DYCHAĆ (28) vb impf
Fleksja
inf |
dychać |
indicativus |
praes
|
|
sg |
pl |
1 |
dychåm |
dychåmy |
2 |
dychåsz |
|
3 |
dychå |
dychają |
praet |
|
sg |
3 |
m |
dychåł |
f |
dychała |
n |
dychało |
conditionalis |
|
sg |
3 |
m |
by dychåł |
inf dychać (7). ◊ praes 1 sg dychåm (2). ◊ 2 sg dychåsz (3). ◊ 3 sg dychå (3). ◊ 1 pl dychåmy (3). ◊ 3 pl dychają (4). ◊ praet 3 sg m dychåł (2). f dychała (1). n dychało (2). ◊ con 3 sg m by dychåł (1). ◊ part praes act dychając (3).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
Wdychać, wciągać w siebie powietrze, także oddychać pospiesznie, z trudem;
anhelare Mącz, Cn; attrahere et reddere animam, halare Mącz; ducere anhelitum ex cursura, vix sufferre anhelitum, crebras auras reducere, vehementer et crebro spirare, ilia trahere Cn (28):
BierEz A4;
gdi dycha [człowiek] tedy ią [woń] będzie brał w ſię FalZioł I 116b;
Ieſtli mu [choremu] nie cięſzko dychać. FalZioł V 13v;
Bowiem kto chciwie gie tedy łapaiąc pokarm wiele wiatru w ſię bierze z pokarmem, cżęſto y wiele dychaiąc. GlabGad K3v;
Attrahere et reddere animam, Dycháć y oddycháć. Mącz 461b,
10a,
104b,
152d;
Thegoż roku niewiáſtá przed Krákowem w cżarnej wśi vrodźiłá dzyećię/ ktore miáło ſzyię y vſzy iáko Záiąc/ gębę rozdzyewiwſzy dychało. BielKron 399v;
SienLek 21;
KlonWor 24. dychać czym (2): Anáxágorás/ Dyogenes/ Anaxymenes/ powiedáli duſzę być wiátr ktorym dychamy. BielKron 127v; KołakCath B4v.
Zwrot: »ledwo dychać« (2): Obciągnie ſie [panna] ſznurámi/ ledwo dycháć może BielSat D2 [idem] BielRozm 26.
Przen: Żyć (8):
Fraza: »poki dychamy« = póki żyjemy, do końca naszego życia, do naszej śmierci (1): Gnieweś pokazał/ niech w nim łáſkę znamy/ Poki dychamy. GrabowSet E3.
Zwroty: »jeszcze dychać« =
jeszcze żyć,
dawać (
słabe)
oznaki życia (
5):
Y przykłádał nos do vchá/ Pátrząc zali ieſzcże [niedźwiedź] dycha. BierEz 14v;
żałuy tego/ y pokutuy/ dokąd ieſztze Dychaſz y łáſkę otrzymáć możeſz KrowObr 242v,
184v;
A ták gdy ieſzcze dychał [Adhuc autem vivus existens; Vulg: cum adhuc spiraret] będąc ſercá zápalonego/ wſtał/ choćiaż z niego kreẃ ćiekłá iáko źrzodło BibRadz 2.Mach 14/45 [
idem]
BudBib 2.Mach 14/45. »ledwie dychać« = ledwie żyć, być bardzo słabym (1): (Ledwie) dycháłá [Infirmata est] która vrodziłá ſiedmioro BudBib Ier 15/9.
Szereg: »być, chodzić i dychać« (1): Przez ktorego [Boga] ieſteſmy/ chodźiem y dychamy [in ipso enim vivimus, movemur, et sumus Vulg Act 17/28]. KołakSzczęśl C4.
a.
Wydychać z siebie, ziać; dmuchać, chuchać (5):
dychać na co (1): Na ocży gich dychaią a lekarſthwem pomazuią FalZioł IV 26d.
dychać przez co (1): Wól też ij oſiel [...] przez ſwé noſdrzé dychaiątz ſyna bożego z ziębionégo/ parą ſwą zagrzewali. OpecŻyw 15v.
Zwrot: »smrodem dychać« (1): Krolu bárzo ſmrodem dychaſz/ Albo nie zdrowę płuce maſz. BierEz R3.
W przen (1): [Duch święty] gdźye chce dycha/ á nye wyemy z kąd przychodźi/ albo do kąd idźye [Spiritus, ubi vult, spirat Vulg Ioann 3/8]. KromRozm II ſ3v.
Przen: Pałać iakąś namiętnością [czym przeciw komu] (1): A Sząweł dycháiąc ieſzcze groźbámi y morderſtwem przećiw vczniom Páńſkim [spirans minarum et caedis in discipulos Domini]; [...] prośił [...] liſtow do Dámáſzku WujNT Act 9/1.
Synonimy: zionąć; a. chuchać, dmuchać.
Formacje współrdzenne: nadychać, oddychać, pozdychać, wdychać, wydychać, wyzdychać, wzdychać, zadychać się, zdychać; dychnąć, natchnąć, odetchnąć, tchnąć, westchnąć, wtchnąć, wytchnąć, zatchnąć, zatchnąć się, zdechnąć; dyszeć, udyszeć się, wzdyszeć, zdyszeć.
Cf DYCHAJĄCY, DYCHANIE
WK, BC