Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [CHŁOPOWNA]

Następne hasło: [CHŁOPSKO] »

CHŁOPSKI (76) ai

-o- (30), -ó- (1) Mącz (30 : 1).

Fleksja

sg
m	N	chłopski	f	N	chłopskå	n	N	chłopski(e)
	G	chłopskiégo		G	chłopski(e)j		G	chłopski(e)go
	A	chłopski		A	chłopską		A	chłopski(e)
	I			I	chłopską		I
	L	chłopskim		L			L

pl
N	m pers	chłopscy
N	subst	chłopskié
G		chłopskich
A	subst	chłopski(e)
L		chłopskich
inne formy
sg n D skostn - po chłopsku

sg m N chłopski (16). ◊ G chłopskiégo (6); -égo (2), -(e)go (4). ◊ A chłopski (2). ◊ L chłopskim (1). ◊ f N chłopskå (12). ◊ G chłopski(e)j (2). ◊ A chłopską (1). ◊ I chłopską (1). ◊ n N chłopski(e) (6). ◊ G chłopski(e)go (1). ◊ A chłopski(e) (2). ◊ pl N m pers chłopscy (2). subst chłopskié (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G chłopskich (7). ◊ A subst chłopski(e) (3). ◊ L chłopskich (1). ◊ D sg n skostn po chłopsku (5).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) ‒ XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „chłop” ‘wieśniak’; kmiecy, wieśniaczy (76)
- a. Prostaczy, nieokrzesany (18)

Przymiotnik od „chłop” ‘wieśniak’; kmiecy, wieśniaczy; rusticanus, rusticus Mącz, Calep, Cn; paganicus, silvester Mącz; paganus, rurestris Calep (76): Ia yeſtem ze dwunáſcye rodzáiow chłopſkich March¹ A2v; Rzemyeſlnykom y robot chlopſkych ymyoná. Murm 179; Takieſz y oſle łayno ſpalone/ á z ocztem zmieſzane/ ſtanowi krew: chłopſkie lekarzſtwo. FalZioł V 88; RejFig Aa5; Hetmani chłopſcy powiedzieli BielKron 202, 202; KwiatKsiąż Qv; Arma rusticorum, Chłopski ſprzęt. Mącz 16b; Bucolica, Xięgi álbo powieśći w których páſterze o bydlęcych y inych chłopskich ſpráwách [...] rozmáwiáyą. Mącz 27d; Paganalia, Poświęcánie kośćiołá ná wśi álbo kiermáſz/ chłopskie ſwięto. Mącz 272d, 248c, 272d [2 r.], 362b [2 r.], 436c; WierKróc B; áby [...] głowá chłopſka [capita ... plebeiorum] tylko dźieśiąćią grzywien pieniędzy náſzych od Sláchćicá płácona byłá. ModrzBaz 27v, 13, 80 [2 r.]; Rusticior ‒ Barzei chłopski. Calep 933a, [745]b, 933a, b; Zaśiewki ták dworſkie iáko chłopſkie przeiecháć/ á iáre tákże też ná Wioſnę GostGosp 74; KochPij C4; KlonFlis C3v; KlonWor **2v; Zrozmiałem [!] tu trochę po łáćinie Choćiam proſtak/ bom zroſł w chłopſkim gminie RybWit C2.

Wyrażenia: »bot, obow (jest) chłopski(-a)« = kurp; carpatina, pero Mącz [szyk 2 : 1] (2 : 1): oboẃ nog iego bylá chłopſka á bárzo gruba March¹ A2; Carpatina [...] Chłopski bót/ kurṕ/ obnożnek Mącz 39b, 292c.

»chłopska broń« (1): Sparus, Chłopska bróń krziwa pałká mácugá/ bengel niektórzi zową. Mącz 404b.

[»chromina [= chata] chłopska«: koniom liśćie z drzewá y ſnopki ſłomiáne z chromin chłopſkich [...] dáwáli. StryjKron 486 (Linde).]

»chyz, dom(ek), chałupka chłopski(-a)« [szyk 3 : 2] (2 : 2 : 1): Humiles casae, Niskie cháłupki chłopskie. Mącz 159c; Silvestria tecta, Chłopskie kmiecie chyzy/ cháłupki. Mącz 436c, 39d, 203d; Druga záſię wieyſka dziewecżká [...] weſzłá do domku chłopſkiego GórnDworz Bbv.

»chłopska krew« (2): chłopſka krew nigdy niemoże życżliwą álbo przyiázną być ślácheckiey krwi [plebeium sanguinem nec favere, nec amicum posse esse unquam nobili sanguini], ModrzBaz 19, 77v.

»narod chłopski« (1): Bo kto ſobie przypomni pirwſzy wſzcżętek iego/ Tedy ſie márnie zácżął z narodu chłopſkiego. RejZwierc 241v.

»chłopskie pienie« (1): Musa silvestris, Chłopskie pienie/ álbo śpiewánie. Mącz 436c.

»chłopska przypowieść« = proverbium rusticum Mącz [szyk 1 : 1] (2): Mącz 362b; A też nas s thego oná ſtára przypowieść chłopſka przeſtrzega RejZwierc 80.

»chłopskie słowo« (1): Verbum rusticanum, Chłopskie słowo. Mącz 362b.

»zaburzenie chłopskie« = powstanie chłopskie w Niemczech w XVI w. (2): Luter ſłyſząc to záburzenie chłopſkie/ wydał kſiążki miedzy lud poſpoliti vpomináiąc ie/ áby/ od tych roſtyrkow odstąpili BielKron 202v, 209v.

Zestawienia: »artykuły chłopskie« = „Zwölf Artikel der Bauern”; wydane w 1525 r. żądania chłopów (wojna chłopska) (2): Artykuły chłopskie. BielKron 203 marg, 468v.

»chłopski stan« (5): UstPraw K2; átoli od tego ártikułu ſą pobudzeni/ ktore [...] przekłáda bogáte nád vbogie/ śláchtę nád mieiſki y chłopſki ſtan ModrzBaz 72, 73; SarnStat 408, 500.

»wojna chłopska« = powstanie chłopskie w Niemczech w XVI w. [szyk 1: 1] (2): Skąd rozmáite burdy/ y bunty á woyny poddánych przećiw Pánom powſtáły/ iáko przed tym w Niemcách chłopſka woyná WujJud 134; SarnStat 296.

Szereg: »miejski, (a(l)bo, i) chłopski« (5): UstPraw K2; ModrzBaz 72, 73; gdźieby [...] był oſkárżón y obwinión/ y świádectwy ludzkiémi/ mieyſkiégo/ chłopſkiégo/ álbo którégokolwiek innégo ſtanu obyczáiem przerzeczonym przekonan SarnStat 408, 500.

a. Prostaczy, nieokrzesany; agrestis, illiberalis, inurbanus, plebeius rusticanus, rusticulus, rusticus Mącz (18): Parsimonia rusticana, Skępſtwo á kurczenie chłopskie. Mącz 362b, 68d, 300b; w obycżáioch/ w życiu/ w iedzeniu niechay w nim nie będzye znáć/ nie chłopſkiego GórnDworz N2v.

Wyrażenia: »chłopska mowa« (1): Plebeius sermo. Proſta/ Chłópska mowá. Mącz 303d.

»chłopski obyczaj« = agrestis mos Mącz; rusticitas Calep (6): Rusticulus, Przigrubſzy/ nieyáko chłopskich obyczáyów. Mącz 362b, 6b [2 r.], 425a, 508b; Calep 933b.

»chłopskie przyrodzenie« (1): Illiberale ingenium Chłopskie przirodzenie. Mącz 191a.

Szereg: »gruby a chłopski« [szyk 2 : 1] (3): MiechGlab [88]; Mącz 6b; chocia ledá co powie/ chłopſką á grubą trefnoſcią/ iáko kiiem w błoto: przedſię mu ſie wſzyſcy ſmieią. GórnDworz M6.

Wyrażenie przyimkowe: »po chłopsku« = rustice Mącz, Calep, Cn; rusticatim Calep, Cn (5): vbrał młodzieńcow mężow dobrych w cżterdzieśći w chłopie odzienie/ ktore návcżył iáko ſie mieli ſpráwowáć po chłopſku BielKron 247; Crassa minerva dicitur aliquid fieri, Proſto/ Grubo/ Po chłopsku. Mącz 67b, 362b; Calep 933a, b.

Synonimy: kmieci, kmiecki, kmiecy, wiejski, wieśny; a. głupi, gruby, nieludzki, nieobyczajny, nietrafny, prostacki, przygrubszy.

Cf CHŁOPI