpr 60, 44, 60; WujJud 51, 172; GRzech thedy być rozumiemy/ przirodzoną właſną ſkázę y zepſowánie wſzyſtkiego cżłowieká WujJudConf 63, 137, 161v, 167, 204v; RejPosWstaw [21²]; BiałKaz C4v [2 r.], E3, I3v; BudNT przedm a2v, a5, Hebr 11/8; CzechRozm A4v, 2, 18v, 49, 164 (8); á przetoż onego ktorego miedzy wſzytkiemi namędrſzego á nayſpráwiedliwſzego być rozumieli [...]/ tego Pánem wſzytkiey źiemie obieráli ModrzBaz 15v, 4, 13v, 17, 20, 20v (36); SkarJedn 239, 289; Oczko 11; SkarŻyw 28, 35, 93, 567; Abowiem nie záraz rozumieć mamy od Bożego máieſtatu to być pozwolono/ co nam ludźie obiecuią. CzechEp 132, 115, 203, 247, 258, 279, 372; NiemObr 32; KochMRot B3v; ReszPrz 85, 104; ReszList 180; GórnRozm A3; ActReg 8, 16, 46, 69, 136, 137; poniewaſz zá ich ſmiercią inſzy rozumieli ſwe zdrowie być záchowáne. Phil R2, F2, I3; OrzJan 26, 47, 74, 75, 118 [2 r.]; LatHar 25, 105 marg; Stądże pogáńſcy Mędrcowie Bogá rozumieli być Primum mouens, á quo omnia mouentia mouentur. KołakSzczęśl A2, A3v, C3v; WujNT 471, 1.Tim 6/1, Hebr 10/29, 11/11, 2.Petr 3/15; JanNKar D2v; wſzákże gdy kto będźie rozumiał śiebie bydź vkrzywdzonym/ wolno mu będźie áppellowáć do nas. SarnStat 742, 50, 117, 195 [2 r.], 328, 474 (14); WitosłLut A6; KmitaSpit C3; PowodPr 7; SkarKaz 386b; CiekPotr 39; [Myszlylem yszeby tho dzyecząthko szadnem obyczayem nyebyloby karmyono/ Bo wyem nyeszemnye roszmyeyą począthego bycz HistAl 1510 44]. ~

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: tak (196), temu (123), to (111), tak to (25), o tym (6), tak o tym (3), tak temu (1), za to (1), w tym (1); że, iż (928), żeby, iż(e)by, by, aby ‘że jakoby’ (195), zaimek pytajny (195), jakoby (15), jeśli, li ‘czy’ (11), aby (2), jako ‘że’ (2), by ‘że’ (1), jakoby ‘że’ (1)] (1397): MetrKor 31/620v; BierEz C2; OpecŻyw 41v, 46v, [57]; PatKaz II 61v; PatKaz III 92v, 117v, 122v; Gdyby ktorą białą głowę vcżarowano [...] á iżby rozumiała że by była dziewka á iżeby panienſtwo miała ſtracić, tedy ſie w tey wrotycży niechay vmyie FalZioł I 148c, I 136d, V 26; BielŻyw 72, 143; KłosAlg Fv; WróbŻołt H8v, 76/11; Bo rozvmie krol ye^go m. yz kyedi bedzie to postanowienie tedi bedzie przyasn miedzi pddanimy V.C.m. y Krola ye^go m. LibLeg 11/33; thego porzathkv zloczinſthwa nyerozvmyemi czo za prziczina yeſth. LibLeg 11/141, 9/49v, 10/61v, 67, 115 [2 r.], 150 (23); Y wtę nádzieię duſſe náſſe oczekawáią páná vſtáwicznie rozumieiąc temu iż on y wſpomożenie y obroná náſſá ieſt. RejPs 48v, 33, 46, 46v, 58, 67 (18); ConPiotr 34; SeklWyzn D, d3v, Fv; SeklKat F2, G2, H2, O4, Rv (10); RejRozm 401; Nierozumim pany mila Aby to rzecz ſlużna byla. Złe za dobre komu oddaċ RejKup d4v; To iż niezart iuż rozumiez RejKup e7v; Nierozumiem czo mam czyniċ Mam ly mowyċ albo mylczeċ. RejKup g2v, f2, h5, i5, N, m8 (13); HistAl Av, A2v, A6v, I8v; KromRozm I C, Cv, D2, I2; abychmy zbawienié naſze/ [...] zboiaźnią i drżenim ſprawowali/ boiąc śię abyſmy nieupadli gdy to rozumięmy że ſtoięmy MurzHist G4v; Gdy go téſz Gribaldus Doctor pytał/ co by o tem rozumiał/ gdźie byśię duſze ſkoro pośmierći obrácały. [...] MurzHist S4, A2, F4v, G2v, G4v, H3v (11); MurzNT 11, 31, 46, 51, Matth 15/17 (8); A ták áni o tym chćyey rozumyeć/ áby Ewányeliſtowye [...]/ tylko to co yeſt potrzebne ku náſſemu zbáwyenyu popiſáli KromRozm II fv, f, fv, l4, ſ2 [2 r.], ſ2v, x, xv; poidźmy do biſkupow y doktorow/ ktorzy nyedáliby ſye byli papyeżom kápturáć/ by byli rozumyeli iż zwirzchnoſć ich nye yeſt wedle bogá. KromRozm III O, C5v, C7, D4v, K7, L4v, M5v, M6v; LibMal 1554/186, 186v; Nie rozumiemy, przecz się to IchM księży nie podobało, co się wielom krajom chrześcijańskim upodobać musiało Diar 86, 27, 39, 45, 46, 47 (18); nie rozumiejcie tego WM, żebyśmy nie mieli rozumieć temu, że my nie winnie bawimy się kwoli WM DiarDop 119, 101 [2 r.], 103 [3 r.], 107, 111, 113, 114, 119; BielKom B6v; Abowyem nyechay nye rozumye ocyec z mátką [gdy urodzi im się dziecko] áby mu ſie woł álbo źrzebyę yákye w oborze vrodziło. GliczKsiąż C7; Wyęc co á yákoby wthem cżynić nye práwye rozumyem. GliczKsiąż O4v, B7v, Cv, D2, E5, G2 (35); rozumieymyſz themu/ żeć zwolennik nád miſtrzá być nie może. LubPs A5, A2, A5v, B5v, E4v, Xv (12); Są niektorzy co ták rozumieią/ áby then Mężoboycá miał być wolen od śmierći/ kthory [...] GroicPorz mm2, Bv, d4v, aa3, ll4v; KrowObr C2, 20v, 23v, 101v, 110v, 140v, 215; Iedno proſto rozumiey/ że [Bóg] ieſt/ był/ y będzye RejWiz 113v; Ale iż ty rozumieſz iuż co ieſt gorſzego/ A cżemuż ſie ſwowolnie pociągaſz do tego. RejWiz 134v, 38, 39v, 50, 54, 62v (51); Leop Hebr 11/3; OrzList bv, h2; Płácżeſz/ á to wiem pewnie/ nie rozumieſz cżemu RejFig Cc, Aa, Ee4; RejZwierz A2, A6, 41v, 58; Wáſzá Krolewſka Miłość [...] zá tho v ſiebie racżyſz rozumieć/ [...] żeś Wáſzá Krolewſka Miłość [...] od niego [Boga] ieſt Krolem [...] poſtáwion BibRadz *2, I 5a marg, 138c marg, 143c marg, 183d marg, 238d marg (12); OrzRozm A2v, F3v, S2v; bo ſie tego nápieráią cżego ſámi rozumieią iż nie damy BielKron 109; bez pochyby thákby cżłowiek poſpolity otim rozumiał iż przełożeni [...] iáwnych złośći [...] bronią BielKron 199; Wſzytcy ſie polękli y dziwowáli/ niemogąc rozumieć ſkąd mu tá nagła śmierć przyſzłá BielKron 356v, 30v, 71v, [85²]v, 98, 105 (54); GrzegRóżn Bv, B3, B3v, B4v; KochSat B3v, B4; KwiatKsiąż E2v, E4, P4; Ioco ne an serio haec dicat nescio, Smiechemli álbo wprawdźie to mowi nie rozumiem. Mącz 174a; Non satis video quid tibi velis, [...] Nieowſzeki rozumiem cżegoby ty chciał. Mącz 494a, 188a, 216b, 245b [2 r.], 313a, 347b (11); OrzQuin H2, Yv; Prot A2, A3v; SarnUzn B6v, C7, D2v, E2, E8 (8); SienLek 44, Ttt3v, Vuu2v; LeovPrzep b2; nie rozumieymy ták/ áby ſie to tylko do tych ſiedmi koſciołow ſciągáć miáło. RejAp 6; A tu iuż rozumiey niemali ſie tu cżym vcieſzyć wierny/ á vſtráſzyć ſie niewierny przed ſtráchem Páná tego. RejAp 34; iáko tu rozumieć mamy co to ieſt chowáć ſłowá Páńſkie RejAp 39, 4, 4v [2 r.], 5, 6, 9 (78); Nierozumiem rzekł pan Koſtká/ cżemu W.m. w rzecży thák iáſney ſpor trzymaſz GórnDworz F7; iż ſie tu nieiáko Alexánder chłubi/ prágnąc tego cżego widział iż mu nie doſtawáło: [...] nie tego/ cżego rozumiał że iuż doſtał GórnDworz H, A2v, B5, C3v, C5, C5v (73); rozumieiąc iákoby dłuża tu byłá po obu dwu ſtronách ná dwu ná dwudźieſtu łokći [...] GrzepGeom I, A3v, L4 [2 r.], L4v, M4, N4 (13); HistRzym 115v, 120; ále chciał [Bóg] to mieć po nim [po człowieku]/ áby rozumiał co zle á co dobrze RejPos 83v; Tuć [gdy Bóg mówi o sobie w liczbie mnogiej] ſie też znácży iż tego nie ku Anyołom mowił/ boby ſie rozumiáło iżby nie był Bog wſzechmogący/ á iżby od kogo inſzego pomocy potrzebował RejPos 149v; ROzumiał themu ten wſzechmogący Pan/ iż rozmáithe obycżáie á rozlicżne modły iemu ná potym náſtáć miáły ná ſwiecie RejPos 186v; Gdyż temu rozumie ten chytry wąż/ iż tu w tym napewnieyſzy záwżdy obłow iego. RejPos 319v, 1v, 3v, 4v, 6, 6v [2 r.] (242); RejPosWiecz² 90v, 95v; RejPosWiecz³ [97]v, 99v; BiałKat 61, 66, 73v, 93v, 121 (12); KwiatOpis B3; GrzegŚm 15, 49, 59; HistLan E2v; ábyſmy rozumieli / iáko [= że] ſą niegodni Chrześćijáńſkiego przezwiſká ći/ ktorzy nieprzyiáźni wiodą KuczbKat 160; tedy łatwie rozumieć będą Chrześciánie/ z iáką pobożnośćią y z iáką pokorą ten Zakon od Bogá przyięty chowác máią. KuczbKat 265, 5, 10, 30, 55, 80 (42); ieſli co mowi/ to iuż z oną przewłoką/ z oną poſtáwą [...]/ áby thák rozumiano iż z rozmyſłem mowi. RejZwierc 53; ſzukam ieſzcże cżegoś/ á ſam nie rozumiem cżego. RejZwierc 66, A3v [2 r.], 9v [2 r.], 66, 97v, 105 (28); Ia nierozumiem ieſli to dobra poſługá/ dla ktorey iuż zlenieią náſzy Rycyrze BielSpr 43v, b4v, 13, 24, 31, 36 (13); KochMon 27; Bo ácż w Kredźie wierzymy Grzechow odpuſzcżenie/ y żywot wiecżny: wſzákże tego ták nierozumiemy/ żeby wſzyſćy [!] [...] żywot wiecżny otrzymáć mieli WujJud 203, 3v, 4v, 62v, 106v, 115v, 137v; A przetoż nie rozumie Apoſtoł/ áby tá Ceremonia byłá pożytecżna drugiemu ktoryby iey nie vżywał. WujJudConf 244, 29v, 31, 109v, 154v, 190v (9); RejPosRozpr cv; RejPosWstaw [21²], [21²]v, [41³], [41³]v, [110²]v; Rozumiem temu/ zkąd to uroſło BudBib cv, c, c2v, Is 57/1, 2.Mach 14/3; MycPrz I [D]v; Strum A2; WierKróc B2; BiałKaz Ev, G4v, H; Przeto niech nierozumie cżłowiek on/ żeby (miał) wziąć co v Páná. BudNT Iac 1/7, przedm b2v, b3v, k. Ii3v; y toć ſcżyrze wyznawam/ iż tego nie rozumiem/ ktorymby ſie to ſpoſobem ſtáło: że vſpráwiedliwieni ieſteſmy od BOgá przez Iezuſá Chriſtuſá. CzechRozm 216v; Boże tego vchoway/ áby ták kto rozumieć miał/ żeby w Bogu miáłá być iáka niepráwość CzechRozm 217, 12, 31v, 36, 54, 83v (29); (nagł) Krezus Krol Lidiyſki. (–) PAtrząc ná ſwoie ſkárby ták rozumiał temu/ Zeby żaden ná ſwiecie nie miał zdołáć iemu. PaprPan [Hh5]v, A2v, B3, F4v, M3, Yv, Bb3v, Gg; rozumiałbym/ że niewiele cżłowiekowi niedoſtawa do otrzymánia tego błogosłáwieńſtwá/ ktore [...] ModrzBaz 101v, 5v, 14v, 17, 18, 19v [2 r.] (41); SkarJedn 186, 256, 289, 290, 343; KochOdpr B2, B3, C3; Oczko 22 [2 r.]; Kto w boiáźni twéy żyć vmié/ ten/ co twóy gniéw ieſt/ rozumié. KochPs 137, 2, 94, 141; A gdy iuſz kilá lat przemieſzkáłá miedzy zakonniki/ á nic nie záraſtáłá/ áni głoſu mieniłá: rozumieli niektorzy áby byłá rzezańcem. SkarŻyw 183; Będą ludzie rozumieli żeby to zemnie poſzło. SkarŻyw [223]; Rozumiey w iákim ſmutku był Abráhám. SkarŻyw 283, A4, 13, 27 [2 r.], 46, 58 (58); StryjKron 707, 712, 772; CzechEp *3, *3v, 16, 32, 40 (18); NiemObr 5, 14, 15, 22, 36 (12); czyś ták rozumiał/ nieboże/ Ze czérnié inſzy owoc/ niż tarnki/ dáć może? KochFr 102, 128; KlonŻal D4; KochDz 104, 106; KochWz 140; ReszPrz 36, 83, 88, 95, 96; ReszList 191; WerGośc 203, 205, 256; WerKaz 279, 281; KochPieś 20; Bo ty z tym nadobnie vmiéſz/ A gdźie kogo tknąć rozumiéſz. KochSob 61; A ták Iurku rozumiéy/ żem z poznánia twégo Więcey content/ niż z funtu złotá Węgierſkiégo. PudłFr 34, 60, 77; GórnRozm B3, E2v, G2v, H2, K4 (8); KochWr 22, 24, 25, 35, 39; PaprUp Dv, G2; ZawJeft 6, 13, 34, 39, 42; P. Pekosławski [...] do P. Podkomorzego Rawskiego list pisał, ktory rozumiem ze w poslie ActReg 50, 4, 19, 28, 57, 58 (28); GostGosp 1; Rozumiał bowiem to ten mądry mąż iákową ieſt zárázą káżdey Rzecżypoſpolithey gnuſność y prożnowánie Phil S2, B4, G3, I, N2, Q4; GórnTroas 5, 53; RZECZ niezwykłą vſzóm wáſzym powiém: rozumiém temu/ że mię nie wſzyſcy rádźi ſłucháć będą KochPij C; GrabowSet F; KochAp 6; Lecz tylko że prágniemy/ Ale nierozumiemy/ Czego ſie trzymáć KochFrag 14; Y rozumiéćieſz wy/ áby w téy tákiey niewoli/ ieden ſam táki był Ibráim? OrzJan 37, 5, 7, 22, 24, 29 [3 r.] (40); LatHar 77 [2 r.], 109, 126, 245, 253, 379; Nie ták to rozumiey/ iáko dziśieyſzy odſzczepieńcy/ Zeby wierni nie mieli w ſobie żadney właſney ſpráwiedliwośći WujNT 580, 51, Matth 15/17, 16/11, 23, Mar 7/18 (30); JanNKar D, D4; LAN POLSKI, ták rozumiém, że iest ieden pomiar co y Fráncuſkiégo. SarnStat 283; ieſli ſie [intercyzy] niezgadzáią/ tedy powodowa ſtroná vtráca rzecz ſwą/ á to z téy przyczyny/ iż bywa rozumiano/ że ieſt iáki fałſz dopuſczón. SarnStat 824, 142, 263, 266, 473, 578 (11); SiebRozmyśl K3, K4; Iákaś Orlicá piękna łącży ſię z nim [orłem] wſzędźie/ Ták rozmiem że iuż przy nim záwſze mieſzkáć będźie. WitosłLut A3v; KlonKrGum Av [2 r.]; KmitaSpit Av; PowodPr 55 [2 r.], 77; niechćieli [apostołowie] áby był kto rozumiał/ iż ofiáry ſtárego zakonu czynili/ y tákiemi iáko v Zydow było kápłanmi byli. SkarKaz 608a, 45a, 83b, 122b, 155a, 208a (11); VotSzl Dv, D2, E3v; Czyi ia to głos ſłyſzę? (–) Przyiacielſki, zechceſzli ſłucháć przyiaćielá. Ieſli nie: rozumiey ták, że nieprzyiacielſki. CiekPotr 5, 6, 33, 37, 44, 46 (12); Gdy owo owce ſtrzygą co więc myśli báran/ Rozumie to że y on z nimi będźie karan. CzahTr E4v; Co więc tá grá pocżćiwa y Rycerſka vmi/ Co zá ſzcżeśćie y los iey kożdy rozumi. CzahTr G3, A4, L; Nie rozumiéy ábym ia tę chorobę moię Zmyśláć miáłá ſobie GosłCast 58, 11, 47, 49; SkarKazSej 680a, 685b, 687a, 706b; KlonWor ded **2, **3v; PudłDydo A3v, B5; ZbylPrzyg A4v; [Rozmieliſmy że náſzá iuż wygrána pewnie ŁaszczPogrom 12]. Cf »dawać rozumieć«.

~ Ze zdaniem bezspójnikowym (też z równoważnikiem zdania) (44): FalZioł V 35v; RejJóz G3; gdiſch rozvmyem gdi bi tho thak bicz myalo trvdnoſczy bi nyemale vroſcz mogli. LibLeg 11/175; SeklKat V3v [2 r.]; LubPs X6; GliczKsiąż H4; Ale ty ták rozumiey moy młodzyeńcże miły/ [...] Bog ktorego mądrośći nie pośćignął żadny/ Ták dziwnemi ſpráwámi ſtworzył ten ſwiát zdrádny. RejWiz 29, 38v, 121, 133, 144v, 153v, 159, 188; [Toryzmundus] chćiał Attilę gonić áż do Węgier/ ále go hámował Ekius (thák rozumieiąc/ kiedy Attilá zginie/ z Gotthy będziem mieć trudnośći doſyć [...]) BielKron 298, 74, 121, 215, 354; Prot Dv; LeovPrzep b2v; RejAp 71v; GórnDworz K6; Abowiem to rozumiey kto cżyie poſelſtwo wzgárdzi/ iuż nie poſłá wzgardza/ ále onego co przezeń poſłał poſelſtwo ono. RejPos 234v, 7, 19, 39, 44, 68 (9); RejZwierc A2; Rozumiey po wſzey ziemi/ dzdzá w ten cżás nie było HistHel Bv; PaprPan A2v, M4v, Ff3v, Gg4v; BielSjem 10; chybá żeby ſie ták ſłodow wiele námocżyło/ coby [tj. żeby] rozumiał názbyt GostGosp 134; Phil E; OrzJan 60; TAk rozumieią mądrzy Práwnicy: nim nisſzy vrząd, tym ſie do práwá práwnégo bárźiéy przywięzuie SarnStat 155. ~

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia (lub do jego przydawki dzierżawczej) w zdaniu nadrzędnym [w tym z zapowiednikami: tak (48), to (41); że, iż (145), żeby, aby, iżeby ‘że jakoby’ (38), jeśli ‘czy’ (5), aby (1), zaimek pytajny (1)] (195):

~ rozumieć kogo, co (12): IAkoſz cię inaczei mamy rozumiec naſz miły panie iedno iześ ty ieſt prawdziwa ſcieſzka ktora [...] RejPs 113v; Temże ſpoſobem ty ſłowa pańſkié/ że ſą generaliter/ prawdziwé/ rozumieimy MurzNT 61; Diar 32; RejZwierc 138; Y tákże Páwłá ś. rozumiećie/ áby opowiádał wiárę być ſámych tylko wybránych Bożych właſną? WujJud 105; zebys się w porozumiał [...] strony tey zwierzchnosci nad zołnierzmi wWielkiey Polscze, ktorą w rozumiec raczysz, ze nalezy Generałowi Wielkopolskiemu ActReg 103; kto ták wiele miáſt mówię/ ták zacnych/ ták obronnych rozumié/ áby ie Turek pośieść mógł? OrzJan 80, 55 [2 r.]; Niechcę żeby mnie kto rozumiał żebym ia to kwoli Cżechom álbo Grekom mowić miał. WysKaz 39; [...] dla oznáczenia liczby tych/ któré będą rozumieć/ áby żebráć mieli. SarnStat 518 [idem] 927.

rozumieć co czyje [podmiotem zdania dopełnieniowego jest osoba wskazana przez przydawkę dzierżawczą w zdaniu nadrzędnym] (3): A tu iuż rozumiey omylność przyacielá kupnego/ iż poki vżywa dobrodzieyſtwá twoiego [...]/ pothy maſz przyacielá z niego RejAp 152v; Tu iuż możeſz rozumieć ſerce/ ſtátecżność/ á vſtáwicżność wiáry tego cżłowieká ſwiętego/ iż on [...] tylko vſłyſzawſzy głos Ianá ſwięthego/ iż iuż przyſzedł on obiecány zbáwiciel/ [...] ſzukał pilnie á dopytawał ſie tego/ áby był co rychley ználazł Páná onego ſwoiego. RejPos [290], 40v.

rozumieć do czego (żywotne) (1): [Aleksander] obroćił go [Bucefała] ku ſłońcu głową/ rozumieiąc to doniego iż gdy cień widzyał tedy rad záwichrzył BielKron 122v.

rozumieć około czego (1): około cżego wżdam ták rozumyał Ariſtipus iżći ſie żaden z náuk nye ſtawa nyewolnikiem GliczKsiąż M3v.

rozumieć z kogo (2): GliczKsiąż H2; Gdy ſie tráfi nieprzyiaćiel wielki/ s ktorego rozumieiąc/ iż żeń [!] mocy mieć nie mogą/ ieżdżą nád nim [Polacy] trapiąc go ze wſzech ſtron BielSpr 71.

rozumieć czemu (2): A nie mnimay kto/ iżby oni ná ten cżás nie rozumieli obraſkowi iż to nie ieſt Bog BielKron 98, 109.

rozumieć o kogo (1): ze nie iedno oPana Gniezninskiego, ale y o Pana Lesczynskiego rozumie Pan Kanclerz iz rowno zinnemi winnemi maią bydz poczytani. ActReg 140.

rozumieć o kim, o czym (170): PatKaz III 119, 138v; SeklWyzn c3, F [2 r.]; LibLeg 11/171v; RejKup dd5v; nikt nyema o tey rzeczy ták rozumyeć/ iżeby ták muśyáło być. KromRozm I G3; MurzHist P2; MurzNT 199 marg; Ták że y o duſſy człowyeczey rozumyał [Tertulian]/ iż yeſt ćyeleſtna KromRozm II q, c3v, l3, m4, nv, t2v; KromRozm III N2v; Diar 32, 34, 37, 55; Nie iżbym to o ſobie rozumiał/ álbo znáć dawał/ ábym temu doſyć vczynił [...] ále [...] GroicPorz B4v, q4v; KrowObr 60v; RejWiz 111, 115, 137v, 194v; Leop *A3v, Philipp 3/13; BibRadz *5, 1.Reg 22/15, Philipp 3/13; BielKron 111, 194v, 216v, 312, 457v; GrzegRóżn A2; A co mowi do tego Koſciołá Tyátireńſkiego/ to mamy wſzyſcy o ſobie ruzumieć [!] iż do nas do wſzytkich mowi. RejAp 29, 68v, 142v, 161v; Toż rozumiem y o tańcu/ áby mu ſtáry dał pokoy GórnDworz K2v, G6v, I4, I5v, K4v, M4, X6, Ee6v; że Plato ták o Geometryéy rozumiał/ iże tho ieſt Náuká y ſámemu Bogu przyſtoyna. GrzepGeom A3v, Bv; ále ich [...] pytáć racży/ coby też rozumieli o Kriſtuſie/ ná co im ieſt obiecan/ y cżyimby też ſynem być miał. RejPos 230v, 37, 53, [73]v, 82, 177 (9); RejPosWiecz³ [97]v; którzy [poganie] o chrześćiánách ták rozumieli: áby ćiáłá máłych dźiatek/ w ſwoich zgromádzeniách ieść mieli BiałKat 273v, 6, 176, 186; HistLan E2v; KuczbKat 340, 355; A co rozumieſz o onych co ſie byli w onym Troiáńſkim koniu záwárli/ ieſli ſie ći byli dobrowolnie ná ſmierć nie wydáli? RejZwierc 167v, 85; WujJud 115; Przetoż y o Mnichách nic inſzego nie rozumiemy/ iedno że więcey záwadzáią niż pomagáią kośćiołowi Bożemu. WujJudConf 143, 7v, 24v, 48v, 72v, 137v [2 r.], 148v; BudBib b3; MycPrz II B3; WierKróc Av; Lecż on [tłumacz] niewiedział y tego iákie to słowá były/ nic inego o nich nierozumieiąc iedno żeby Słowieńſkie były/ ále pokażone BudNT przedm b7, przedm d3v; [...] o wſzyſtkich też tákże wobec ludziách świátá tego to rozumieiąc: iákoby oni wſzyſcy do Meſyaſzá przyſtáć mieli CzechRozm 110, A5v, 50v, 100, 123, 211, 255v, 256v; ták rozumiem o nim/ Tákież męſtwo w potrzebie że poznacie po nim. PaprPan Zv; KarnNap D2; tedyć o tem miecżu/ ktory kátowi od ſędźiego bywa podan/ ma być rozumiano/ że ieſt vrzędowy. ModrzBaz 96, 7, 9v, 12v, 19v, 27 (20); ModrzBazBud ¶6; KochOdpr B4; KochPs 26; iſz [Syn Boży] wolał áby onim do cżaſu rozumiáno/ iſz był proſte^go cżłeká ſynem SkarŻyw 242, 543; CzechEp 106, 151, 359, 366, 381; Nie rozumiem tego o wſzytkich/ áby to ze złośći/ y z vporu cżynić mieli. NiemObr 99, 17, 66, 73, 122, 166, 175; WisznTr 4; BielRozm 8; A o Trybunale co rozumieſz/ zdrowyli ieſt Rzeczypoſpolitey czy nie zdrowy? GórnRozm K4v; PaprUp H2, K; ActReg 32, 139, 161; KochCzJan A2; ták rozumieć możeſz o téy [tj. niemieckiej] źiemi/ że ná odpór mocy tureckiéy żadnéy rzeczy mocnieyſzéy y obronnieyſzéy nád nię niemáſz. OrzJan 79, 57, 66, 67, 77, 81, 101; LatHar 90; WujNT 2.Cor 10/2, Philipp 3/13; A o Królu Ie^go M. ták czyniącému niema bydź ináczéy rozumiano: iedno iż przećiwko przyśiędze ſwéy/ krzywdę vczynił Przywileiowi poſpolitému. SarnStat 74, 64, 492, 754; SkarKaz 311b, 514a; ábyś o mnie Nie rozumiał, że máło poważam ćię ſobie. CiekPotr 90; CzahTr A2v; GosłCast 5; SkarKazSej 658b. Cf rozumieć o czym czyim.

~~ Ze zdaniem bezspójnikowym (5): O obraziech/ to rozvmiem/ ieſli im nieprzydawaią iakiei chwały/ mogą być wdomv bożym SeklWyzn g2v, c2v; Ták iuż rozumiem o tobye/ Nie daſz płochym rádzić ſobie BielKom E8v; RejZwierz 69, 82. ~~

rozumieć o czym czyim [cf uwaga pod rozumieć co czyje] (3): O przyczynyányu śwyętych ze wſſytkyem koſćyołem krzeſćiyáńſkim dźyerżę y rozumyem/ iż śwyęći máyą być od nas tćyeni y wzywani. KromRozm I I; Tu rozumiey o możnośći y dobrotliwośći Páná tego/ iż on widzyał onę chuć y wiárę onego nędznego cżłowieká RejPos 227, 46.

rozumieć po kim (3):MurzHist F4v; cnotkámi one [chłopięta] przezywáią/ [...] rozumyeyąc to po nich że ſie ná cnotę bárzo przeſadzáyą GliczKsiąż 6v; rozumiem po was iż po mey śmierći Páná ſwego pobudzicie ná ſię BielKron 48. ~

Jako zdanie wtrącone [w tym: rozumiem (19), rozumiesz (1)] (20): RejJóz G2; Vkaſz ſwiádectwo s piſmá ſwiętego/ gdzie Piotr władnął y roſkázował inſzym Apoſtołom? rozumiem iáko to vkażeſz? KrowObr 16; RejWiz 143, 161; RejZwierz 88v; BielKron 195v; GórnDworz H3; RejPos 156; HistHel C3; Gdyż tylko ſámą cnotą Bog niebo oſadza/ Rozumiem tá ſie pánná [tj. Wanda] z iego wolą zgadza. PaprPan Ddv; BielSjem 4; IAką rozumieſz zazdrość ziednałeś ſobie/ Zacny Biſkupie/ w moiéy máłéy oſobie KochPieś 52; ActReg 13; OrzJan 58, 78; Tedy przynamniey dla miłey pámiątki Namilſzego Małżonká ſwoiego wznowienia/ [...] ták rozumiem ſłużyć będźie [moje kazanie]. WysKaz )?(3v; JanNKar A2v, A4; GosłCast 3, 72.

W połączeniach szeregowych (15): LibLeg 10/61v; SeklKat M2v; KrowObr 228; RejWiz 112v, 186v; Mącz 394d; RejAp 11v; Gdyż tho ieſt iego [czarta] nawiętſza pilność/ áby żadny cżłowiek áni widzyał/ áni ſłyſzał/ áni nic nie rozumiał o Panu o tym RejPos 204, 31v, 133, 160; CzechRozm A4, 208v; ábyśćie wſzyſcy iedno rozumieli/ iednáko mowili/ iednáko trzymáli ReszPrz 93, 20.

W przeciwstawieniach: »in(sz)e (a. inaczej itp.) mowić (6), pisać (2), powiedać (2), myślić ... rozumieć; kłaść (2) ... rozumieć« (13): A ieſli bych ynáczey myſlił/ á ináczey o ſobie rozumiał/ proſſę niekáray mię moy pánie RejPs 198; SeklKat M2v; LubPs G4; Synechdoche, [...] Gdy tylko część kłádziemy á wſziſtkę cáłość rozumiemy/ álbo záś wſziſtkę cáłość kłádziemy á część tylko rozumiemy. Mącz 437a-b, 7a, 174c; GórnDworz Rv [2 r.], Hh5v; Abowiem pátrz Poetowie gdy fábuły ſwoie piſzą/ iáko oni inſze piſáli á inſze rozumieli. RejZwierc 84v, 84v; ModrzBaz 60v.

2. Zdawać sobie sprawę z istotnego sensu, wiedzieć, co kto chciał wyrazić, chciał dać do zrozumienia; intelligere Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Cn; scire HistAl, PolAnt, Vulg; cognoscere, noscere, sapere Vulg, PolAnt; tenere Mącz, Cn; sentire Modrz, Cn; capere, cernere, interpretari Mącz (700): iż cżłonki w ciele [...] rozne ſprawy maią. Serce cżuie, mozg rozumie, płucza mowią, wątroba grzeie GlabGad F; RejKup aa3v; że mu [Piotrowi] miáł dac ducha ś. nad inſzé obficiéi/ ktoremby wielé rozumiáł i przeniknął taiemnice niektore niebieſkié MurzHist Sv; MurzNT 146 marg; GliczKsiąż I5v; LubPs N5v; GroicPorz ppv; KrowObr 115; coż potym iż widzę/ Ale iż nie rozumiem/ ſam ſie ſiebie wſtydzę. RejWiz 168, 90v, 108; Wamći dano ieſt poznáć tháiemnice Kroleſtwá Bożego/ ále innym pod podobieńſtwy/ áby widząc nie widzieli/ á ſlyſząc nie rozumieli. Leop Luc 8/10, 4.Esdr 8/25, Ps 2/10, Sap 4/14; RejZwierz 38v; BibRadz *2v, Ps 48/21, Rom 3/12; BielKron 46 [2 r.]; Columbis inest quidam gloriae intellectus, Gołębie máyą w ſobie nieyáki rozum á báczność gdy ye chwalą/ rozumieyą gdy ye chwalą. Mącz 431c, 48d, [176]c, 445d; SienLek 11; Ná powietrzu pánie Koſtká/ pokazałeś nam w.m. czoś/ cżego niewidzi iedno ſámego w.m. oko/ [...] áboś też w.m. niechciał/ ábyſmy do końcá rozumieli GórnDworz X2v, C3v; RejPos 62v, 152; BielSat Ev; RejZwierc 20v marg, Aaa4v; WujJud 182v; z tąd znáć że dziatki nic nierozumieią/ nie tylko wiáry nie máią. BudBib I 455b marg; A któż tu w tym winien będźie/ Pan że nieopátrznie budował/ ábo Vrzędnik co nic nie rozumié Strum L4, F, F3v, M; Calag 513a; SkarŻyw 27; CzechEp 333 [2 r.]; BielRozm 33; GrabowSet A4, D4; Odpowiedźiał mu ieden: że to ſą Akolitowie/ co ie Biſkup święći. Rozumiém/ powiáda: ná náſzę to pſzenicę wróble. KochAp 12; WujNT Mar 8/21, Luc 8/10, 1.Cor 13/11, s. 642 marg; SkarKaz 2a, 578a; Idź áto zárázem Cichó [!] do ſkárbu, ſługom y wſzyſtkim precz z domu Roſkaſz: bá y rozumieſz? (–) Co? CiekPotr 61.

rozumieć co [w tym: „co” (20), „to” (16)] (109): OpecŻyw 100; LibLeg 6/190v; bo od tych czasow rozmayczye obyauyal tayemnyczą swego wczyelenya wrozmaytych ofyarach wfygurach [...] ktorych znamyonouanye duchem szwyątym nauczeny rozumyely PatKaz III 100, 100v; BielŻyw 170; MiechGlab *2; WróbŻołt 49/22, 118/95; iż ty ſpiſſeſz wſercu moiem ták iż ſnádnie będę rozumiał wſſytki ſpráwy twoie. RejPs 107v; że pyſmo polſkie ieſt trudne ku czitaniu tim ktorzi włoſnoſci buchſtabow przekreſzonich albo pąnk[towa]nich nierożumieią SeklKat A6; RejKupSekl a7; HistAl A7v, F2v; GliczKsiąż C6, I5v; LubPs G3v [2 r.], bb2; Bo co Oſieł rozumie gdy nań ſzárłat włożą RejWiz 47v, 88v; SPráwiedliwy ginie/ á niemáſz ktoby tho vważył w ſercu ſwoim: á mężowie miłoſierdzia bywáią zbieráni/ iż nie ieſt ktoby to rozumiał Leop Is 57/1, Ps 27/5, Is 57 arg; RejZwierz A2v; BibRadz Iob 34/27; rozumiey przemiennośći cżáſu/ á nieuſtháwicżnośći fortuny BielKron 254; GrzegRóżn I4v; Mącz 84c, 429d; ná ty wymyſlácże co wodę łyſzką mierzą/ á chcą rozumieć rozumki ſwemi to nieogárnione Boſtwo troiákie w oſobách RejAp 68v, 135; GórnDworz D5v, F2v, N5, R5, Cc2; RejPos 182 [2 r.], 277, [340] [2 r.], [340]v; Boć ieſt niéco nam w Bodze iáſnégo/ co możemy rozumieć BiałKat 31; KuczbKat 20, 110, 250; RejZwierc 99, 184, Bbb2; WujJud 117; WujJudConf 240v; RejPosRozpr b4v; Oycowie náſzy w Micraimie nie rozumieli dziwow twoich BudBib Ps 105/7, Prov 14/8, Dan 1/17; MycPrz I B; Strum F3; CzechRozm A3v, 1v, 27v, 75, 124v (9); KarnNap A2v; á przedśię nie práwie rzecży tey rozumieią/ ktorey ſię ták wielce domagáią. ModrzBaz 106v, 71v, 88; KochPs 39; Bo Konſtántyn nie rozumieiąc zdrády Heretyckiey: dał ſię niktorym Arryáńſkim złym Biſkupom [...] vwodzić. SkarŻyw 388, 83, 597; CzechEp 68 [3 r.], 140; NiemObr 7, 10, 33, 47, 151; PaprUp E2; Ethologus – Figlarz wirazucij [lege: wyrażający] przez łaſzkowanie ludskie obiczaie, ktore, chocz milczij, rozumiecz mozeſz. Calep 374b; LatHar 381; iż święći doſkonáley rzeczy náſze w niebie rozumieią niżli ie pierwey ná ziemi rozumieli. WujNT 611, Matth 16/9, Act 7/25, 1.Cor 2/14, s. 581 marg, 582, Iudae 10; SkarKaz 80b [3 r.], 277b marg, Oooob; CiekPotr 65; SkarKazSej 661b; KlonWor 60. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

~ co – jak (2): Bo ludźie záwżdy roznie wſzyſtko rozumieią MycPrz I B; A iż ták [...] Moyżeſz rozumiał to przymierze. [...] Przeto [...] CzechRozm 75. ~

rozumieć kogo, [co (żywotne)] [= czyje działanie] (9): OpecŻyw 183v; Zydowie nie rozumieli Meſyaſzá. RejPos 251 marg; RejZwierc 204; CzechEp 33; Gdy P. Bog ſam śiebie rozumie/ ono rozumienie y mądrość iego ieſt perſoną w ſobie ſtoiącą. SkarKaz 485a, 484a, 485a [2 r.]; [Bowyem sza egypto mądrzy ktorzi szny thesze powyedayą [...] lathayącze roszmyeya [tj. wróżą z lotu ptaka]. HistAl 1510 30]. Cf rozumieć kogo z czego.

rozumieć kogo z czego [= na podstawie czego] (1): ábowiem mimo znáki/ ktore w miłośći ták nieznácżne bywáią/ iż s ſámej telko twarzy ieden drugiego rozumie/ [...] GórnDworz Cc5v.

rozumieć czego (2): Głupyaby tedy tá rzecż byłá áby wten cżás myeli rodzicy ſyny ſwe dáć cżytáć vcżyć/ kiedyby ſie yuż cżego godziło rozumieć/ álbo o ktorey nauce wiedzyeć. GliczKsiąż I8; vcżmy ſie rozumieć pokoiu Páńſkiego RejPos 336v.

rozumieć około czego (1): SkarJedn 241 cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

rozumieć komu, czemu (40): BierEz M3v, R2; OpecŻyw 94v; LibLeg 10/92; RejPs 137v; Bo ia przyrodzeniu twemu Tak rozumim iako ſwemu. RejKup h7, q5; HistAl A2v; KromRozm III B7; Wſſytkim myſlam mym rozumie ſwięte boſtwo twoie LubPs ee; KrowObr 87v; iuż iedney [pani] rozumiem/ Bo od tey ſwiętey mátki iuż iey ſpráwy vmiem. RejWiz 36, 155, 189v; Leop Ier 9/12; [gdy kto] co cnocie przyſtoi/ wſzyſtkiemu rozumie. [...] Ten roſkoſz nád wſzyſtkiemi/ roſkoſzámi miewa. RejZwierz 135, 56; BibRadz Ioann 13/17; Abowiem kto złego niewie/ dobremu rozumieć nie może. BielKron 20, 195v, 433v; SienLek 14, 34v; RejAp [13]; GórnDworz B2; ktoremu klenotowi [tj. cnocie] żadne inſze źwirzę nie rozumie/ iedno [...] cżłowiek RejPos 247, 82, 166v, 200v, 206v, 211v, 212v; RejZwierc 99 marg, 151; [młodzi ludzie] Przyſzłym cżáſom nie rozumieią BielSpr 75v; Strum Q3; KochMarsz 155; [Nie dałeś Anyołá ná to ſzáfárſtwo [rozgrzeszenia]/ ktory nigdy nie zgrzeſzywſzy/ grzeſznymby rozumieć nie vmiał. Dałeś [...] SkarKaz 129b (Linde)]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

~ czemu – jak (1): Do czytelniká/ s ſtrony tey figurki [tj. ryciny]/ máluczka roſpráwá/ iáko iey rozumieć. SienLek 34v. ~

rozumieć o kim, o czym (22): Iſz dziwne ſą ſprawy boze a kazdemu przyſluſſe onich rozumiec. RejPs 159 marg; LubPs gg2; RejWiz 153v; BibRadz Iudith 8/10; RejAp AA5v; zátwarza ocży y vſzy ich/ iż iáko ſlepi á głuſzy nic o nim [o Bogu] rozumieć nie mogą. RejPos [278], 3, 9v, 49, 205, 260 (11); RejZwierc A5v, 20, 156v; CzechRozm 98v; WujNT 608. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: to (4), temu (2), około tego (1), o tym (1); zaimek pytajny (21), zaimek względny (5)] (26): BierEz S2v; BielŻyw 170; RejJóz Pv; kxieża [...] tak wiele otim rozumiely czo ieſt ſacrament/ iako imy naten czas SeklKat Y3; aby ten ktoryby ſie chcyał nyą [nauką] páráć/ rozumyał cżego á yákoby ſie vcżył GliczKsiąż I5, D6v, M5; RejWiz 49v; GórnDworz R5; RejPos 57, 79, 141v; HistLan Fv; áby dzieciątko [...] vcżyło ſie rozumieć co ieſt Bog/ á co ieſt wola iego. RejZwierc 8, 97; BudNT przedm b5v, Rom 8/5; Acż Ruſcy Popi nic około tego nie rozumieią/ co oſoby/ á co rzecż ſamá w Sákrámeńćie SkarJedn 241; ten ſię Apoſtołom y Chriſtuſowi ſprzećiwiáiąc [...] ieſzcże y ſam co cżyni nie [lege: nic] zgołá nie rozumie. CzechEp 31; [...] ktory nie rozumie tego/ cżego ſię nie vcżył CzechEp 140, 32, 146; PaprUp Hv; OrzJan 38; WujNT Ioann 13/12; ludźie/ nie rozumieią czym ieſt rożne pośrzednictwo Chryſtuſowe/ od modlitwy świętych zá námi. SkarKaz 636a.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [zaimek pytajny] (1): prośćić drogi twoie/ y rozumieć ſpráwy twe bedzieſz [!] iákie ſą. SkarŻyw 501.

W połączeniach szeregowych (6): OpecŻyw 183v; iż nie doſyćći ná thym/ wiedzyeć/ ſłyſzeć/ y rozumieć ſpráwam Páńſkim RejPos 211v, 9v; O tych tákich zacnych niebieſkich klenociech żadne źwirzątko áni wie/ áni myſli/ áni rozumie. RejZwierc 156v; CzechRozm A3v, 185v.

W przeciwstawieniu: »wierzyć ... rozumieć« (1): Ieſt záſye/ czego wybáczyć y wyrozumieć niemożem: á to ieſt Iſnośći Bożéy [...]: thu iuż wierzyć/ nierozumieć mamy. BiałKat 31.