Twórca lub wyznawca twierdzeń religijnych, wywodzących się z chrześcijaństwa, niezgodnych z nauką Kościoła rzymsko-katolickiego; haereticus rerum novarum in disciplina Christiana reus, qui haereses seu falsa de Deo dogmata propugnat, qui veritatem et Ecclesiam oppugnat, homo pestiferis de religione opinionibus imbutus, qui Lutherum vel Calvinum profitetur, Lutheri errorum sectator vel defensor, Arii peste afflatus Cn [haereticus – rotnik ten, który ku jakiej sekcie przystaje, odszczepieniec Mącz 152c; kacerz – haereticus Cn] (1247): SeklWyzn 4v, A, Dv, g3v, g4; SeklKat O3v, Z3; MurzHist C2v, M4v, Rv [2 r.]; MurzNT 28v, 81, 108v marg [2 r.], 126; GliczKsiąż K8v, L5v; áby Heretykowie kthorzy by byli doświadczeni w odſzczepieńſtwie/ ieſli by ſye chćieli błędu ſwego odprzyſyądz/ vchodzą karánia. GroicPorz ii4v, tv, x2 marg, ii4 [5 r.], ii4v, oo4; pápieſz y s ſwoią ordą Heretyk. KrowObr 192 marg, 131v, 185, 204, 204v, 236v, Tt4v; Leop *2v; OrzList e4v; ktory [Wiktor Wtóry] wnet vcżynił Syem álbo Synod we Florencyey/ gdzye wſzytki heretyki álbo ty ktorzy wyſtępowáli s ſwey miáry karał/ y ich doſtoieńſtwá oddalał BielKron 176v, 166, 223, 238v, 395; GrzegRóżn F3v marg, G2v, I3v, K, K4, M2v, M3; Przą ſie też dziś Rzymiánie ſwego báłwochwálſtwá. A tákże y wſzyſcy Heretycy/ á przedſię ták błąd ſwoy okrywáią á w tym zoſtáią. SarnUzn H2v, F8v, G [2 r.], G3v, G6, G7; A thu iuż podobno Apoſtoł przythocży ná plác oſtátniego á naſzkodliwſzego Herethiká ná ziemi, to ieſt Papieżá RejAp 75v, 75 [2 r.], 93, 102v, 115v, 165v; BiałKat 118v [2 r.], 123v, 126, 128v, 279; ktoby ſie chciał dopitawáć do niego [Pana] á ſzukáć ſwiętich drog/ náuk á poſtępkow iego/ to iuż heretyk/ to iuż tego miecżem/ ogniem/ klątwą/ dzwonkiem/ y káżdym kſtałtem przeſládowáć. RejZwierc 192, 11v marg, 12, 259, Aaa4; O Zwingliuśie nic inſzego nie mowię: iedno że go Luter zá Heretyká oſądźił/ iáko y on Lutrá. WujJud 7; Heretyk ten ieſt; ktory poięty nowego błędu niewiáry vpornie broni. WujJud 20; Heretyk ten ieſt; ktory ſie Kośćiołowi Powſzechnemu vpornie ſprzećiwia/ y śmie vcżyć rzecży temu Kośćiołowi przećiwnych. WujJud 20, 7, 7v, 11v, 19v [2 r.], 20 [6 r.] (104); WujJudConf 19v, 24v, 214; RejPosWstaw [143³], [143³]v; BudNT przedm b4, b7v [3 r.], b8v [2 r.], c2v, c3 [3 r.] (17); Náſtawáią Heretyctwá ále prętko giną/ á co Miniſter y Heretyk/ to nowiná. SkarJedn 23; A to ſą Heretykowie ktorzy obojgá nie máią/ ani wiáry/ áni iednośći przy głowie iedney widomey. A dla tegoſz káżdy Heretyk ieſt odſzcżepieniec: Bo ſię od iednośći y głowy odſzcżepia: ále nie káżdy odſzcżepienieć/ ieſt Heretyk. SkarJedn 158; Y nápiſáli pewne ártykuły ná kośćioł Rzymſki [...] pokázuiąc iż Láćinnicy ſą Heretykowie. SkarJedn [218], ktv, A5, A7v, A8v, 27 (105); ACżkolwiek Heretykowie Chrzeſt S. máią/ y byli niegdy Chrześćiánie: wſzákże iſz od wiáry S. odſtąpili/ miedzy niewierne pocżytáni ſą. SkarŻyw 152, A2, A4, 35 [2 r.], 46, 47 (160); Bog nie dopuſzcża/ wyniſzcżáć przez walkę heretykow ále Papież drugi Bog ziemski wyniſzcżyć ie vśiłuie CzechEp 39; tedy then nie tylko ſámych heretykow/ ále y tych coby im kiedy co dobrego vcżynili/ ábo ie do śiebie przyimowáli/ práwy ſwoimi/ karać ná gárdle roſkazał. CzechEp 42, 14 [4 r.], 15 [3 r.], 17, 36, 37 [2 r.] (67); NiemObr 18, 21, 80, 125, 130 (9); COć wymyślili ći Haeretykowie? (Bo ták Philozoph Luteraná zowie) KochFr 62; PO co wy Haereticy w kosćiele bywáćie? Kiedy ceremoniie zá śmiéch ſobie maćie. KochFr 103, 103; ReszPrz 9, 14, 16, 17, 39 [2 r.] (11); ReszList 142, 165, 185; PudłFr 6; ArtKanc L4; ActReg 5; LatHar [++2], [++3], [++4], 706 marg; Stąd Auguſtyn S. dowodzi/ iż haeretycy do wiáry ktorey nie ſtrzymáli/ y do kośćiołá z ktorego vćiekli/ máią być mándaty y winámi krolow y kśiążąt Chrześćijáńſkich przymuſzáni y przypądzáni: ponieważ kośćioł ma ná nie práwo/ iáko ná ſwe zbiegi. WujNT 256; A ieſzczeſz będzie kto śmiał mowić/ żeby haeretykowie żadnego mieyſcá w piſmie świętym chcąc y wiedząc nie zfáłſzowáli? WujNT 404; Ten Symon czárnokśiężnik/ iáko Irenaeus S y inni ſtárzy Doktorowie świádczą/ był napierwſzy haeretyk/ y oćiec wſzytkich innych po ſobie haeretykow WujNT 430; Każe ſię ſtrzedz/ iáko pſow/ haeretykow. WujNT Philipp 3 arg; Haeretyki ktorzy náuki Kátholickiey od Apoſtołow podáney/ y po wſzytkim Chrześćijáńſtwie przyiętey y záchowáney nie przynoſzą/ zá wyklęte mieć WujNT 830; Kędy obácz/ iż haeretykowie máią ſwe przezwiſká nie od Chriſtá Páná/ ále od ſwych kácermiſtrzow/ Arcyhaeretykow WujNT 845; Miáſto wielkie Bábilonia znáczy zbor ábo zgromádzenie ludzi potępionych: ktore ſię dzieli ná trzy częśći: Zgołá niewiernych/ iáko ſą Zydzi y Pogáni; haeretykow; y złych Kátholikow/ ábo fałſzywych Chrześćijánow. WujNT 876, ktv, 5, 13, 16, 20 (343); O piekielna hárdośći dokądżeś záſzłá? wſzyſcy święći pobłądźili/ á ty nieſzczęſny Heretyku ſam tylko prawdę mowiſz? WysKaz 30, 15, 25, 27, 28, 31 (11); y kárániu niech będźie podległy temu/ którym zwykli bydź karáni Hȩretycy: áni iuż więcéy do króleſtwá náſzégo ná mieſzkánié niech ſie nie wráca: á ktemu wſzyſtki dobrá ich/ ruchomé y nieruchomé/ w którychkolwiekby rzeczach były/ niech będą publikowáné SarnStat 218, 119, 150 [2 r.], 166, 213 marg, 217 żp (15); Niechże ćię proſzę/ ſproſny Heretyk nie zwodźi/ A od ſłużby téy świętéy pánny nie odwodźi: A niech ſproſnie nie bluźni żeby iey przyczyná/ Tu nam záwżdy ná wielkiéy pomocy nie byłá SiebRozmyśl B, Kv; Ale Proteſtantes (ták Duch Boży dawno przeyrzał tytuł dźiśieyſzych Heretykow) niechćieli ich ſłucháć: Y owſzem one Proroki prześládowáli y mordowáli PowodPr 29, 33, 51, 53, 56; STárzy niektorzy y nowi dźiśieyſzy heretycy nie kłádą nierownośći w grzechách SkarKaz 312a; Práwo było Polſkie/ áby do Niemiec miedzy heretyki dźiatek ſwoich nikt nie poſyłał. SkarKaz 420b, 2b, 4a [2 r.], b, 42b [2 r.], 44a (49); Bo nigdyby heretykámi nie byli/ gdyby od kośćiołá nie odſtąpili/ gdyby ſłucháli oycow v ktorych śię vrodźili/ gdyby pyſznemi nie byli. SkarKazSej 687a, 674a, 681b [2 r.], 682b, 683a, 684a (28); KlonWor 47, 49.

W połączeniu z imieniem własnym twórcy herezji [imię + heretyk (37), heretyk + imię (6)] (43): ſkarał Ariuſſa herretica ktori bluſnił przeciw panu Bogu vczac ze by ludzie dla vczinkow ſwoich bily zbawieny á niedla vczinkow páná Ieſu Chriſta y męki iego SeklKat F3v, O3v; BielKron 175; GrzegRóżn G3; BiałKat 123; WujJud A5v, 60v, 170v, 196v, 200v [2 r.] (9); BudNT przedm c3, k. Ii3v; SkarJedn 115, 118, 134, 137, 138 (11); Drugi raz cżytáiąc kśięgi S. Hieronimá o dziewictwie przećiw Heretykowi Helwidyuſzowi SkarŻyw 308; Eutyches Heretyk dwie náturze Chryſtuſowe w iednę mieſzáiący. SkarŻyw 318 marg, 59 [2 r.], 119, 299, 318, 391, 537; CzechEp 237; Wieleć rzeczy we wſzytkim Nowym Teſtámenćie odćiął był y odmienił Márcion haeretyk/ iáko Tertullian świádczy WujNT przedm 15; Hieronym ś. ſtrofuie Vigiláncyuſá Haeretyká/ á w nim te dziśieyſze diſcypuły iego/ ktorzy czći y chwały świętym vwłaczáią WujNT 93, 5, 187, 830; SkarKazSej 687b.

W połączeniu z nazwą oznaczającą przynależność do jednej z herezji [nazwa wyznawcy + heretyk (16), heretyk + nazwa wyznawcy (10)] (26): SeklWyzn b4v; SeklKat O3v; KrowObr 20; WujJud 195, 201; Dáiąc znáć/ iáko ná tey ſtolicy śiedział wielki Heretyk Appolináryſtá Máxim Cynik SkarJedn 179, 112, 140, 141, 244; SkarŻyw 86, 87, 230, 398, 567 [2 r.], 582 marg; przez Abrahama Zbąſkiego/ ktory Czechow Heretikow przechowywał/ y s nimi przeſtawał StryjKron 587, 577; CzechEp 255; ſámi tylko haeretykowie Nowácyanowie im [krztem] gárdzili. WujNT 429, 8, 541; Heretycy proteſtantes dawno duchembożym [!] przeyrzeni. PowodPr 29 marg; Acz niektore [domy boże] we Fráncyey/ ieſzcze od Konſtántyná wielkiego zbudowáne/ nie Turcy áni Pogánie/ ále Vgonoći heretycy poburzyli/ y podſypawſzy prochy ſzátáńſką furyą y ſercem obálili. SkarKaz 456b; SkarKazSej 679b.

W połączeniu z występującymi szeregowo imionami własnymi twórców herezji [heretycy + imiona (7), imiona + heretycy (5)] (12): Co ſie przydawáło zá onych Heretikow/ Ariuſá/ Sámoſátenuſá/ Mánicheuſá/ Serwetuſá/ Pelágiuſá/ Celeſtinuſá/ y inſſych/ od ktorych iż obłędliwemi ſámi byli/ diſcipułowye ſie pſowáli. GliczKsiąż L4v; A o przećiwnikach beſpiecżnie y wolnie muśi ſię mowić/ gdyż oni z Turkámi/ z Zydy/ z Heretykámi/ Aryuſzem y Sábelliuſzem/ y z ſamym ná koniec Antykryſtem ſpiknęli ſię GrzegRóżn C4v; SarnUzn G3; WujJudConf 64v; SkarJedn 182, 392; á drudzy Chrześćianie od heretykow Dortuwiná y Bertera kázić ſię pocżęli SkarŻyw 517, 320, 391, 518; NiemObr 75; Budny fałſzerz iáwny/ tego domyſłu ſwego opácznego/ niczym nie dowodzi/ iedno Zydowſkimi plotki/ á niepewnemi świádectwy/ Eráſmá/ Lutrá/ y Cáſtálioná haeretykow WujNT 5.

W połączeniu z występującymi szeregowo nazwami oznaczającymi przynależność do różnych herezji [heretycy + nazwy wyznawców (3), nazwy wyznawców + heretycy (2)] (5): Iednáć to wiára v Grekow y v Rzymian/ ſami tylko Heretykowie/ Zwingliani/ Luterani/ Nowochrzcżeńcy/ y inni złą wiárę máią SkarJedn 349; SkarŻyw 91; WujNT 461, 579, 860.

W połączeniach szeregowych (8): GroicPorz h4; GrzegRóżn K4 marg; WujNT 60, 252, 417; Naprzód práwu Duchownému należy ſąd/ rozeznáć róznice około wiáry świętéy Krześćiáńſkiéy/ o Hȩretykach/ Scyſmátykach/ Bluźniércach Bożych/ y Apoſtátách. SarnStat 213 [idem 221]; którybykolwiek w króleſtwie náſzym/ y w źiemiách nam podległych Hȩretyk álbo kácérztwem záráżony/ álbo podeźrzány w hȩreziiéy/ álbo ich obrońcá/ álbo podpomożyćiél ználeźión był SarnStat 218, 221.

W przeciwstawieniach: »heretycy ... katolicy (33), Kościoł (boży, katolicki) (5), (katolicka, święta) wiara (5), chrześcijanie (4), chrystyjanie (2), Chrystusowa nauka, chrześcijańscy ludzie, wierni« (52): GrzegRóżn B4v; WujJud 133v; SkarJedn 383, 397, 404; SkarŻyw 59, 279, 299, 372, 545 (7); Wedle wyroku stárych pátreſow teráznieyſzy Kátholicy ſą Heretycy. CzechEp 132 marg, 37 [2 r.], 40, 42, 132; NiemObr 127; ReszList 174, 188; PudłFr 6; Pierwſza y napotrzebnieyſza przeſtrogá ieſt wiernym/ [...] áby ſię nie dopuſzczáli haeretykom zwodzić WujNT 102; Piſmá Apoſtolskie przećiw haeretykom ná obronę Kátholickiey wiáry. WujNT 516 marg, 16, 44, 50, 76, 174 (23); SkarKaz Ooooa; SkarKazSej 684a, 685a [2 r.], 687b [2 r.], 700b.

W kalamburze (2): Alchimiey nie vmieſz iáko Doktor Rhetyk/ A bez niey błędźić muſiſz iáko zły Heretyk. Prot Bv; zátrefnowánie/ kiedy kto przyda/ álbo vymie/ ábo odmieni w ſłowie literę/ ábo ſylábę iáką/ Iáko kthoś/ máiącz zwáć przezwiſkiem Doktorá Retikuſá/ zwał go heretikiem. GórnDworz Q2.

W charakterystycznych połączeniach: heretyka się strzec (6); jako heretyk być potępion; heretyka potępi(a)ć (6), przeklinać, prześladować (5), wykląć (3), wykorzeniać (2), zbijać; miedzy heretyki osądzić; za heretyka osądzić, być osądzon (9), skazować; heretykami czynić (2), poczynić, uczynić (6), osądzać (4), posądzać (2), sądzić, skazować; heretyk bezbożny (2), dawny (2), dzisiejszy (33), dzisiejszych (czasow, lat, wiekow) (5), głupi, jadowity (2), jawny (2), nieczysty (2), niewierny (2), niezbożny (2), nowy (2), obłędliwy (2), prawdziwy (4), prawy, pyszny, sprosny (3), srogi (2), stary (10), szkarady, szkodliwy, uporny (6), zdradliwy.