[zaloguj się]
[pdf]

PYSZNIE (68) av

pysznie (39), pyszno (28), pysznie a. pyszno (1); pysznie RejRozm, Leop, BibRadz, RejAp, RejPos, Calep (6), GrabowSet; pyszno RejJóz (3), RejKup (2), GliczKsiąż, RejWiz, BielKron (2), BielSat, BudBib, ModrzBaz, SkarŻyw (2), KochMRot, BielRozm; pysznie : pyszno BierEz (4:2), RejZwierz (1:3), Mącz (20:5), RejZwierc (2:2).

e oraz o prawdopodobnie jasne (tak zwykle w -e oraz -o av).

comp pyszni(e)j (1).

Sł stp: pysznie, pyszno, Cn: pyszno, pysznie s.v. mowię głośno, Linde: pysznie (bez cytatu), pyszno XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Wyniośle, dumnie; zuchwale, arogancko; superbe Mącz, PolAnt, Modrz, Calep, Cn; elate, insolenter Mącz, Calep, Cn; arroganter, imperiose, sublate Mącz, Cn; ferociter Mącz; iactuose, fastidiliter Calep; intoleranter Cn (41): Kto ſie w ſzcżeśćiu pyſznie miewa/ A o przyiaśń ludzką niedba: Taki w ſwey ćięſzkiey przygodzie/ Zadney pomocy nie naydzie. BierEz K3v, M4v; RejJóz Ev; Mącz 357d, 433d; Widzę brácie ſtąpaſz pyſzno/ Niewiem być ná dobre wyſzło/ Boć nie długo cżekáć tego/ Ze też zá mną ſkocżyſz pſiego RejZwierc [238]; Iáchał do Rzymu S. Anzelmus/ y znim Krol ſwe poſły poſłał/ pyſzno do Papieża wſkázuiąc: iſz/ by miał kroleſtwo tráćić/ tedy tego w ſwym páńſtwie nie dopuśći/ aby miał Inueſtytury tráćić. SkarŻyw 336; Iactuose – Piſznine [!] z chłubą. Calep 496b, 410a, 1031a.

W połączeniach szeregowych (5): Insolenter etiam pro arroganter et superbe, Pyſznie/ buynie/ roſpuſtnie. Mącz 399a, 124d, 280c, [460]c; A ták vſtáwicżnie trzebá ſię o to ſtáráć/ [...] ábyſmy ſkłádáli nádętość/ á nic pyſzno niecżynili/ nic hárdźie/ nic okrutnie. ModrzBaz 69.

Zwroty: »pysznie się chłubić« (1): IEleń ſie pyſznie chłubił/ vſzymá y rogi RejZwierz 119.

»mowić, rzec pyszno (pysznie)« = elate a. sublatius dicere, adhibere pompam in dicendo Mącz; loqui superbe PolAnt [szyk zmienny] (11:1): Nie mow pyſzno/ być ná złe nie wyſzło. BierEz K4v, K2; RejRozm 400; RejKup ee2; Bogáthego gdy podeydą/ wiele ma nágrodzićielow ſzkody: gdy pyſſnie co rzekł [locutus est superba]/ vſpráwiedliwiáli go. Leop Eccli 13/26; Tákże o tym rozumiem/ choć nie mowi pyſzno/ Gdyby ná tę Koronę/ ſławną też co przyſzło. Stałby nam zá drugiego/ ten cny pan Hektorá RejZwierz 69, 64, 91; Mącz 123b, 309a, 457d; BudBib Ps 16/10.

»pysznie (pyszno) się nieść« = zachowywać się wyniośle; exserere caput Mącz (2): Spiritus sibi sumere et arrogationem, Nádęto á pyſznie ſie nieść. Mącz 432b, [388]a.

»pysznie (pyszno) odpowiadać (a. odpowiedzieć, a. odpowiedź dać)« = superbe responsum reddere Mącz (3): BierEz M3; Krol wzyął [od posłów krzyżackich] miecże/ nie gniewał ſie ani pyſzno odpowiadał/ iedno weſtchnął á Pánu Bogu to poruczył BielKron 384; Mącz 433d.

»pysznie (pyszno) się stawić« [szyk zmienny] (2): Mącz 457d; A dziſia iuż widzimy nacż kuńſztatum wyſzło/ Ze ſie iuż wſzemu ſwiátu chłopi ſtáwią pyſzno. RejZwierc 242.

»pysznie urągać« (1): Długoż pyſznie vrągáć ma/ cżłek nieżycżliwy? GrabowSet H3v.

Szeregi: »hardzie, (i) pysznie« (2): Człowieká pyſznego y chłubnego názywáią ſzyderzem/ ábowiem ſię ſpráwuie hárdźie y pyſznie [qui facit opera sua in ira superbiae]. BibRadz Prov 21/24; Calep 350b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nadęto (nadęcie), (a) pysznie« [szyk 2:1] (3): Attollere supercilium, proverbium, Pyſznie/ nádęto ſie ſtáwić. Mącz 457d, 432b; Calep 544a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»pysznie a spanile« (1): Adhibere pompam in dicendo, Pyſznie á ſpánile mowić. Mącz 309a.

W przen (2):
Zwrot: »trząść rogi [I pl] pyszno« = zachowywać się butnie (2): (did) Ruben [...] mowi ku braciey (–) Abarzoch my w on cżas na tho [zdradzenie Józefa] trzęſli rogi piſzno A baczycieſz nacz tu teraż nam to wſzytkim wyſzlo RejJóz P2v, K3v.
2. Z przepychem, okazale, wspaniale; ambitiose, delicate, gloriose, magnifice, pompatice, regaliter, regie, speciose Mącz (27): Tám go [król Naktanab Ezopa] więc pyſznie dárował/ Y Ligurgowi dań poſłał BierEz G3; RejKup v5v; RejWiz 26v; Regaliter, idem quod Regie, Po królewsku. Metaphorice. Známinicie [!]. Koſztownie/ Pyſznie. Mącz 349d; Villa urbana, [...] páński álbo biały dóm może być zwan/ przed tym tákowe domy piſznie wogrodźiech ná weſołych mieyscách ſtarzi wyſtáwiáli á zwłaſzczá we Włoſzech. Mącz 496c, 104d, [114]d, 182a, 204c [2 r.], 309b; Abowiem pátrz kiedy kogo wedle ſwiátá chwalą iż czyſty pan/ czyſty porządek około niego/ czeládzi doſyć/ koni doſyć/ ná ſtole pyſznie RejZwierc 115; KochMRot B2; Calep 287b.
Zwrot: »pyszno (pysznie) chodzić, nosić się« = nosić kosztowne ubrania; gloriose amiciri, magnifice incedere Mącz (5:3): [Likurgus] młodzienczom tilko iedno odzienie mieć dopuſcił przez czały rok, aby ieden nad drugiego pyſzniey nie chodził BielŻyw 27; GliczKsiąż F4v; BielKron 275; BielSat D4; Speciose ingredi, Pyſznie/ vbránie ſie nośić. Mącz 404d, 146d, 204c; BielRozm 30.
Wyrażenie: »pysznie (pyszno) ubrany« (3): RejPos 243v; Y iáko byłá miedzy inſzemi pyſznie vbránemi pánnámi poſtáwiona tá vboga Heſter á pokorna żydowecżká RejZwierc 201; SkarŻyw 27.
Szeregi: »pysznie i z wielkim dostatkiem« (1): Bibit et edit opipare et sane apparate, Pyſznie vżiwa y s wielkim doſtátkiem. Mącz 280a.

»pyszno a szarłatno« (1): Bo yákoć ſie dzyecyę zá młodu pyſſno á ſſárłatno náucży chodzić/ potym thák ſie będzye odymáło y perzyło/ żeć y ludzi nye będzye chcyáło znáć GliczKsiąż F4v.

a. O zwierzęciu (1): Koń ku bitwie náſtroiony muśi być tłuſty/ pyſznie ſtąpáiący/ á vbrány. RejAp 79v.

Synonimy: 1. buczno, bujno, butnie, chełpliwie, chłubliwie, nadęcie, nadęto, srogo, szumno, śmiele, wysoce, zuchwale; 2. bogacie, dostatnie, hojnie, kosztownie, okazale, spanile, wspaniale, wystawnie, znamienicie.

Cf NIEPYSZNIE, PYSZNOMOWNY, PYSZNOSTĄPY

LW