[zaloguj się]
[pdf]

JEDNAĆ (253) vb impf

e oraz a jasne.

Fleksja
inf jednać
indicativus
praes
sg pl
1 jednåm jedn(a)my
2 jednåsz
3 jednå jednają
praet
sg pl
3 m jednåł m pers jednali
f jednała m an
n jednało subst
fut
sg pl
1 m będę jedn(a)ł m pers
2 m będziesz jednåł m pers jednać będziecie
3 m będzie jednåł m pers
f jednać będzie m an
n subst jednać będą
imperativus
sg pl
1 niechaj jednåm
2 jednåj jednåjcie
3 niechåj(że) jednå niechåj jednają
conditionalis
sg pl
1 m bych jedn(a)ł, bym jednåł m pers -byśmy jedn(a)li, -bychmy jednali
2 m byś jedn(a)ł, by jedn(a)ł m pers
3 m by jednåł m pers by jednali
f by jednała m an
n by jednało subst
impersonalis
praet jednåno
participia
part praes act jednając

inf jednać (70). ◊ praes 1 sg jednåm (12); -åm (9), -(a)m (3). ◊ 2 sg jednåsz (2); -åsz (1), -(a)sz (1). ◊ 3 sg jednå (39). ◊ 1 pl jedn(a)my (1). ◊ 3 pl jednają (20). ◊ praet 3 sg m jednåł (14); -åł (13), -(a)ł (1). f jednała (4). n jednało (1). ◊ 3 pl m pers jednali (9). ◊ fut 1 sg m będę jedn(a)ł (3). ◊ 2 sg m będziesz jednåł (1). ◊ 3 sg m będzie jednåł (1). f jednać będzie (1). ◊ 2 pl m pers jednać będziecie (1). ◊ 3 pl subst jednać będą (1). ◊ imp 1 sg niechaj jednåm (1). ◊ 2 sg jednåj (8); -åj (3), -(a)j (5). ◊ 3 sg niechåj(że) jednå (2). ◊ 2 pl jednåjcie (2). ◊ 3 pl niechåj jednają (1). ◊ con 1 sg m bych jedn(a)ł (1) LibLeg, bym jednåł (1) LatHar. ◊ 2 sg m byś jedn(a)ł (1), by jedn(a)ł (1) LibLeg (1 : 1). ◊ 3 sg m by jednåł (10); -åł (6), -(a)ł (4). f by jednała (2). n by jednało (2). ◊ 1 pl m pers -byśmy jedn(a)li (1) LibLeg, -bychmy jednali (1) RejPosWstaw. ◊ 3 pl m pers by jednali (7). ◊ part praes act jednając (31). ◊ impers praet jednåno (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pozyskiwać coś sobie lub komuś, zjednywać; conciliare Mącz, Cn; allicere, comparare, componere, intercedere, propitiare Mącz [w tym: co (114), komu (102)] (139): ForCnR Cv; A bandzieſſ ych odnaſſ zandal y proſzil aby nam przyaſzny braczską Ceſarſką yednaly przyczynyaly syą do yego Ceſar. miloſczi. LibLeg 7/36; RejKup F; ma tedy ocyec ſynowi ſwemu dopomágáć/ áby yemu przycżynę yákąſzkolwyek yednał żeby ſie grzeſſenya wyárował. GliczKsiąż P4; RejWiz 156v; Leop Dan 11/6; RejZwierz 87; KochSat B4v; RejAp 35, 71, Dd4v, Ff3; RejPos 244; Intercedo, Przyczinam ſie/ Yednam/ Zaſtępuyę kogo w czim. 44b; Virtus conciliat amicitias, Cnota yedna prziyaźń y zachowánie. Mącz 62d, 148d, 181d, 280a, 301d, 326d, 414a; RejZwierc 160v; Swięći odpuſzcżenie grżechow iednáią. SkarŻyw 198 marg, 198 [2 r.], 306, 511; NiemObr 106; wſzitkie vrzedi pozitetzne [...] mezom godnim iednali/ tilko chcac promouere bonum reipub[licae] PaprUp F3v, F3; GostGosp 34; KochPij C3; LatHar 133, 389; KołakCath C3v; WujNT Cccccc2v; On [Chrystus] ieſt przyczyńcą y pośrzednikiem náſzym/ on blizny ran twoich w ktorych zá nas vmárł vkázuie/ y miłośierdźie wſzelákie y dobrodźieyſtwá iedna. SkarKaz 245b, 245b, 421a, 515b; SkarKazSej 661b.

jednać od kogo (1): zacz sobie WKM wielkie bohomodlstwo od poddanych swych do Pana Boga jednasz Diar 21.

jednać u kogo (31): LibLeg 7/9v, 105, 10/152v; DiarDop 107; Famae suae servire, fere idem, Matrimonio puellae servire, Pánnę ráyic zá mąż/ yednáć yey prziyaźń v ludźi. Necessitatibus inservire. Mącz 388d, 309c; GórnDworz D3v, D8v, O2; RejPos 100, 107; RejZwierc 26v; WujJud 57v; BudBib 3.Esdr 8/78; PaprPan Q2v; ModrzBaz 44, 56v; Wielkimi cudy po śmierći słynął/ iednáiąc ludziom śilne v Bogá dobrodźieyſtwá SkarŻyw 593, A2v, A3, 162, 173; NiemObr 4, 88; KochCn B4v; LatHar 7, 330, 610; SkarKaz 633a, 636a; Ieſt y inſzy nieprzyiaćiel mądrośći: co wy zowiećie popularitas, gdy kto ſławę ſobie y mnimánie v poſpolſtwá iednáiąc/ zá ich nierozmyślnym y niepożytecznym rozumienim idźie SkarKazSej 661b.

jednać z czego (2): Spraw ábym ſobie zdobrych vcżynkow cudzych/ iednał v ćiebie zapłátę/ przez porządne z nich vćieſzenie LatHar 610, 676.

jednać przez kogo, przez co (5): Abowiem tákowi proſzący/ nie vydą podeyrzenia/ iákoby przedárowáć miełi/ y tych przez ktore ſobie iednáią/ y tych v ktorych ſobie iednáią [eos, quorum utantur opera petendo]/ y tych v ktorych w mocy ſą Vrzędy. ModrzBaz 44, 43; mamy nádobrym wiáry chrześćiáńſkiey fundámenćie/ ſámi ſobie zaſługi przez dobre náſze vcżynki iednáć ReszList 152; LatHar 610; SkarKaz 636b.

jednać czym (19): DiarDop 107; LubPs X5; Mącz 395d; GórnDworz L2; KuczbKat 1; [drudzy] ſobie dzbanem/ chártem/ iáſtrząbem/ y inemi vpominki przyiáźń iednáią. RejZwierc 21, 27, 44v; WujJud 57v; CzechRozm 239; przełożeni máią ſię o to ſtáráć/ áby cnotą y mądrośćią ſwą/ iednáli ſobie dobre mnimánie [ut virtute et prudentia vindicent se a mala existimatione]. ModrzBaz 114v, 124; SkarŻyw 198 [2 r.], 500; ReszList 148; LatHar 426, 484; SkarKaz 245b.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami „to” (1); aby, zaimek względny] (2): A ták trzebá rozmyſlić/ [...] iáko to ſobie iednáć/ áby káżdy chodził w tym beſpiecżeńſtwie/ á w tym błogoſłáwieńſtwie Páná ſwoiego RejPos 332v; [słudzy boży] wſzem ludziom y nieprzyiaćielom dobrze cżynią/ y wſzytko co chcą v Páná ſwego iednáią. SkarŻyw A3.

W charakterystycznych połączeniach: jednać bogomodlstwo [czyje] (2), chwałę, dobra wszelakie, dobrodziejstwo (2), miłość (5), (dobre) mnimanie (2), (dobrą) nadzieję (4), odpuszczenie grzechow (9), powagę (2), przyjacielstwo, przyjaźń (5), sławę (3), ufność, zachowanie, zbawienie; jednać sobie [co] (38).

Zwrot:»jednać łaskę« = gratiam quaerere Modrz [szyk zmienny] (21): LubPs X5; Mącz 309c, 395 [2 r.]; niechay ſobye [dworzanin] łotroſtwem á niecnothą łáſki páńſkiey nie iedna. GórnDworz L2; RejPos 5, 107; WujJud 57v; BudBib 3.Esdr 8/78; CzechRozm 239; PaprPan Q2v; KarnNap D3; ModrzBaz 124; SkarŻyw 162, 263, 491; NiemObr 4; ReszList 148; Pokorne prośby puść przed święte vſzy/ Rácż łáſkę iednáć/ gdy grzech ćięży duſzy GrabowSet X3; LatHar 7; bo nikt nam łáſki Bożey y niebieſkich dobr iednáć v Oycá nie może/ okrom iego ſámego [Chrystusa] SkarKaz 636a.
Szeregi: »uprosić i jednać« (1): gdy co ſobie vprośić y iednáć v Páná Bogá mamy. SkarKaz 633a.

»jednać i zasługować« (1): Tu iuż dopirko vcży y oznáymuie/ iáko wierni iego [...] máią ſobie iednáć y záſługowáć y tho poznácżenie ſwoie/ y tho ſwięte błogoſłáwieńſtwo Páná ſwego/ y opiekę RejAp 71.

α. Ściągać coś na siebie lub kogoś, być sprawcą, przyczyną czegoś złego [co (22), komu (19)] (22): SeklWyzn b4v; SeklKat I3v, Q4, Z3; kto ſye ſprzećiwia zwirzchnoſći/ Bożemu zrządzeniu ſye ſprzećiwia/ y potępienie wieczne ſobie iedna. GroicPorz pp4; RejWiz 140v; RejPos 131; HistLan C; Także y to cokolwiek Ionátás vcżynił/ opowiedziano krolowi/ iednáiąc mu nienawiść BudBib 1.Mach 11/5; PaprUp G4v; Niechayże mi tá ſłábość y oźiębłość moiá/ nie iedna łáſki twoiey náruſzenia LatHar 217, 58, 149, 187, 235, 247 (9).

jednać u kogo (2): jeśliżeby ci byli, ktorzy by nam niedobre mnimanie u WKM stąd jednali, abyśmy okazali im [...] że my [...] chcemy we wszyćkiem WKM naszemu MP gratyfikować jako wierni poddani Diar 75; KochPs 100.

jednać czym (1): był potwarcą/ bluźniercą y prześládownikiem/ [...] cżyni ſobie y z inſzy mi więcey gniew Boży/ á niż łáſkę iednał. CzechEp 49.

W charakterystycznych połączeniach: jednać gniew, karę, niełaskę, potępienie (wieczne) (6), śmierć wieczną; jednać sobie (9).

a. O osobach [kogo komu] (15): Bo pan zgladza naſce [!] długy Przes ſyna ſwego zaſlugy. Ktorego ſobie iednamy Gdy iego woley ſluchamy. RejKup 12; KromRozm I O4v; BielKom G5; GliczKsiąż P8v [2 r.]; Służże mu teraz/ á ná tę go ſobie godźinę [anioła na godzinę śmierci] zámawiay y iednay. SkarKaz 423a.
Zwrot: »przyjacioły, życzliwe towarzysze (sobie) jednać« [szyk zmienny] (7 : 1): FalZioł V 50v, 52v; BielŻyw 22; RejPos 193; RejPosWstaw [414]v; A on przez ten cżás zbroiwſzy zły vcżynek/ chodźi gdźie chce/ sługi y życżliwe towárzyſze ſobie iedna [fautores et ministros sibi comparat] ModrzBaz 84v; Aleć to ná mądre należy/ rádźić o przyſzłych rzecżach: á ná wątpliwe Rzecżypoſpolitey cżáſy przyiaćioły ſobie iednáć [amicos sibi parare]. ModrzBaz 89; KochCn B4.
α. W znaczeniu ujemnym (1): A ták vraſta ztąd, że pro vno hoſte duos hoſtes ſobie iedna Actor. SarnStat 1298.
2. Umawiać, najmować (o sługach, rzemieślnikach itp.); pacisci mercedem cum famulo, statuere mercedem alicui Cn [kogo] (20): GliczKsiąż D5v; Rzemieſlniká do budowánia dránic/ drzewá/ tárćić/ gontow/ y do wſzelkich robot naiemnego/ ná Wioſnę/ kiedy dźień wielki/ iednáć ma Vrzędnik GostGosp 96; Phil P4.

jednać komu (3): FalZioł V 52, 53; nyektore matki ſyny ſwe z młodu záraz ná nyecnotę wyodą [...] ſámi [!] im nye wſtydáyą ſie zwodzić albo byałych głow nábywáć y yednáć GliczKsiąż E3.

Zwrot: »służebniki (a. sługi) jednać« (16): Slugi ſobie iednay, y robotniki: boc będą powolni y wierni FalZioł V 53, V 52, 54; Goski A2, *2v [2 r.], *3 [2 r.], *3v [3 r.], *4 [3 r.], *4v [2 r.].
[Szereg: »jednać a zmawiać«: POdobne ieſt Kroleſtwo niebieſkie cżłowiekowi goſpodarzowi/ ktory wyſſedł bárzo ráno iednáć á zmáwiáć robothnikow [conducere operarios] do winnice ſwoiey. Leop Matth 20/1 (Linde).]
3. Godzić, doprowadzać skłóconych do zgody, rozsądzać polubownie; conciliare, concordare, pacare, reconciliare Mącz, Cn; unire Mącz, pacificare Cn (65): Concilio, Yednam/ Przepráwiam komu gniew v kogo Mącz 62d, 62d, 64d, 65b, 285c, 504a; Calag 352b; GórnRozm H; Calep 61b, 231b.

jednać co (8): RejWiz 118v; [w Wodniku] Poſły ſłać niedobrze/ ogniem robić/ roſterki iednać/ zle. Goski *4v, *3v, *4. Cf »swary jednać«.

jednać kogo (35): ZapWar 1513 nr 2148; Toć ſą ſlowá ktorymi Kryſtus nas iedna y przytzynia ſie do Oycá ſwego zá námi. KrowObr 213, 213v; OrzList i; BielKron 179v, 394, 425v; RejPos 346; RejZwierc 91; SkarJedn 60, 81, 170; SkarŻyw 461; ActReg 162; OrzJan 108; nád wielą Primáſow [...] ieden Piotr ábo Papież/ ktory wſzytki iedna gdy ſię wádzą/ náucza gdy błądzą/ odmienia gdy ſię pſuią. SkarKazSej 691a. Cf jednać kogo z kim, »jednać niezgodne«, »jednać strony«.

jednać kogo z kim (12): KrowObr 214; A gdy iechał [papież Aleksander] do Witerbium iednáć Genueńſkich z Wenety/ tám vmárł y pochowan. BielKron 183v; GrzegRóżn L; OrzQuin Nv; WujJud 156; WujJudConf 88 [2 r.]; CzechRozm 91v; ArtKanc E9v; kto ludźie z P. Bogiem iedna/ y do vznánia ich grzechow przywodźi: ten práwą kreẃ ma wſobie Syná Bożego SkarKaz 638b, 157a.

Zwroty: »niezgodne jednać« [szyk 4 : 1] (5): A tych nietylkoby miał być vrząd ſędzić/ ále też y iednáć niezgodne [non tantum munus iudicandi esset, sed et reconciliandi discordes]/ á zwádliwe y nieſpokoyne hámowáć ModrzBaz 91; Niezgodne łáſkáwemi ſłowy iednáłá SkarŻyw 142, 161, 292, 309.

[»jednać [kogo] w pokoju«: Potym drugiego dniá vkazał ſie im gdy ſie wádzili/ y iednał ie w pokoiu [reconciliabat eos in pace]/ mowiąc: Mężowie ieſteśćie bráćia: cżemu ieden drugiemu beſprawie cżyni? Leop Act 7/26 (Linde).]

»jednać strony« (2): Mącz 74d; [dwa komendorowie i dwa wojewodowie] ſtrony wedle ſpráwiedliwośći y ſłuſznośći iednáć będą [partes secundum aequitatem, et bonam iustitiam component JanStat 854] SarnStat 1077.

»swary (ludzkie) jednać« (4): W Niedźwiadku Dobrze ieſt kreẃ puſzcżać/ [...] żenić ſie/ włoſy ſtrzydz/ prowadzić ſie/ nowe ſwary iednać [źle jest w Niedźwiadku]. Goski *4, *3, *3v; Był Moyżeſz wpracey nieprzerobiony/ cáły dźień nie iedząc/ ſiedział ná ſądách/ ſwary ludzkie iednáiąc. SkarŻyw 484.

Szereg: »jednać a rozprawować« (1): [o obowiązkach wójta] ná káżdy dzyeń do Páná biegay/ vroboty ſtaway/ w ſwięto ludzi iednay á roſpráwuy/ do ſzkody wychodź. RejPos 316.
W przen [kogo z kim] (1): Cnotá tu nas z Bogiem iedna KochMRot A2v.
a. W tłumaczeniu cytatu biblijnego: mundum reconcilians sibi Vulg [co; sobie (11)] (12): KrowObr 214; BibRadz 2.Cor 5/19; CzechRozm 39v; CzechEp 188 [2 r.], 311 [2 r.]; ábowiem Bog był w Chriſtuśie świát ſobie iednáiąc/ nie przyczytáiąc im grzechow ich: y zlećił nam to ſłowo ziednánia. WujNT 2.Cor 5/18.

jednać przez kogo (3): GrzegRóżn L3; A nád to/ iż ſam práwie Bog w nim [w Chrystusie] mieſzkał/ świát ſobie przezeń iednáiąc. CzechRozm 22v; CzechEp 312.

jednać z kim (1): Abowiemći Bog był w Chryſtuſie/ iednáiąc ſwiát z ſobą/ nie przycżytáiąc im wyſtępkow ich/ y położył w nas opowiádánie ziednánia tego. Leop 2.Cor 5/19.

4. Omawiać, ustanawiać; działać, realizowac; pertraktować, zalecać, doradzać [w tym: co (21)] (29): MetrKor 38/502; FalZioł V 53; Alyeſzmy my powyedzieli yednay thy swe rzeczy, A krolowy yanowy day pokoy LibLeg 7/99, 7/99; GroicPorz ſ4; Goski *3; Gdy ty rzecży [przełożeni aby praw nieco ustąpili ktore maią ciężkie na poddane swoje, poddani też aby ustąpili swego uporu] Luter iednał/ á wtym cżáſu chłopſtwo zebráne ſzło przez Fránkonią y przez ine kráiny/ cżyniąc wielkie ſzkody BielKron 203v; áż ſie z łáſki Bożey krolowi Węgierſkiemu Włádźiſłáwowi ſyn y corá vrodźili/ ktore [...] w máłżeńſtwo Swięte Ceſarſkim potomkom iednano przed cżáſem BielKron 412v; GrzegRóżn K4; Ten o rádę kołáce: ow áby cie w poſelſtwie vżył: więc iednáć/ Więc ráić/ Więc ſtánowić/ wſzytkiego thego v mądrey głowy ſzukáią. GórnDworz Q7v.

jednać około czego (1): gdizes ti to oznaymyl Kroliowy yego M. panv naschemv M. Czessarza yego M. wolią a roſkazania kv thobie abisz sam okolo tich roznycz yednal LibLeg 11/76.

jednać przez kogo (2): bo bi nam nieprziſtalo bedacz poddanimy aſlugamy naschich panow abis my miely yednacz tak wielkie a wazne rzeczi przes posli miedzi sobą. LibLeg 11/76, 11/75v.

jednać z kim (5): MetrKor 38/501; Krol yego M. pan nasch m. tesch to nam raczil roſkazacz abismi ſamy ſtobą yednaly a nieprzes poſli LibLeg 11/76, 11/75v [2 r.]; RejZwierz 119v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [to (1); z zapowiednikami: ze(by) (2), co (1)] (3): aby yednal sbaſzamy a radamy Czeſzarza Tureczkyego ze by Ceſzarz Thureczky mogł przywyedzyon bycz, aby theſz thakyeſch vczynyl przymyerze a pokoy skrolyem yego myloſczyą wangyerſkim MetrKor 38/501, 38/501, 40/174.

Ze zdaniem celowym (1): a tho byſzmy yednacz chczyely aby pokoy a przyyaſzn myadzy thymy pany pothczywye rządnye a dobrze był yednan a zawrzon. MetrKor 502.

Zwrot: »pokoj [między kim] jednać« [szyk 2 : 1] (3): MetrKor 38/502 [2 r.]; [język] ſzkodliwe rzeczy od ludźi odwráca/ pokoy między ludźmi iedna/ ludźie żywi/ nieprzyiaćielá łomi OrzRozm Q2v.
Szeregi: »jednać, (i) czynić« [szyk 1 : 1] (2): tho wſchithko bandą yednal y czynyl, Czo na dobrego, a wyernego poddanego przyſlvſche MetrKor 40/174; LibLeg 7/35.

»jednać a (i) o(b)myślać« (2): bandą wyerzen, poddan, y poſlvſchen, a yego Crolewſkyey myloſczy. dobre y vſzytheczne y yego Crolewſkyey myloſczy pothomkow Crolow polſkich, banda yednal y obmyſlyal MetrKor 40/174, 46/65v.

»jednać, (a) (po)stanowić« = arbitrari et ordinare JanStat [szyk 1 : 1] (2): ſam abiſye snamy zyechal a ti rzeczi stanowyl a yednal s snamy ktore są nam sobopolnie od naschich panow poruczone LibLeg 11/75v; SarnStat 184.

»jednać, (a) sprawiać (a. sprawować)« [szyk 1 : 1] (2): MetrKor 38/500; abich ymyenyem yego Cro. Mi. nyekthore rzeczy v Vaszey Ce. M. spravoval yednał y movil przyaczielſkim obyczayem a szanſzieczskyem LibLeg 7/31.

Formacje współrdzenne: najednać, pojednać, przejednać, przyjednać, ujednać, wyjednać, zajednać, zjednać; przejednawać; przejednywać, zajednywać, zjednywać.

Synonimy: 1. upraszać, zasługować; 3. przeprawiać, rozprawować, spokoić, śrzodkować, ugadzać, zgadzać; 4. czynić, obmyślać, sprawiać, sprawować, stanowić.

Cf JEDNAJĄCY, JEDNAŁY, JEDNANIE, JEDNANY

LW