[zaloguj się]
[pdf]

KRZCZYCA (34) sb f

krzczyca (9), krszczyca (14), krczyca (5), krcica (4), krzcica (2), [chrzcica]; krzczyca BielŻywGlab, Leop (5), SkarŻyw (2); krszczyca KromRozm III, SienLek (13); krczyca FalZioł (3), GosłCast; krcica KlonWor; krzcica BielKron; krzczyca : krczyca SkarJedn (1:1); krcica : krzcica Mącz (3:1).

Fleksja
sg pl
N krcica krszczyce
G krzczyce krszczyc
A krszczycę krzczyce
I krzczycą krszczycami
L krczycy

sg N krcica (2). ◊ G krzczyce (7). ◊ A krszczycę (2). ◊ I krzczycą (3). ◊ L krczycy (3). ◊ pl N krszczyce (7). ◊ G krszczyc (1). ◊ A krzczyce (6). ◊ I krszczycami (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Kark; cervix Vulg, Cn (16): Tho [...] gdy przyłożyſz na guz kthory bywa prawie na krcżyczy/ roſpądza gi FalZioł I 144d, ‡2d; GosłCast 9.
Zwrot: peryfr. »wziąć toporem po krcicy« = zostać ściętym (1): Poiman y oſądzon/ y vmárł w ćiemnicy: Lecż/ by nie to/ wźiąłby był toporem po krćicy. KlonWor 10.
W przen (12):
Zwroty: »[przeciwko komu] krszczyce swoje podnosić« = buntować się przeciw komu, nie słuchać kogo (1): klnąć wſſyſtkye/ ktorzyby przećiwko Rzymſkyey á ápoſtolſkyey ſtolicy krſſczyce ſwoye podnośili KromRozm III O8.

bibl. »zatwardzać (a. zatwardzić) krzczyce [swoje], mieć krzcice zatwardziałe« = sta(wa)ć się nieposłusznym, krnąbrnym; indurare cervicem Vulg (4:1): Ale oni przedſię niechćieli ſlucháć/ á owſzem zátwárdzili krzcżyce ſwoie Leop 4.Reg 17/14, 2.Par 36/13; BielKron 45v; SkarJedn 332, 333.

Wyrażenia: »twardej krzczyce« = hardy, krnąbrny, uparty; dura cervice Vulg [szyk 4:1] (5): BielŻywGlab nlb 15; boć ia wiem że mię nie będzie ſluchał then lud. Ieſt bowiem then lud twárdey krzcżyce Leop Bar 2/30, Act 7/51; SkarŻyw 483, 490; [Brácia Domu Niemieckiego przećiwko narodowi onemu możnemu/ y bárdzo twárdey chrzćice/ á ćwiczonemu ná woynach [...] woynę poczęli StryjKron 302 (Linde)].

»twardą krzczycą« = hardo, krnąbrnie (1): NA mężá ktory tego co gy karze twárdą krzcżycą [dura cervice] wzgárdza/ nagle prżypádnie zátrácenie Leop Prov 29/1.

2. Długie włosy u mężczyzny; capillus, caesaries Mącz (2): Capillus pro caesarie, Krćicá. Mącz 34c, 30b.
3. Prawdopodobnie guz, bolączka na karku (1): Też bolącżki miękcży/ ſtłucż korzeń s ſadłem kokoſzem á okładay/ yteż krcżicę gdy s niego vcżyniſz plaſtr z niedzwiedziem ſadłem á będzieſz przikładał: rozwięznie. FalZioł I 66a.
4. Choroba koni objawiająca się guzami lub ranami na skórze [w tym: pl (12)] (13): Ieſt théż kilká trędów/ co ié zową krſzczycámi/ y téż Wilkiem. Gdy koń ma krſzczycę/ to ieſt trąd ktory poſpolićie álbo w kroku/ álbo około brzuchá koniowi bywa SienLek 182; Są záś drugie krſzczyce/ thy wilkiem zową/ ktoré bywáią od kolan áż do kopytá SienLek 182; Poczynáią ſye tyż krſzczyce y od ogoná/ ktoré poznaſz gdy ſobie kóń zádek trze o śćiánę/ álbo o co może: Mácayże mu ná ogonie guzów/ ktoré ieſli námácaſz/ pewnie możeſz báczyć iż to krſzczyce ſą SienLek 182v, 182 [3 r.], 182v [4 r.], Aaaav, Aaaa2 [2 r.].
[Szereg: »krczyca to jest trąd koński«: krcżycza to ieſt trąd końſki SprLek B3v.]
5. bot. Brassica oleracea L. v. acephala viridis (Rost); kapusta zimnozielona rosnąca krzaczasto, roślina warzywna z rodziny krzyżowych (Cruciferae); brassica, capucium Mącz (2): Capucium Kápuſtá/ sessile et Cumanum Plinius vocat, species brassicae a quibus caulis capitata dicitur, Broskiew/ niektórzy krczicą zową. Mącz 37d, 26d.

Synonimy: 1. kark; 2. włosy; 4. »trąd koński«, »wilk koński«; 5. brzoskiew, jarmuż, »czarna kapusta«, wielkierz.

MB