Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GRYŹĆ

Następne hasło: GRYŻĄCY SIĘ »

GRYŹĆ SIĘ (24) vb impf

gryźć się (23), grzyźć się (1); gryźć się : grzyźć się SkarŻyw (1 : 1).

sie (18), się (6).

Fleksja

indicativus
inf	gryźć się
praes
	sg	pl
1	gryzę się
2	gryziesz się
3	gryzie się	gryzą się

praet
	sg
3	m	gryzł się

imperativus
	pl
3	niech się gryzą

conditionalis
	pl
3	m pers	byście się gryzli
3	subst	by się gryzły

inf gryźć się (6). ◊ praes 1 sg gryzę się (3). ◊ 2 sg gryziesz się (2). ◊ 3 sg gryzie się (4). ◊ 3 pl gryzą się (4). ◊ praet 3 sg m gryzł się (1). ◊ imp 3 pl niech się gryzą (1). ◊ con 3 pl m pers byście się gryzli (1). subst by się gryzły (1). ◊ part praes act gryząc się (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wbijać zęby we własne ciało (1)
2. Wzajemnie kaleczyć się zębami (2)
3. Żyć w niezgodzie; kłócić się, wadzić (5)
4. Martwić się, dręczyć się (16)
- a. Zazdrościć, czuć zawiść (3)
5. [Przebijać się (o zębach niemowlęcych)]

1. Wbijać zęby we własne ciało (1): A wſzák też y pies rychley kiedy ſie sſtárzeie/ Záwżdy ſie w ogon gryzye RejWiz 29.

2. Wzajemnie kaleczyć się zębami (2): gdyby iáſzczorki ſye miedzy ſobą gryzły/ támżeby dużſza ſłábſzą zákąſáłá OrzList i2v.

W przen (1): Zámnożył ſie w nim ieſzcże [...] tákowy głod że záledwe ieden drugie^go nie pożyra/ á práwie ſie ſpołu gryzą ſrogoſcią á długoſcią nieznośnych á trudnych ſpraw ſwych. RejPos 197.

3. Żyć w niezgodzie; kłócić się, wadzić; committere rixam, compugnare, concertare verbis, contendere iurgio, delitigare, iurgare, iurgari verbis, (labiis) inter se velitari, rixari, velitari adversus aliquem Cn (5): y ſámi ſię ſpolnie gryząc pogryźli/ y pomorzyli SkarKazSej 673b.

gryźć się z kim (4): Bá iſcieby lepiey żebyſcie ſie w. m. s ſobą gryzli/ niż thák dotkliwie o białychgłowach mowić macie. GórnDworz Dd5; Gdyż to ieſt ſámego goſpodarzá ſromotá/ [...] gdy ſię domownicy iego z ſobą gryzą. SkarKazSej 671b; BiałKat 126. Cf gryźć się z kim o co.

gryźć się z kim o co (1): Ieſli też iáki przyrodzony á nieſzkodliwy niedoſthátek w przyiacielu obacży/ áby gi ćirpiał rádniey/ niżli by/ ledá o czo miał ſie z nim gryść. GórnDworz M3.

4. Martwić się, dręczyć się; male macerari Mącz, Cn; discruciari (animi) Calep, Cn; exedi miserum Mącz; angere a. conficere se, dolere ab aegritudine a. ab animo, excruciari, exenterari miserum, ipsum se comedere, percruciari Cn (16): BielKron 257; Exedor miser, Sam ſie gryzę/ Trápię. Mącz 100a, 205c; GórnDworz D7; tedy ſię ſam w ſobie grzyść y wielce ſmućień być pocżął. SkarŻyw 172; Calep 330a; Serce teſkliwé Máło nie wśćiekłé/ W ſobie ſie gryźie Y śmierći prágnie GosłCast 21; PaxLiz B2.

gryźć się o co (1): Et quod nunc tute tecum iratus cogitas, A to o co ſie teraz ſam w ſobie grizieſz. Mącz 343d.

W charakterystycznych połączeniach: gryźć się niezmiernie, (sam) w sobie (6).

Zwrot: »gryźć się na, w sumnieniu; sumnienie się gryzie« = morderi conscientia Mącz, Cn (1 : 1 ; 1): Lecz ſumnienie czo wſpomienie zawzdy ſie muſi gryſcz RejJóz P2; Mącz 232a; iſz wſpomnieć ná ſwoy zły żywot y gryść ſię w ſumnieniu/ y nárzekáć muśiáłá/ mowiąc ná ſercu SkarŻyw [237].

Szereg: »frasować się a gryźć« (1): iż cżłowiek [...] potym dowiedziawſzy ſie co ziadł/ nietelko ſie fráſuie/ á ſam w ſobie gryzie/ ále y ciáło iego zgodzi ſie więcz z vmyſłem/ iż zárázem by w kilká/ y dáley dni/ po onym obiedzie/ wrácáć/ ábo krztuśić ſie muśi GórnDworz Ff5v.

a. Zazdrościć, czuć zawiść; cruciari Mącz; ringi, rumpi invidia Cn (3): ábo iż kogo inego przed ſobą/ widzą być w łáſce/ to ſie ták bárzo grizą/ iż żadną miárą oney zazdrośći pokryć nie mogą. GórnDworz K8; KochPs 130.

gryźć się z czego (1): Bo á co ieſt gorſzego/ iedno że ſię trapiſz á gryźieſz ſam w ſobie z cudzego dobrá [quam te cruciari alieno bond] ModrzBaz 65v.

Szereg:»trapić się a gryźć« (1): ModrzBaz 65v cf gryźć się z czego.

5. [Przebijać się (o zębach niemowlęcych): Nawiętſza niebeſpiecżność ich [pawiąt] zdrowia gdy im koronki ná głowie wyraſtáią iáko dźieći gdy ſię im zęby gryzą. Cresc 1571 577 (Linde).]

Synonimy: 1. kęsać się, rwać się, targać się; 2. kęsać się, rwać się, targać się; 4. bać się, cierpieć, dręczyć się, lękać się, smęcić się, smucić się, starać się, tesknić, trapić się, troskać się.

Formacje współrdzenne: nagryźć się, odgryźć się, pogryźć się, przegryźć się; odgryzać się, wygryzać się; przegryznąć się; przegryzować się.

Cf GRYZIENIE, GRYŻĄCY SIĘ

ZCh