Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GRUBOMOWNY

Następne hasło: [GRUBOTRAWY] »

GRUBOŚĆ (69) sb f

grubość (67), hrubość (2) OrzQuin, GrzepGeom.

o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	grubość
G	grubości
A	grubość	grubości
I	grubością

sg N grubość (20). ◊ G grubości (26). ◊ A grubość (13). ◊ I grubością (6). ◊ pl A grubości (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) i XVIII w.

Znaczenia

1. Prymitywność, niedoskonałość (34)
2. Znaczna szerokość w przekroju (10)
- a. Coś szerokiego w przekroju, zgrubiałość (2)
- b. Może otyłość (1)
- c. Przepełnienie, wypełnienie (1)
- d. Trójwymiarowość (1)
3. Wielkość (o rozmiarach) (1)
4. Gęstość, ciężkość, twardość (22)
- a. Coś gęstego, twardego; grudki, zawiesina (14)
5. Znaczny stopień intensywności (2)

1. Prymitywność, niedoskonałość (34):

a. O materii (4): Pátrz ná Száfir/ ná Rubin/ á ná proſty kámień/ Iuż cięſzkość/ ciemność/ grubość/ wnet obacżyſz ná nim. RejWiz 113; Bo ziemiá z oney ſwey grubośći á ſzpetnośći nadobnie ſie zázieleni RejZwierc 95.

grubość czego (2): RejWiz 113; iż áni ſam wzwie iáko á kiedy ſie ma vrwáć iáko z drzewá iábłko ſprochniáłe/ á vpáść márnie ná grubość zyemie/ á potym zginąć á w niwecż ſie obroćić. RejAp 5v.

W przeciwstawieniu: »grubość ... subtylność« (1): Poźrzyſz ná cięſzką zemię [!]/ y ná yey grubośći/ Pátrz ná ogyeń/ ná wodę/ ná ich ſubtylnośći. RejWiz 113.

b. O ludzkich cechach psychicznych i umysłowych: prostactwo, ordynarność, pospolitość, nieuctwo, brak kultury; barbaries Mącz, Calep, Cn; ruditas Mącz, Calep; infacetiae, rusticitas Calep, Cn; feritas, inscitia Mącz; atechnia, impolitia, inficentiae, rus, simplicitas rudis Cn (23): BielKron 246; Ex feritate ad mansuetudinem traducere, Od beſtialskiey grubośći ku luckośći y ochędożnośći prziwieść Mącz 120d, 23b, 372d; Chceli tedy Litwá [...] Polſzce być równą/ niechayże oná co rychléy [...] głupość w mądrosć/ á hrubość ſwą w ćwiczóną náturę Polſką [zmieni] OrzQuin Q3; GórnDworz F4v; WujJud A3v; Wytárłá ſię niepomáłu tego náſzego wieku grubość y w słowiech y w ſpoſobie mowienia. ModrzBaz 59v, 51v; SkarŻyw 581; Rusticitas ‒ Chłopski obycząi, gruboſcz. Calep 933b, 531b, 930b; Y przeto z tey teſknośći y grubośći/ [człowiek] ſobie wedle ćieleſney nátury ſwoiey bogi widome czynił SkarKaz 487a; SkarKazSej 696b.

grubość czego [= pod względem czego] (3): Gdiż melankolia cżyni gruboſć rozumu á tudzież y ſzalonoſć. GlabGad O4, P7v; GórnDworz F2.

W przeciwstawieniu: »grubość ... piękność« (1): wyrwie iákie ſtáropolſkie z Bogárodzice ſłowo/ á s Cżeſkiem iákiem głádkiem ſłowkiem ná ſztych ie wyſádzi/ áby ſwe^go ięzyká grubość/ á obcego piękność pokazał GórnDworz F2.

Szeregi: »grubość, (a, i) nieumiejętność« (4): Mącz 359c; Ale gdj v śiebie vważyſz/ iáko nędzne ſą [...] ony kośćioły Moſkiewſkie/ y iáko ſą ośieroćiałe w náuce/ y wielką grubośćią á nie vmieiętnośćią záráżone SkarJedn 377, 366; Calep 124a.

»sprosność i grubość« (1): ſproſność ſię y grubość korzeni/ [...] zá nieumieiętnośćią błędy náſtáią SkarJedn 357.

c. O wyglądzie zewnętrznym i budowie fizycznej (6): Fenitrum ieſt źiołeczko/ mocy bárzo wielkiey/ Práwie ku odpędzeniu/ tey grubośći wſzelkiey. Ktora więc z przyrodzenia/ cżáſem ſie przydáie/ Albo z nieſzánowánia/ ná ćiáło ſie wdáie. PaxLiz D2v, D2v [2 r.].

grubość czego (3): z gruboſci iego poſtawy iż był barzo ſzpetny ſądził go być złich obycżaiow GlabGad L8; Paznochty grube gdy roſtą, vkazuią theż gruboſć przirodzenia y pokarmu GlabGad P4; ále y po wiérzchu twarz/ lepiéy niż Pomatá/ [...] z iágiełek/ z liſzáiów/ z grubośći płći/ [cieplice] cudnie ochędożą. Oczko 14v.

d. O rzeczach przeznaczonych do użytku [czego] (1): Cżemu cie nie odwiodla ganiebnoſtz ij gruboſtz onego mieſtza [Golgoty]? OpecŻyw 146v; [cf znacz. 1.c. GlabGad P4].

2. Znaczna szerokość w przekroju; spissitas, spissitudo Mącz; crassamentum, crassitudo, grossitudo Cn (10): Spissitudo et spissitas, Gęſtość/ miąſzość/ grubość. Mącz 409b.

grubość czego (4): FalZioł I 90a, 135c; abowiem ta gruboſć ſierſci pochodzi z kolery GlabGad A8; Ieſt to w inſzim cieſcie dla gruboſci ſkory ziarna GlabGad G7.

a. Coś szerokiego w przekroju, zgrubiałość (2): CZelidonijowa wodka ma włoſnoſć iże gdy ią proſto puſzcża na ocży niedobre/ zaćmione gruboſcią iąkążkolwiek [!] poſzłe naprawia ie FalZioł II 5a; Trzecia błonka [...] dla grubuſci [!] á nieiakiey twardoſci: ktoraby miała naciſkać dzieciątko z ſtrony [...] Lożyſka. FalZioł V 16.

b. Może otyłość [czego] (1): Piąte [wilkości z niewiasty odchodzą] dla gruboſci y z ciſnienia ciała/ abowiem zciſnione w dziurecżkach ciało/ ani potu/ ani pari z ſiebie: nie wypuſzcża FalZioł V 27v.

c. Przepełnienie, wypełnienie [czego] (1): pómniąc ná to/ że dycháwicznym śiárká wielką pómoc dawa: á co ieſli to z oſłábienia żołądká á grubośći iego idźie/ tego niezániecháć/ gdyż ták pijąc/ iáko y w nich śiedząc/ wiátróm/ ſurowośći/ zgádze/ [...] bylo [!] piérwéy dobrze przepurgowan [...] ćieplice pomogą. Oczko 15.

d. Trójwymiarowość (1): Superficies, która może być rzeczóná zwiérzchność/ ieſt ſzérokość bez miążſzośći. Corpus, któré może być rzeczóno hrubość/ ieſt co ma y długość/ y ſzérokość/ y miążſzość. GrzepGeom C.

3. Wielkość (o rozmiarach) [czego] (1): Piecinig gruboſcią ćiáłá/ Ruśin záś czerſtwością nárabiał StryjKron 134.

4. Gęstość, ciężkość, twardość (22): FalZioł II 2b; gdyż nie roztworzone [wino] nie tak richło ſie rozchodzi dla ſwey gruboſci ktorą mą [!] w ſobie. GlabGad G8v, I2; W ćiele ludzkim mieſzkáią przećiwne ſobie żywioły: ogień/ y wodá/ y źiemiá/ y wiátr: [...] źiemiá grubośći ſwey y ſuchośći vpuſzcza SkarKazSej 676b.

grubość czego (4): BOragowa wodkha/ Sercze poſila y gruboſć krwie cżyſci FalZioł II 3d, II 3d, IV 44b; Acżkolwiek takowe riby zawſze im ſą nie zdrowe gdyż gruboſcią ſwego mięſa cżynią też w nich wilgothy grubſze. GlabGad I.

a. Coś gęstego, twardego; grudki, zawiesina (14): maią mocz [...] odmiękcżać wſzytki twardoſci z ſiadłe/ ſcieńcżać gruboſci FalZioł [*7]v; bo każde lekarſthwo ktore w ſobie ma więtſzą cżęſć powietrza nizli inich żywiołow/ ieſth barzo ſlachethne bo w ſobie niema gruboſci ziemney FalZioł II 4b, [*7], [*7]v, I 1b, II 2c, III 20b; zaſię w oleiu czo na ſubtelnieyſzego to nalepſzego ieſt, á to też na wirzchu zoſtawa, gdiż gruboſc wſzitka ku dołu ciągnie ktorą fus zową czo ſie na dnie vſtoi. GlabGad Kv, I; Záſię melánkolią kliowáte [jedło] dawa. A oſtátek grubośći tho iuż precż odchodzi RejWiz 117v.

grubość czego (2): cięſzkoſć pierſi oddala/ y gruboſc flegmy z pierſi mocznie wyrzucza. FalZioł V 81v; gdyż wſzitka iego gruboſć zwłaſzcża prochu, w vſtach j w gardle zoſtawa na wilgotnoſci ſliny. GlabGad Cv.

Szeregi: »grubość ani miąższość« (1): vrina popielaſta/ gruboſci ani żadney miąſſzoſci zbytniey w ſię niebierze. FalZioł V 4v.

»ani grubość ani twardość« (1): Iako theż Aſpaltum przy kamieniu ſie zgęſtnieie/ ktemu promiennoſć zwirzchnich ciał ſlużą/ tho ieſt áni żadna gruboſc ani twardoſć może przekazić. FalZioł I 89c.

5. Znaczny stopień intensywności [czego] (2): PatKaz I 11; dla ktorego y ynſze wſzytko ſtworzenye karacz muſymy dla grzecha gruboſzczy PatKaz III 88v.

Synonimy: 1.b. głupość, głupstwo, niebaczność, nieobyczajność, nierozum, nietrafność, nieumiejętność, niewiadomość, prostość, prostota; 2. miąższość; 4. gęstość, miąższość, twardość; 5. wielkość.

Cf GRUBIJAŃSTWO, GRUBSTWO, [RUBOŚĆ]