[zaloguj się]
[pdf]

RADZIĆ (1424) vb impf i być może pf

impf (1422), może pf (2) [w znacz. 3. fut] PaprPan, GrabowSet.

a jasne (w tym 24 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf radzić
indicativus
praes
sg pl du
1 radzę radzimy, radzi(e)my, radzi(e)m, radzim radziwa
2 radzisz radzicie
3 radzi radzą
praet
sg pl
1 m radziłem, radzi(e)łem, -m, -em radził m pers -chmy radzili
f -m radziła m an
2 m -ś, -eś radził m pers -ście radzili
3 m radził, radzi(e)ł m pers radzili, radzi(e)li
f radziła m an radzili
n radziło subst radziły
fut
sg pl
1 m będę radził, będę radzić, radzić będę m pers będziem(y) radzić, radzić będziemy
2 m będziesz radził, będziesz radzić, radzić będziesz m pers radzić będziecie
n subst radzić będą
3 m radzić będzie, będzie radził, będzie radzić m pers będą radzić, radzić będą
f radzić będzie m an
imperativus
sg pl
1 rådźmy, rådzmy
2 rådź rådzcie, rådźcie
3 niech, niechåj, niechåć radzi niechåj radzą
conditionalis
sg pl
1 m radziłbych, bych radził, radziłbym, bym radził m pers bysmy radzili, bychmy radzili
f bych radziła m an
n subst bysmy radziły
2 m radziłbyś, byś radził m pers byście radzili
3 m radziłby, by radził, by radzi(e)ł m pers by radzili, by radzi(e)li
f by radziła m an
n subst by radziły
con praet
sg
1 f bych była radziła
3 m by był radził
impersonalis
radz(o)no być ma
praes bywa radzono
praet radzono
fut będzie radz(o)no
con by radz(o)no, by było radz(o)no, by miało być radz(o)no
participia
part praes act radząc

inf radzić (241). ◊ praes [i być może fut] 1 sg radzę (319). ◊ 2 sg radzisz (26). ◊ 3 sg radzi (147). ◊ 1 pl radzimy (5) Diar, OrzRozm, OrzQuin, GrzegŚm, CzechEp, radzi(e)my (1) HistAl, radzi(e)m (2) Prot, SkarJedn, radzim (1) SkarKaz. ◊ 2 pl radzicie (8). ◊ 3 pl radzą (88). ◊ [1 du radziwa. ◊ 2 du radzita.] ◊ praet 1 sg m radziłem, radzi(e)łem, -m, -em radził (20). f -m radziła (1). ◊ 2 sg m -ś, -eś radził (4). ◊ 3 sg m radził (164), radzi(e)ł (4); -ił : -(e)ł LibMal (6:1), PaprUp (1:3). f radziła (16). n radziło (4). ◊ 1 pl m pers -chmy radzili (1). ◊ 2 pl m pers -ście radzili (2). ◊ 3 pl m pers radzili (114), radzi(e)li (1); -ili : -(e)li ActReg (2:1). m an (cum N pl: smokowie) radzili (1). subst radziły (3). ◊ fut 1 sg m będę radził (9), będę radzić (1), radzić będę (1) OrzJan; będę radził : będę radzić HistLan (1:1). ◊ 2 sg m będziesz radził (1) GrabowSet, będziesz radzić (1) RejKup, radzić będziesz (1) SkarŻyw. ◊ 3 sg m radzić będzie (4), będzie radził (2), będzie radzić (1) RejPs; radzić będzie OrzRozm, PudłFr, SarnStat; będzie radził RejWiz; radzić będzie : będzie radził RejZwierc (1:1). f radzić będzie (4).◊ 1 pl m pers będziem(y) radzić (3) Diar, BielKron, SarnStat, radzić będziemy (1) OrzRozm; ~ będziemy (2) OrzRozm, SarnStat, będziem (2) Diar, BielKron. subst będziem radzić (1). ◊ 2 pl m pers radzić będziecie (2). ◊ 3 pl m pers będą radzić (6), radzić będą (1) ModrzBaz. subst radzić będą (1). ◊ imp 2 sg rådź (14). ◊ 3 sg niech, niechåj, niechåć radzi (3). ◊ 1 pl rådźmy (5) HistLan, MycPrz, PudłFr, WysKaz, VotSzl, rådzmy KochOdpr (2); ~ rå- (6), ra- (1); rå- : ra- KochOdpr (1:1). ◊ 2 pl rådzcie (5) BierEz, BibRadz, OrzRozm, BudBib, PaprUp, rådźcie (3) Diar, MycPrz, ModrzBaz; ~ rå- (5) BierEz, OrzRozm, BudBib, MycPrz, ModrzBaz; ra- (1) BibRadz; r(a)- (2). ◊ 3 pl niechåj radzą (1). ◊ con 1 sg m radziłbych, bych radził (11), radziłbym, bym radził (8); -bych BierEz, RejKup, BiałKat, HistLan, RejZwierc (2), BudBib, SkarŻyw, KochTarn, PudłFr; -bym LeovPrzep, GórnDworz, PaprPan (3), ModrzBaz, WyprPl; -bych : -bym RejZwierz (1:1). f bych radziła (2). ◊ 2 sg m radziłbyś, byś radził (3). ◊ 3 sg m radziłby, by radził (23), by radzi(e)ł (1) Phil. f by radziła (1). ◊ 1 pl m pers bysmy radzili (5), bychmy radzili (3); bysmy LibLeg (2), PaprUp, SkarKaz; bychmy Diar; bysmy : bychmy VotSzl (1:2). subst bysmy radziły (1). ◊ 2 pl m pers byście radzili (7). ◊ 3 pl m pers by radzili (20), by radzi(e)li (1) ActReg. subst by radziły (5). ◊ con praet 1 sg f bych była radziła (1). ◊ 3 sg m by był radził (2). ◊ impers radz(o)no być ma (1). ◊ praes bywa radzono (1). ◊ praet radzono (4); -ono (1), -óno (1), -(o)no (2); -ono : -óno SarnStat (1:1). ◊ fut będzie radz(o)no (1). ◊ con by radz(o)no (4) OrzRozm, ModrzBaz, GórnRozm, SkarKaz, by było radz(o)no (4), by miało być radz(o)no (2); by było : by miało być Diar (4:2). ◊ part praes act radząc (67).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (pięć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Udzielać rady, wskazówki; proponować coś, polecać; nakłaniać do czegoś; consulere PolAnt, Mącz, Calep, Cn; consuadere Calep, Cn; suadere Modrz, Cn; consiliari, dare a. facere consilium Cn [w tym: komu, czemu (486)] (982): [królowa] nadzieye swoye poklada dvffayacz temv yz [panowie węgierscy] [...] bedą na konyecz v dobrim poſtanowienyv y [lege: u] sina yey m. sprzyasnie a ſkvtecznie radzycz. LibLeg 11/42; Oná [wdowa] iáko iey [kmotra] rádziłá/ Nátychmiaſt ták vcżyniłá BierEz R4v, E4v, F4, H4, K2v, N, Q; FalZioł V 61; RejRozpr Av; Oyczu bych inak nieradzyl I czyebie bych nierat zdradzyl. RejKup N, i2, i3, v4v; MurzHist F2v; RejZwierz 55v; Ták iuż rozumiem o tobye/ Nie daſz płochym rádzić ſobie BielKom E8v, F3v; RejWiz 161v; Miey ſpokoynych wiele/ ále ktoć by rádził miey iednego w tyſiącu. Leop Eccli 6/6; RejZwierz 20; [Skanderbeg mówił do rycerzy] proſzę tedy/ ábyśćie mi poſłuſzeńſtwo wierne záchowáli/ ná ktorym wſzytko zależy gdzie trzebá rádzili/ gdzie trzebá/ ręką cżynili do oſtátniey godziny BielKron 244v, 56v, 59v marg, 102v, 217v, 253v; To czyńćie/ á nie będźiem wszytcy żáłowáli/ Y ia że rádzę/ y wy żeśćie mię ſłucháli. KochZg Bv; Abs re consulit, Darmo, Prożno/ w niwecz/ niczemnie rádźi. Mącz 1b; Expers consilii, Nieumieyący rádźić. Mącz 282a, 191b, 255d, 314c, 424c; Prot A4v; SienLek Vuu4v; HistRzym 31v; BielSat L4; KuczbKat 330; On poſłuchawſzy vcżynił ták iáko mu rádzili. RejZwierc 6, A6, 41v, 188 marg, [238], Bbb; KochMon 34; WierKróc Av; PaprPan D; KochPs 124, 157; SkarŻyw A4v; BielSen 7; BielSjem 11, 16, 27; PudłFr 9; GórnRozm K2; ZawJeft 29; ActReg 71, 166; Calep 247a, 250a; GrabowSet E4; rádźić/ ſam tylko mądry vmié. OrzJan 57, 57, 71, 120, 131; WujNT 81; SarnStat 39, 561; CiekPotr 78; CzahTr G2; GosłCast 36; Więc ty/ bądź kupny/ bądź też y dárowny Miey ſobie ſtátek (ia rádzę) wárowny. KlonFlis E4v; KlonWor 13.

radzić co (96): On vcżynił co mu rádziłá BierEz H3v, F, F2, K4v, Ov; PatKaz III 131; FalZioł V 18c; LibLeg 10/115, 11/40v; ComCrac 18v; RejKup d7v [2 r.], v3; KromRozm II x4v; Przeto pilno ſłuchaycie co ia wam dziś rádzę BielKom C4; GliczKsiąż Q2; KrowObr 36; RejWiz 192; Bo pochlebcá nie rádzi nigdy nic wiernego/ Iedno záwżdy iuż pátrzy/ pożytku ſwoiego. RejZwierz 36v, 60; BibRadz II 77b marg; BielKron 314, 400; Auspex legis, Ten który náprzod ná co vſtáwę á ſtátut rádźi. Mącz 21d, 33d, 81b, 294a, 424b; Nie może prawdá áni wiárá być w thym człowieku/ który rádząc/ álbo ſpráwuiąc co w Rzeczypoſpolitéy/ datków iákich czeka. OrzQuin C3v; RejPos 114, 144; KuczbKat 330 marg; WujJud 247v; Strum R2v; Nie boię ſię/ áby kto o mnie nierozumiał/ żebym ſię ábo w nowinách kocháiąc/ ábo waśń ná kogo máiąc to rádźił. ModrzBaz 133, 7; SkarJedn 353; KochPs 54; á tego Stároſtę/ ktory mu to [wrócić Żydom bożnicę] rádził/ [cesarz] z vrzędu złożył. SkarŻyw 30; on zátym [św. Julian] cżuiąc dar Boży wniey [w Bazylissie]/ radzić iey cżyſtość wiecżną pocżął SkarŻyw 178, 147, [223] [2 r.], 238, 291, 429, 443, 544; KochWz 142; ReszPrz 17; KochPieś 39; ále náwet y ſámę [wojnę] tenże Cápiſtran/ tymże ſercem iákim rádźił/ ſámże odpráwował OrzJan 120; WujNT 238, [405] marg, 595, Yyyyy2, Ddddddv; SarnStat 868, 1265; SkarKaz 386a, 518a; CiekPotr 53 [2 r.]; [GrabZdanie D2, D2v]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Z przytoczeniem, »co(ż) radzisz?«, »co dobrego radzić«, »potajemnie radzić«, »radę radzić«, »wszytko złe radzić«.

radzić około czego (4): á tám [nad Dniepr] gdy ſie wſzyſcy śćiągnęli wolno/ káżdy radźił około przepráwiánia/ zwłaſzcżá pieſzych ludźi BielKron 411; GórnDworz Cc5v; RejPosWstaw [212]v; Tenze publice okolo opatrzenia tzudzoziemcom radziel PaprUp I3.

radzić ku czemu (5): Bo gdyśćie nas poraźili/ Mnodzy ku pomśćie rádzili. BierEz Q; PatKaz III 132v; Diar 65; Concordiae consulere. Ná zgodę wieść/ ku zgodzie rádźić. Mącz 63c; ZawJeft 27.

radzić (na)przeciw(ko) komu, przeciw(ko) czemu (7): ktory [Achitofel] radził Abſolonowi naprzeciw Dawidowi krolowi oyczu iego TarDuch D4; Przećiw temu [obronie przed nieprzyjacielem] Cyrſzyło rádził/ ktorego wnet ſámi [Grecy] vkámionowáli BielKron 117, 121, 129v; Suadere aliquid alicui contra alterum, Rádźić co przećiwko komu. Mącz 424b; SienLek 100; BiałKaz B; [BielKron 1551 27].

radzić na co [= co] (59), na kogo [= kogo] (3): á thego [poleju] przyłoż na krzyże y na dymiona dla tey choroby [tj. kłującego bólu]/ Platearius radzi na to. FalZioł I 101a; LibLeg 11/42v; Alye powyedzial yſch tho vczinyl dlya krzywd yakychſze kthore oyczv yego thaſch cziothka czynyla, a radzyell mv na tho kaczorek kmyecz LibMal 1543/74v, 1546/113, 122, 1547/125v, 127; Diar 28, 61 [2 r.]; DiarDop 115; RejWiz 13; RejZwierz 42; BielKron 306v; Author fuit mihi, Rádźił mi na to. Mącz 20c, 20c, 96c, 158d, 285b, 287c, 424b, c; RejPos 334v; KuczbKat 330 marg; RejZwierc 83, 147v; Bo záprawdę byſmy byli prawdźiwie Chriſtowemi/ tedybyſmy tych ktorzi nam ná fáłſz rádzą á bronią go [falsitatis consultores et tutores]/ iáko nieprzyiaćioły Páná á Miſtrzá náſzego/ opuśćili. ModrzBaz 30; Ktorziż tedy ſą niedźwiedźiowie/ ktorzi párdowie/ [...] ieſliże nie ći/ ktorzi rádzą ná ták wielkie tyráńſtwo y bronią go? ModrzBaz 30v, 30 [3 r.], 142v; SkarŻyw 566 marg; StryjKron 667; CzechEp 48; KochSz B2v; Bo iáko teras ſwawolá nie ſłychána naſtáłá/ nie śmiałbych radźić ná poſpolite ruſzenie bobyśćie ſię zgubili ſámi. GórnRozm M, B4; ActReg 71, 72 [3 r.]; Ale mię podobno kto ſpyta: To ty ná woynę rádźiſz? OrzJan 15, 119, 120; PowodPr 46; GosłCast 63; A moy miły ſamśiedźie cożeś to zgromádźił/ Ktożći ná tákie Druſzki [!] lub Przydánki rádźił. ZbylPrzyg A2v; [TerentMatKęt B3; then iął przećiw Anthenorowi złe [!] á ſrodze mowić/ máiąc mu zá złe/ że rádził ná pokoy HistTroj K4, K4v]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »mądrze radzić«, »potajemnie radzić«.

radzić na kogo, na co [= w sprawie kogo, czego] (6): abismi wiedziely yako na wſzelką potrzebe yey m. bismi radzycz miely LibLeg 11/43; RejKup e7v. Cf Ze zdaniem nawiązującym, »źle radzić«.

radzić o co (2): Nátym tedy Seymie [we Frankfurcie]/ Ceſarz vpomniał rzeſzą Niemiecką/ áby o thy dwie rzecży rádzili nawięcey/ iákoby wiecżna obroná byłá od Turká/ á poſthánowienie wiáry y rządzenie kośćiołá BielKron 222. Cf Ze zdaniem nawiązującym.

radzić czym [= za pomocą czego] (8): Latwiećiem rádzić ięzykiem BierEz Ov; GliczKsiąż O6v, O7; GrzegŚm 47; Kto chce tedy dobrym mężem być/ muśi thy rzecży w sobie mieć: Rozumem ſie spráwowáć/ Náuką nieprzyiaćielá przechodźić/ doświádcżeniem rádźić BielSpr b3; SkarŻyw 206; SarnStat 450, 886.

radzić o kim, o czym [= w sprawie kogo, czego] (9): warz tho ſpołem włożywſzy ſoſnki vnciją/ [...] á przeczedziwſzy day ſię choremu kielko razow napić poranu. Platearius otim radzi FalZioł I 73c; Pleban radzy o ſpowiedzy. RejKup h7; BielKron 58v [2 r.]; Ale iż poſtrzał máło co lépſzy niż fráncá/ vmyſliłem y thu o nim niéco rádźić SienLek 131; KochMon 33; CzechEp 30. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »mądrze radzić«.

radzić w czym (8): A iákoby ią [żonę] vzdrowił/ Ze wſzyſtkimi o to mowił: Aż ſąśiádá przyſtąpiłá/ Y w tey rzecży ták rádziłá: [...] By doſtał ſercá małpiego. Bo iák ſkoro by ie śniádłá: Nie byłáby ták bárzo mdła BierEz Qv; Kto ſtałoſcż zachowywa obfite tam myto [...] Tak radzącz we wſzech ſprawah [!] pomni na to pienie Aby ſie zachowywał na wſzem nie omylnie RejJóz L7v; Ego Amplius deliberandum censeo, Mnie ſie widźi w tey rzeczy więcey/ álbo/ dáley rádzić. Mącz 8b; BiałKat 371; Pytáli go niektorzy cżemu wżdy o ſobie komu z ſwych kápłanow niepowiedział? rzekł: dla tego/ áby káżdy przymuſzony od Ceſarzá beśpiecżnie przyśiąc mogł/ iſz o mnie niewiedział. Ták w tym nietylko ſobie/ ále y duſzom ludzkim rádził: áby dla niego nikt przykrośći niećierpiał. SkarŻyw 392; nie vmie thák cżłowiek w ſpráwie ſwey áffekty ſwymi rządzić/ iáko komu inſzemu w tym rádzićby vmiał. Phil S3; SarnStat 1099; Po te tám tedy látá rozmáitych rzecży/ Widáły ocży moie máiąc to ná piecży: Abym proſtym iákom ſam potym rádźić vmiał/ W rzecżách pocżćiwjch CzahTr G3.

cum inf (145): Tenże Auicenna radzi dawać Brzoſkinie ludziom tim ktorzi miewaią niemocy z melankolijey ſpaloney FalZioł I 110d, I 102a, 110a, III 25b, IV 42a, V 32, 34v, 63; Od garbatich ludzi radzą ſie ſtrzedz nie ktorzy GlabGad P5, G2v [2 r.], G6; LibMal 1546/111v, 1554/190v; RejJóz K8v, Mv; RejKup d8, i5v, L, Lv, p6, t5v; Diar 26; BielKom C8; Y theráz rádzę wam być dobrey myſli. Leop Act 27/22; UstPraw D; RejFig Aa7; RejZwierz 5v, 30, 83v; Powſtał był Demoſthenes Mowcá wielki/ ktory żadną miárą bráć tego nierádźił/ co było Miáſto ktoremu záſłużonemu ná woynie dáło OrzRozm Pv; Milcyádes rádził polem ſie z nimi [z Persami] bić BielKron 116v, 58 marg, 58v, 59v, 61, 94v (25); Nihil absque praemeditatione faciendum censeo, Nie rádzęc nic czinić króm rozmyślenia/ rozważenia. Mącz 213a, 41d; OrzQuin B3v; SienLek 33v, 39v, 100, 186; RejAp AA6; GórnDworz E4, L4v, L5; który [Sokrates] rádźi Geometryéy ſye vczyć tylé ilé potrzebá ieſt do rzeczy ototych [!] potocznych GrzepGeom B2v; HistRzym 73; RejPos 251; KuczbKat 290; RejZwierc 148v, 178v, 228v, 238v; BielSpr 45v; MycPrz I C4v; WierKróc B2; Zaſz niewiećie że y w rzeſzy niemieckiey było ich wiele/ ktorzy rádźili/ ſtárąm woynę [...] od nowić BiałKaz I; StryjWjaz A3v; CzechRozm 235v; IVż precż twe wſzyſtko męſtwo zacny Telámonie/ Byś żył nie rádziłćibym obrácáć k tey ſtronie. PaprPan X2, D3, L3v, Q4, S3, Y3v (11); ModrzBaz 121v; KochOdpr B4v, C2; SkarŻyw 153 [2 r.], [223], 291 marg, 582 marg; StryjKron 552, 647, 747; CzechEp 44 [2 r.], 55, 131; BielSjem 5; KochPieś 43; KochSob 58; PudłFr 37; KochPropKKoch 3; PaprUp I4, I4v; ZawJeft 27; ieslizeby pieniedzy niestało radził Dzierzawę iaką zostawić ActReg 5v, 3v [2 r.], 5v, 60, 72, 85 (12); Phil E2; GórnTroas 61; GrabowSet Dv; WyprPl B; LatHar +2v, 10, 14, 26, 135 (8); WujNT Act 15/19, s. 459 marg; SarnStat 130; KmitaSpit C; CzahTr B; KlonWor 57.

Z elipsą inf (2): było ieznych y pieſzych ná Budzyniu y Peſzćie około dzieſiąci tyſięcy/ długo tedy radząc/ ieſli Budzyń cżyli Peſzt máią pierwey obledz/ Węgrzy rádzili Budzyń/ Niemcy Peſzt. BielKron 314; IVż przywiódł czás dwu koniu/ woła by wśiádáli/ A w drógę ná którym chcą żeby wyieżdżáli. Prawdá [= postać uosabiająca prawdę] powinna Bogu ná białégo rádźi KochMRot B4v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: to (14), tak(o) (12), na to (12), w to (1), do tego (1), o tym (1); (a)by, żeby, iż(e)by (266), zaimek pytajny (8), zaimek względny (7), jakoby (4), niech(aj) (4), iż, że (3)] (292): LibLeg 10/115, 11/42v; A ięłá [wrona] orłowi rádzić/ Iákoby miał żołwiá dobyć. BierEz M4, Fv [2 r.], F2v, K2v, Ov, P2 (10); OpecŻyw 117 [2 r.]; ForCnR A4, C2, C2v; FalZioł V 20b; Miaſtu radz to czo vżytecżno ieſt. BielŻyw 17, 44; w tenże też czas poſłowie Tatarſcży do Ruſkich panow przijechali, radzącz iżeby ſie oni nie wkładali ku pomoczi Połowczom MiechGlab 3, 19, 33, 54, 58; RejPs 38v, 46, 49, 215; ComCrac 11v; LibMal 1546/112, 122, 122v, 1552/167v; RejJóz A8v, B3; RejKup e7v, ſ8, ſ8v; á oni mu [przyjaciele Aleksandrowi] rádzili by thák vcżynił iáko mu przez ſen obiáwiono. HistAl F, D7v; KromRozm I G3v; MurzHist Nv; Diar 23, 27, 30, 68, 91; DiarDop 112; GliczKsiąż B3, P, Pv, P5; Ia wam rádzę bez odwłoki byſcye wſzytko pełnili LubPs R4v, R3; GroicPorz ee4; KrowObr 7, 224v, 230; Aleć rádzę nieboże niech cie rozum ſtroi. RejWiz 29v, A3v, 18v, 33v, 40v, 48v (11); Leop Gen 27 arg; RejFig Cc7; RejZwierz 3, 26v, 27, 37v, 45v (8); BibRadz *2, 2.Reg 16/20, 17/11, Ier 42 arg, Act 15/37, II 77b marg, Act 27/42; tedy mi rádźił/ ábym ołowem ná ćiele rány śine ſobie poczynił OrzRozm E2, H3; ále mátká Weſtá y ſioſtry rádźiły Sáturnuſowi/ áby nie dał nád ſobą pánowáć brátu zadnemu BielKron 20; Záſtąpił mu [Amazyjaszowi] Prorok y rádził áby s ſobą nie brał Izráelitow BielKron 87; Puſzkarz [...] gdy go pytano iákoby zamku dobyć/ vkazał y rádził/ áby wieże wodney dobyto BielKron 315v, A5, 28, 29, 55v, 56 (70); KwiatKsiąż Hv; Omnes uno ore authores fuere ut praecipitem hanc darent, Iednoſtáynemi głoſy wſziścy mu ná to rádźili áby yą dał vtopić. Mącz 270c; Me impulsore hanc emptam esse ait, Powieda żem mu ná to rádźił/ áby tę kupił. Mącz 287c, 188a, [380]d, 440d, 495a; OrzQuin M, Mv; Prot C3v, D3; SienLek 5v, 31v; LeovPrzep E3; RejAp 26, 44 [2 r.], 149; GórnDworz I8v, M2, N4v, R8v, Cc3, Cc5; HistRzym 5, 9v, 35v; RejPos 64, 174v, 235; BiałKat 68v; BielSat Ev; RejZwierc 10, 27, 45, 126v, 155v, [203]v, 225v; BielSpr 45v; KochMon 34; WujJud 247v; BudBib 2.Reg 17/11; MycPrz I B4v; PaprPan Gg; ModrzBaz 122v; SkarJedn 210, 250, 290, 372; KochPs 6; á potymem k ſobie przyſzedł y pokutowałem/ y odpuśćił P⟨an⟩ B⟨og⟩ dobry/ grzechy moie: toſz y tobie rádzę/ ábyś twey młodośći nietráćił SkarŻyw 308, 74, 76 [2 r.], 87, 89, 100 (31); StryjKron 657; CzechEp 30, 87, 263, 404; CzechEpPOrz *4v, **v; NiemObr 17, 20, 81, 89, 148, 173, 174; WerKaz 301; KochTarn 75; PudłFr 24; BielRozm 34; ZawJeft 29; ActReg 3v, 10 [2 r.], 55, 65 [2 r.], 68 (10); GostGosp 132, 148; MA ſie też o to dobry obywátel ſtáráć/ áby w rádzeniu ſie go ſzcżerze to co rozumie rádzieł Phil H3, E3, F; GrabowSet Bv; OrzJan 25, 45, 107, 130; A Káiphaſz był on ktory Zydom rádźił; Ze pożyteczno ieſt áby ieden człowiek vmárł zá lud. WujNT Ioann 18/14, s. 429, Act 13/43, 21 arg, 1.Cor 7 arg, Apoc 3/18; SarnStat 46; SiebRozmyśl Mv; SkarKaz 314a, 351a, 609a; SzarzRyt C2.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [w tym: na kogo [= w sprawie kogo] (3), o co (1); zawsze: aby] (4): Látá 1532/ Ceſarz Kárzeł przyiechawſzy z Belgiki/ vcżynił ſyem w Rátyzbonie z brátem ſwoim/ rádząc o poſtanowienie kościołá áby był w dobrym rządzye BielKron 190v; Którzy to [doktorowie] nieináczéy będą przimowáni w kápitułach: iedno których przełożeni mieyſc godné w tákowych náukách doktorſkich pochwalą: y tákowi/ ná któré będą rádźić/ áby pod tąż liczbą byli przyięći. SarnStat 180 [idem (2)] 197, 923.

Z okolicznikiem miejsca lub celu [w tym: do kogo, do czego (2), ku komu (1), dla czego (1), „tam” (1)] (5): Iudas cieſzy brata a radzy ku oyczu cżo rychley RejJóz P2v; rádźił ſie [król Zygmunt] ſwych rad ktorymby obycżáiem miał iecháć ná ten ziazd krolow s Ceſárzem [...]. Byli temu niektorzy ná odpor/ drudzy też radźili dla poſpolitey rzeczy krześćijáńſkiey. BielKron 413; A gdzieżbyś chciał ná rádę moy ſtáruſzku miły/ [...] Chceſzli do przyrodzenia tám zda mi ſie prożno/ [...] Lecz radzęć do rozumu tám ſie nie omyliſz/ A rázem przyrodzenia y s ſwiátem náchyliſz. RejZwierc 180, 223; SkarJedn 354.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikami: tak(o) (45), to (3); przytoczenie poprzedzone słowami: mowiąc (5), temi słowy (1); w postpozycji (119), w interpozycji (61), w antepozycji (33)] (213): BierEz A3v, Fv, P3v, Qv; PatKaz III 131; FalZioł I 101a; [Dariusz pisał do Aleksandra:] będąc lotr krolem ſie czyniſz. przetoż radzęć oſtan [= odstąp] ſwey niemądroſci, bos dziecię, żadneies cżci niegodny BielŻyw 151; RejPs 136; Rádzęć choway ćiepło głowę RejRozpr I, I3v; RejJóz E3, E7v, Q4; A toċ rádze plotu ſię dzierz Chczeſly traphycz we wrota. RejKup b2; Pomilcz malo tak czy radzę RejKup d8, e8, h8, i6, M, N (17); MurzHist N3; [Posłuszność mówi do Konstancyjej:] Ya poſłuſzność pánno tobye rádzę/ [...] Bądź poddaná małżeńſtwu ſwiętemu/ Záchowuiąc poſłuſzeńſtwo iemu BielKom G2v, C8, D6v, E6, F4v, F8v; Y dáley zás ták rádzi [Owidiusz]: Yeſli ſie chceſz ożenić ⟨z⟩ ſobye ſie rowną ożeń. GliczKsiąż Q2; LubPs K; RejWiz 8v, 17v, 22, 32, 32v (13); RejFig Dd4v; Rozmyſlcie ſie ia rádzę/ gdy s kim walcżyć macie. RejZwierz 18, 23v, 53, 69v, 84 [2 r.], 101v (15); OrzRozm F4, G2; BielKron 104v, 129v [2 r.], 133v, 309, 376; OrzQuin I3v; Prot E2; SienLek T[tt]v; HistRzym 8v, 9; Mieyże ſie rádzęć ná piecży/ á náſláduy pilnie Páná ſwego RejPos 57, Bv [2 r.], 57, 60, 61v, 75v (51); Ták rádzęć w káżdey ſpráwie rozumu ſie chwytay RejZwierc B4, B4v, 19 [2 r.], 27, 29v, 120v (30); KochList 1; CzechRozm 48v, 246v; PaprPan G3v, H2 [2 r.], I4; KochOdpr D2; CzechEp 43; KochFr 6, 32; Podleyſzą żonę póymi/ ták ia rádzę tobie KochDz 108; ReszPrz 17; BielSen 15; BielSjem 32; A ták/ rádzę myśl o ſobie. PudłFr 52, 13, 37, 38; RybGęśli Cv; ArtKanc N4; PaprUp Gv, G4v, H2v [2 r.], H3v, H4, K4; Weź y w garnek kápuſty rádzęć przewarzánéy WyprPl Cv; SarnStat 1306; Przetoż rádźi ś. Chryzoſtom/ mowiąc: (Zá dobre vczynki nie wyćiągay zapłáty/ [...]) SkarKaz 352a, 83b; CiekPotr 49, 58; CzahTr C, E4v, I3, I4; GosłCast 18, 28, 46, 63; PaxLiz B3; KlonFlis F, F3v, F4v, G; KlonWor 40; PudłDydo A3v, B4; ZbylPrzyg B2.

Z połączeniem przytoczenia ze zdaniem dopełnieniowym (1): Pátrzże [...] iáko im [panom radnym] potym [Daniel] rádził mowiąc: Iż kázcie ſie tym ſwiádkom rozno rozſtępić RejZwierc 201v.

W połączeniach tautologicznych typu: radzić mowiąc (10), mowiąc radzić (1), mowić radząc (2), radząc mowić (1)] (14): Potym mię będzieſz pytał pod oſobą Antiochá/ cobych ſtąd miał vcżynić/ rádząc mi przykażeſz. HistAl L5v; Przećiw temu Kolátynus Tárquinius mowił/ rádząc áby mu wydano [królowi Tarkwiniuszowi Pysznemu] zárázem co iego ieſt BielKron 105; Przećiw temu [zburzeniu Aten] Lácedemonowie rádzili mowiąc/ iż to pirwſzy klenot Grecyey Atheny á Lácedemon BielKron 121, 306v, 309, 311v; SkarŻyw 383; ći tedy [cudzoziemcy przebywający na dworze] poczęli Xiążęciu Mieczysławowi rádzić/ przepowiádáiąc mu prawdę wiáry Chrzeſćiáńſkiey/ á obiećuiąc [!] mu ná wſzyſtkim ſzczęſliwe powodzenie y potomſtwá rozmnożenie/ ſkoroby iedno tę wiárę ſwiętą ſzczerze przyiął. StryjKron 150. Cf Z przytoczeniem, Z połączeniem przytoczenia ze zdaniem dopełnieniowym.

Podmiotem jest tekst (3): Abowiem ty trzećie Kſyęgi/ o tym rádźić będą/ iáko Wilgośći zbytnie/ tudźieſz wnętrzne záplugáwienia [...] wyczyśćione być máią SienLek 31v; Tu też przydáne być máią ony Przyśięgi/ ktore z nieiákiey wzgárdy pochodzą/ kiedy kto przyśięga iż niechce byc poſłuſzen onym rzecżam/ ktore nam czynic Ewángelia rádzi KuczbKat 290; SkarKaz 386a.

W połączeniach szeregowych (12): ComCrac 18v; Nád to/ w kſyąſzkach ktore zowye declaratio euchariſtie piſſe: Nye mowiłem ánim rádźił/ áni yeſt vmyſl moy/ áby yeden álbo kilko biſkupow ſwą mocą poczynáli komu oboyę oſobę podáwáć KromRozm I G3v; Diar 68; OrzRozm Q2v; Mącz 222c, 424c; GrzegŚm 47; RejZwierc 113; BielSpr b3; WujJud 247v; Rácż ią [modlitwę] nákoniec y mnie ſámemu/ y bliźnim moim żywym y vmárłym pożytecżną y pomocną vcżynić: tym oſobliwie/ zá ktorem ſię modlić iákożkolwiek powinien/ ábo też ſam zá nie ſię modlić rádźiſz/ chceſz y roſkázuieſz. Amen. LatHar 14; SarnStat 868.

W przeciwstawieniach: »radzić ... rozkazować (4), odradzać (3), odmawiać, odwodzić, rozradzać, słuchać« (11): A ták rozni w ſporze byli/ Rádząc iedni by śię bili: Drudzy tego odmawiáli/ Ktorzy ſwoie śiły ználi. BierEz P4v; GliczKsiąż I3v; Acż nie wſzytcy ná to rádzili [by król ruszył z wojskiem]/ bo ktorzy bacżyli co z tego vrość miáło/ odradzáli to krolowi. BielKron 306v, 377, 389v; po bácżnym [...] roſkazániu nic/ kiedy ći ktorzy ſłucháć máią/ miáſto poſłuſzeńſtwá rádzić chcą. GórnDworz L5; SkarJedn 77; WujNT 164, [405] marg, Ddddddv; co rádziſz, nie podoba ſię im; co odradzaſz, podoba CiekPotr 53; [ná rzeczy dobre/ o cokolwiek idzie/ mamy rádźić; á od złych, y od Grzechu, zawżdy odradzáć. HerbNauka l7v (Linde)].

Przysłowia: Ciężey Winien ktory źle rádzi. BierEz K2.

Dobrze rádzi/ kto ludzi nie wádzi BierEz L4v.

Z tyśiącá ledwie wybierze/ Ktoby rádził w práwey wierze. BierEz N2.

Co śmieſz rádzić/ śmiey też cżynić. BierEz Ov.

bo ktho przy ſwoim nie rządnie cżini, iakoż inemu radzić ma. BielŻyw 44.

[Facile omnes cum valemus recta conſilia egrotis damus. Lacwie wſſyſcy chorem radzimy gdy ſámi zdrowi bywamy. TerentMatKęt Q8].

Frazy: »co(ż) radzisz (a. radził, a. radzicie)?« = quid a. quomodo consulitis? PolAnt; quid mihi auctor es?, quid consilii datis? Cn (7): Czoż mi radziſz proſzę cie chczęć iuż na wſzem dufać RejJóz K8v; Co wy rádźićie iákobych miał dáć odpowiedź ludowi? BibRadz 3.Reg 12/6; OrzRozm H3; Quid tibi consuluit medicus Coć rádźił lekarz. Mącz 63c; BudBib 2.Par 10/6, 9; A cóż rádźiſz/ Iendrzeiu? KochFr 64.

»jak(o) radzi(ł) (a. radzą)« (15): Weſzli tedy w rádę ieſli máią przedmieśćie zburzyć iáko radził Bárkocż y Birous/ cżyli go bronić BielKron 316, 203v; RejZwierc 201v; CzechRozm 244, 246v; A náſzy ſzli zá nimi [Tatarami] [...] y zbiliby ich byli gdyby ná ſtrwożonych Vderzyli/ po pirwſzych zbitych w nocy onych. Iák Láſzcz rádził StryjKron 632; CzechEp 43, 151; Ia ſie niedziwuije/ ale chwale cnote wrodzona wmezach zatznich/ ktorzi to beli ſobie vradzili yako yeden radzi. Prodignis ſubeundum eſt diſcrimen. PaprUp K4, G4v, H2v, H3v; Ieſt świádectwo dobrey wiáry/ pokuty pierwſzy owoc iáko Ian Chrzćićiel rádźił/ pomoc do oczyśćienia grzechow/ vproſzenie ſkruchy ſerdeczney. SkarKaz 278b, 83b, 351a.

Zwroty: »dobrze, na dobre, co dobrego, ku dobremu radzić« = bene monere Mącz [szyk zmienny] (18:4:4:3): dobrzeć [orle] tu wroná rádziłá/ Sobie pożytku życżyłá. BierEz M4, D4v, L4v; Yeſtesmi na tim abismi yey M⟨iłości⟩ [tj. królowej Izabeli] wedlie oyczowskiey powynnosczy kv dobremv radzyly. LibLeg 11/41; A ieſſczeż ći wtym kxiądz wádzi Zeć owo ná dobre rádzi. RejRozpr A3; RejKup d7v, d8v; BielKom E6v; Dobrzeć on Filozow rádził yednemu/ ktory gdy go pytał/ yeſliby ſie myał ożenić álbo bez żony myęſzkáć/ odpowyedzyał mu: Yeſli cudną poymyeſz doſtányeſz ſpolney/ á yeſli żádną wyelkyey męki. GliczKsiąż P7, I3v, P; RejWiz 8v; BielKron 198; KwiatKsiąż A; Optime illi vult consultum esse, życzy mu wſzego dobrego/ Dobrze mu rádźy. Mącz 63c, [18]c, 87a; Ale prozno głuchemu co dobrego rádźić/ Gdy nie chce vchá ſwego/ do mych vſt przyſádźić. BielSat G3 [idem BielSen]; BudBib Sap 8/9; CzechRozm 227; PaprPan Ff3; ieſli co zdrożnego á omylnego mowi/ ſkarz go/ iáko świętokraycę: á ieſli co dobrego rádzi/ cżemu go w rzecży ſłuſzney nie ſłucháć? SkarŻyw 147, 443; BielSen 17; BielSjem 5; ZawJeft 29; Słuſzna czynić y ſłucháć/ gdy kto dobrze rádźi GosłCast 36; SkarKazSej 695a; ZbylPrzyg B3v; [HerbNauka l7v (Linde)].

»fałszywie radzić« (1): [wilk] Ośći śię iego [istryka] bárzo báł. Nie mogąc go gwałtem pożyć/ Pocżął mu fałſzywie rádzić: Cżemuż pry w ten cżás ſpokoyny Chodziſz táko bárzo zbroyny. Odłożże ty obwięźieli BierEz P3v.

»mądrze radzić« [w tym: na co [= co] (1), o czym (1)] [szyk zmienny] (4): GliczKsiąż L2; w pokoiu [Rzeczpospolita] potrzebuie Oratorá/ ktoryby mądrze y o przyſzłych rzeczách rádźił/ y przedeſzłe rzeczy ſądźił/ y ninieyſze rzeczy w cále Rzeczypoſpolitey záchował OrzRozm Q2v; BielKron 307; [Dedalus] Rádźił mądrze Synowi nie życżąc mu ſzkody RybGęśli C.

»radzić pilnie (a. pilno)« [szyk zmienny] (10): A ſtrzeſz ſie rádzęć pilnie tych márnych roſkoſzy RejWiz 32, 79; RejAp 149; Ciſńże ſie rádzęć pilno zá nim [za Panem] á ſzukay go wſzędy RejPos 167v, 158v, 177, 244, 257, 275; Rádził mu pilnie [św. Wincenty papieżowi Benedyktowi z Awinionu]/ áby on tytuł Papieſki zrzućił dla pokoiu y iednośći kośćielney. SkarŻyw 309.

»potajemnie, skrycie radzić« [w tym: co (1), na co [= co] (1)] (1:1): RejPs 147; Wiedźiał y Helizeuſz/ co ſkryćie rádźił krol Syryyſki: y wſzyſtki ſłowá opowiádał królowi ſwemu Izráelſkiemu. BiałKat 158v.

»radę radzić« = consilium consulere PolAnt (3): Y rzekł Chuſzái do Awſzálomá nie dobra rádá/ ktorą rádził Achitofel teras. BudBib 2.Reg 17/7, 2.Reg 16/23, 2.Par 10/8.

»wiernie radzić« [szyk zmienny] (4): BierEz P4v; ForCnR A4v; A ták vmiey [stara pani] pánnie rádzić wiernie BielKom G4; Y tobiebym tak wiernie brácie miły rádził/ Abyś ſie ná to z mocą nigdy więc nie ſádził/ Ná coby nie miał práwá y ſpráwiedliwośći PaprPan Gg.

»zdradnie (a. zdradliwie), na zdradzie radzić« [szyk zmienny] (3:1): Myſz vboga vwierzyłá/ Co żábá zdrádnie rádziłá. BierEz G4v; BielŻyw 7; Waſiłko y Lew ſin Daniela krola Ruſkiego, na zdradzie radzili [dolose suaserunt] Sędomirzanom aby ſie poddali á hołd dobrowolnie poſtąpili. MiechGlab 33; GrabowSet I4v.

»źle, na złe, do złego, wszytko złe, niedobrze radzić« [w tym: na kogo [= w sprawie kogo] (1)] [szyk zmienny] (7:3:1:1:1): Dálekoć on więcey ſzkodzi/ Kto niekomu ná złe rádzi BierEz K2; Nie dobrzećiem táki rádzi/ Ktory k woli słowá twierdzi: Kto go słucha ſam ſie záwodzi BierEz Lv, K2, Lv, O4, R4v; RejJóz L3v; RejKup ee7v; RejFig Bb3v; Tákżeć rownie podſzcżuwácż/ co rádzi do złego/ Godzyenby s tym trębácżem/ też powrozá tego. RejZwierz 117; GórnDworz G5v; y ták o nich [o cielesnych pożądliwościach i namiętnościach ma człowiek odnowiony] rozumieć/ iáko o głownych nieprzijaćiołách ſwych: ktorzyby mu nic nigdy dobrego rádźić nie mieli/ iedno wſzytko złe CzechRozm 227; KochDz 108; [W ten czás Rádą bywamy winni Cudzego Grzechu; gdy ná złe rádiimy [!]. HerbNauka l7 (Linde)].

»życzliwie radzić« (1): Mieyże ſię dobrze Fliśie y Sterniku/ Rotmánie/ Sżyprze/ y ty cżytelnik[u]. Dźiękuy mi chceſzli com ćię przeprowádźił/ Zycżliwieć rádźił. KlonFlis H5.

Szeregi: »mowić i (albo) radzić« (3): Dobrzeć Kato mowi y rádzi/ áby ſie kożdy cżłowyek chronił y ſtrzegł nyerządnych byałych głow. GliczKsiąż P; Surdis auribus canere, Próżno co komu mowić/ álbo rádźyć. Mącz 33d, 81b.

»radzić i namawiać« [szyk 1:1] (2): GliczKsiąż B3; tym cżáſem poſłał do Nereuſzá y Achileuſzá on Aurelian/ proſząc ich pilnie/ áby Domicillę iego oblubienicę námawiáli/ y rádzili iey/ żeby ná iego máłżeńſtwie przeſtałá SkarŻyw 437.

»(nie) radzić, (i, i owszem) napominać (a. upominać)« [szyk 7:1] (8): LibMal 1546/122; Pater bene monuit, at non est curae filiis, Ociec w prawdzie dobrze rádził/ y nápominał/ ále ſynowie niedbáyą nic. Mącz [18]c, 424b; RejPos 144; CzechEp 404; NiemObr 20; Calep 1013b; wſzákoż ná káżdą niedzielę to [brać eucharystię] cżynić rádzę y vpominam LatHar 198.

»ani radzić ani obmyślać« (1): bo ych M. any radzycz any obmiſlacz nycz niechczą yedno czo bi bilo za miſlya a wolyą yey M. myanowythą a oznaymyoną LibLeg 10/115.

»radzić i pobudzać« (1): Suasor et impulsor profectionis meae, Ráycá/ y pobudźiciel yechánia mego/ to yeſt ón mi radził y pobudzał ná tę drógę. Mącz 287c.

»pocieszać i radzić« (1): bácżcie iákoſcie byli záſmuceni s ſlow Dariuſowych/ potwirdzałem was pocieſzáiąc y rádząc [confortabam vos consiliando]/ á ſthąd byly vmocnione myſli wáſze HistAl G6v.

»(ani) radzić i (ani) pomoc (a. pomagać, a. być na pomocy)« = esse auxilio et consilio JanStat [szyk 2:1] (3): KrowObr 7; Neque pol consilii locum habeo, neque auxilii copiam, Ani rádźić/ áni pomoc nie umiem Mącz 64c; tedy my Mikołay Biſkup/ będźiemy y náſzy potomkowie będą bydź ná pomocy/ y rádźić Iego Iáſnośći tylekroć ilekroć tego będźie potrzebá SarnStat 1127.

»radzić i postanawiać« (1): Látá 1499. Przyiechał záſię do Krákowá Biſkup Wárádyńſki z Węgier/ radzić y poſthanáwiáć obronę przećiw poganom BielKron 400.

»(i, nie tylko) radzić i (ale też) prosić« [szyk 6:1] (7): lekarz rádźił [szlachcie] y prośił by [chorego] krolá z mieyſcá nie ruſſali. BielKron 403, 104v; ut etiam invisas nos non solum rogo sed etiam suadeo, Abyś też nás náwiedźił nietilko proſzę ále też rádzę. Mącz 495a; ActReg 65 [2 r.], 116; WujNT 429.

»radzić i przywodzić [k czemu]« (1): chczemy ſie Radąm naſſem y Poddanem Pruſkiem nato Polozicz y poſla naſſego kniem poſlacz radzącz iem y przivodzącz ie ktemv, aby nietelko na Turka, alie tez iednostainą kazdy rok obroną przecziwko Kazdemu nieprziiaczielovi ſpoddanemi naſſemi Korony Polſkiey ſpolnie dzierzeli. ComCrac 11v.

»(i, nie tylko, albo) radzić i (albo, ale) rozkaz(ow)ać (a. przykazać)« [szyk 4:1] (5): GliczKsiąż Pv; tobie nie tylko rádzę/ ále roſkázuię/ ábyś krom woley Opátá ſwego/ vrzędu nie ſkłádał SkarŻyw 333; KmitaPsal Av; LatHar +2v; [Pan Chrystus] wiele rzeczy [...] zoſtáwił poſtánowieniu y ſpráwie Apoſtołow y potomkow ich: ktorzy mogą wedle czáſu y potrzeby y to y owo roſkázáć y rádzić/ y nas ná poſłuſzeńſtwo obowiązáć. WujNT 595.

»uczyć i radzić« [szyk 2:1] (3): SienLekAndr a2v; CzechRozm 244; On ták wielki Prorok [tj. Mojżesz] nierzekł [do swojego teścia Jetry]: ty mnie tákiego ktory z Bogiem gadam vcżyć y rádzić mi chceſz? SkarŻyw 484.

»wystrzegać i radzić« (1): Abram oſliſchawſchi ſzye ze yey o thą kradzyeſch spyegowano. przyachal thu Nakonyu dopoznanya wiſtrzegayącz yą y radząncz yey, aby stąnd wyachala LibMal 1552/167v.

»radzić i zezwolić« (1): Zdało się im [posłom] potrzebno, aby się w tym senatorow dołożyli, jeśliże oni na to KIM radzili i zezwolili, gdyż oni są custodes legum Diar 61.

»radzić i życzyć« (1): Non consiliis solum et studiis dissidebamus, [...] ynacziyem rádźil y ynſzemum żicził niżli ón. Mącz 379c.

W przen (przy podmiocie nieosobowym) (30): PatKaz III 132v; RejKup ee7; náuká ná dobre rádzi/ á od złego odwodzi GliczKsiąż I3v; Pożytek záſię rádzi ábychmy tám poſzli RejWiz 40v, 8v; Thákći záwżdy mądrość tego świátá mowi ktora nic inego nie rádźi áni ſię ná żadną rzecż więcey ogląda/ iedno áby tylko ty docżeśne nieſnaſki nie były. BibRadz II 77b marg; BielKron 57; GórnDworz G5v; Mátká ieſtći ten ſwiát ktory rádźi cżłowiekowi opuśćić nabożeńſtwo á táiemnicę powiádáć HistRzym 73; A przetożem vmyſlił przyłącżyć ią [sprawiedliwość] ſobie w towárzyſtwo/ wiedząc pewnie iſz oná mnie miáłá rádzić ku dobremu [erit mihi consiliatrix] BudBib Sap 8/9; Inſzą mi rzecż moy rozum/ á inſzą gniew rádźi ModrzBaz 7; áza nie więcey śię ſámey ſzcżerośći rzecży mamy trzymáć/ niżli mnoſtwá mowiących? Bo ná to rádźi rozum cżłowiecży śláchetny Boży dar/ ná to rádzą y dobre obycżáie/ ná to nam rádźi y Profeſsio náſzá ModrzBaz 30, 122v, 142v; KochPs 54; CzechEp 151; PRóżno ſię mam odéymowáć/ Widzę że muſzę miłowáć: Miłość mi dawno rádźiłá/ Lecz ia/ iáko práwy wiłá/ Niechćiałem ſłucháć iéy rády KochFr 6; KochDz 108; KochSz B2v; ZawJeft 29; PRzecżeś duſzo ſtruchláłá? á ſna rádźiſz ná to/ Abym/ iż ſię zle dźieie/ Bogu łáiał zá to? GrabowSet Bv, D [2 r.]; SarnStat 324, 946; GosłCast 63.

Z okolicznikiem miejsca (1): Sumnienie záwżdy tám rádzi gdzie cnotá RejZwierc 223.

Zwrot: »[do czego] namową radzić« (1): Bo do cżego ſłowá namową rádzą/ zá to teſz málowánie táiemnie bráć ſię każe. SkarŻyw 206.
a. O osobach Trójcy Świętej (7): Lecż prożno o tym [lepszym i sprawiedliwszym postanowieniu prawa] mowić/ bowiem by Bog z niebá Rádził/ przedſię tho mowi [każdy z tych, którzy stanowią prawo] cżego komu trzebá. RejWiz 124; Skąd rękę weźmieſz [Panie]/ świątobliwość ginie/ Gdźie ty nie rádźiſz/ tám rozum nie ſłynie GrabowSet I2v; Gdy ſię ták będźieſz rządźił/ iák Duch święty rádźi/ Cnotá/ święta pobożność w niebo ćię w prowádźi. KołakSzczęśl B4v.

radzić co (4): [masz sprawować tylko to] ná co cie wiedzie á coć rádzi Duch s. Páńſki/ ktory ná cię woła RejPos [73]; WujJud 145; CzechRozm 246v; Komorkę też ſam Pan rádźi. y [...] bácznie czyni kto ſię zámyka/ á ſpraw y nawiętſzych ná ten czás nie przypuſzcza SkarKaz 609b.

W połączeniu szeregowym (1): O ślubach iuż ſie wyżſzey powiedźiáło/ że ie ſam Pan rádźi/ záleca y wynośi WujJud 145.

Szereg: »radzić i rozkazować« (1): ktory [Chrystus] nie do vrzędu ſwym [uczniom] każe/ ále co inſzego rádźi y roſkázuie. CzechRozm 246v.
b. O szatanie: kusić, podszeptywać (4): Iáko Pan vcży/ á iáko cżárt rádzi. RejPos 82v marg; [szatan] vmie ſie w Aniołá swiátłośći przemienić: y rzkomo imienim Bożym co komu zálecáć/ y onego ku wykonániu oney rzecży pobudzáć: á przedſię mu przećiw [= wbrew] Bogu rádźi/ y w gniew go Boży wpráwuie. CzechRozm 239v.

radzić na co (1): Iáko ná początku dyabeł zábił człowieká/ rádząc ná grzech/ y wywodząc z ráiu. Ták ſynowie dyabelſcy [ludzi] [...] ná ſekty ſwe przywodzą. WujNT 342.

W połączeniu szeregowym (1): Ale niechać Dijabeł/ y s ſlugámi ſwymi/ tzyni co chce/ y niechać piſze/ krąży/ rádzi/ y g[r]oźi iáko chce/ przed ſię Pan Kryſtus ſyn Boży/ Krolem być/ [...] muſi KrowObr B4v.

2. Myśleć, zastanawiać się, rozważać, planować; consulere Mącz, PolAnt, Modrz, Calag, JanStat; deliberare Modrz, Calag; consilium agere Vulg (401): [z przypowieści Sokratesa] Przy wſchodu ſłoncza ſłuſza radzić, á przy zachodu aby weſele było. BielŻyw 51; Mącz 424b; Calag 385b; [Pangracz mówi do Sczęsnego:] Nie chcę ia, żebyś z ſtrony podźwignienia mego [errata dodaje: Uboſtwá] Ták rádzić miał CiekPotr 54.

radzić około czego (2): OrzRozm T3; Podmánicki [...] prośił ktemu imieniem ich [panów radnych] áby Krol do woyſká ſie ſpieſzył/ á około ſtocżenia bitwy rádził. BielKron 306v.

radzić o kim, o czym (21): Księża wszyscy zgodzili się, aby o obronie radzono było. Diar 24, 26, 27 [2 r.], 34, 39, 68; RejWiz 21v; Tákżeć káżdy pyſzny chłop/ niewie co mu wádzi/ A co potrzebnieyſzego/ o tym więc mniey rádzi. RejZwierz 119; [Władysław Łokietek] Potym ćiągnął do Pomorſkiey źiemie/ a tám mieſzkał przez źimę rádząc o poſpolitey rzecży. BielKron 369v; Snadź pod cżás drudzi myſlą o tym okrucieńſtwie. Iákby oycá y mátkę mogli s ſwiátá zgłádzić/ Iedno iż o tym prożno przećiw [= wbrew] práwu rádzić. HistLan B2v; RejZwierc 41v, 222v; Bo z tey przycżyny niebędźie ſię zdał [sędzia] ktoreykolwiek ſtronie być przychylnym/ ále obrońcą ſpráwiedliwośći/ ieſli o obu iednáko rádząc/ wſzytko będźie wykłádał/ coby pomagáło do otrzymánia ſpráwiedliwośći ModrzBaz 90; GostGosp 76; Przećiw rozumowi ieſt/ áby głupi o mędrſzych rádźił SkarKaz 517a; GosłCast 22. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: o tym (3); zaimek pytajny (2), zaimek względny (2)] (4): Diar 24; Amurath trwał niemáły cżás w pokoiu/ rádząc co cżynić. BielKron 248; á to ſzalónemu przyſtoi/ o tym rádźić czego niezna/ álbo o czym nic nie wié. OrzQuin E4; GostGosp 120.

Zwrot: »pilno radzić [o kim]« (1): (nagł) Ná dźien vrodzenia iednéy pánny. (–) [...] Téyby ſáméy na Wioſnę łąki kwitnąć miały: Téy ſáméy żąćby miano/ kiedy kłos doſtáły. Téy ſáméy/ ku Ieśieni do gumná grómádźić: O téy ſáméy/ ná Zimę tákże pilno rádźić. PudłFr 71.
Szeregi: »mowić i radzić« (1): naradziwszy się posłowie szli ku panom a powiedzieli przez Siennickiego, iż acz się jem zda opaczny porządek, żeby pierwej miało być mowiono i radzono o obronie potocznej [...] a wszakoż [...] Diar 27.

»radzić i myślić« (1): ABy iuż nic więczey nie było iedno ſtan á oſobá Páńſka/ wierz mi iż to ieſt twárdy á ſękowáty pień rádzić y myſlić o tym. RejZwierc 41v.

W przen (1): O ſzalony rozumie o cżymże to rádziſz RejWiz 21v.
α. O Bogu [o kim] (1): [było wesele Ducha świętego] yſz ſyą dzyſz począla myloſnycza y oblubyenycza yego/ oktorey on zwyecznoſzczy radzyl y matką ſynu bozemu poſzlubyl PatKaz II 74v.
a. Troszczyć się, dbać, starać się, zabiegać (131):

radzić o kogo, o co (6): RejRozpr D2; Non consulis honori tuo, Nie rádźiſz o cześć ſwą. Mącz 63c; [starzec mówi do córki:] práwieś tu powinną miłość okazáłá/ Ześ mię teraz przed cżáſem s tego nápomniáłá. Abych o twych trudnoſciach/ y o wcżás ſwoy rádził HistLan A4; [OrzŻyw 272 (Linde)]. Cf »o się radzić«, »wiernie radzić«.

radzić o kim, o czym (98): RejKup p3; s kąd roſtyrk y rozruch wielki w Kroleſtwie Polſkim/ między ſtanem Duchownym á Swieckim ieſth/ o czym Krol rádźić muśi/ ponieważ on ieſt/ Cleri et plebis mediator OrzRozm H3v, A4, S4v; BielKron 87; [starzec powiedział do córki:] Zaſz mnie nie wolno iák chcę o ſwym dobrym rádzić. HistLan D3v, A4, D3v; RejZwierc 41, 141; [mówi Bóg do Ezdrasza:] Przetoſz teras radz o twym domu/ á kárz lud twoy BudBib 4.Esdr 14/12[13], 2.Mach 9/21; Ktoby tedy tym ſpoſobem pánowáć chćiał/ żeby o wſzytkich ludźi zdrowiu y zacnośći rádźił: tenby záprawdę rzecży wielkiey á trudney ſię domagał. ModrzBaz 106v, 15, 22v, 24v, 29, 71 (11); SkarJedn 384; SkarŻyw 273, 346, 444; ActReg 54; Phil B2; GrabowSet H3v; WitosłLut A4; VotSzl A2 [2 r.], A4v, B2v, B3 [2 r.]; GosłCast 72; Záprawże was Pan Bog w wielką miłość ku bráćiey wáſzey/ y wſzytkim obywátelom korony tey: ábyśćie o nich vprzeymie y ſzczerze/ nic ſwego nie prágnąc/ rádźili SkarKazSej 670b, 664b. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Ze zdaniem nawiązującym, Zwroty.

radzić o kogo, o co a. o kim, o czym (4): [jagnię mówi do wilka:] Nie mogęć ia ſam nic vdziáłáć/ Tego mię vcżyłá moiá máć: Stárſzy o mnie niechay rádzą/ Co mnie pożytecżno oni wiedzą. BierEz N2; OrzRozm R2v. Cf »źle radzić«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: o tym (4), około tego (1); jakoby ‘żeby’ (3), aby (3)] (6): GroicPorz ee3v; OrzRozm A4; á iż w tych członkach záchowywáią śie álbo wilgośći zbytnie/ álbo lipkośći s kąd ſye płynienie żywotá wſzczyna/ álbo ſuchość skąd ſye zápieklina mnoży: tedy potrzebá też o tym rádźić/ iákoby wnątrze wmiernoſć przyſzło SienLek 100v; [trzeba, aby król] iednáko o tem rádźił/ áby/ iáko ieſt poſpolitym wſzytkim poddánym ſwym Pánem/ ták by też był poſpolitym tych wſzytkich Oycem ModrzBaz 20, 77; SkarKazSej 664b.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [o kim, o czym [w tym: o sobie (2)]; zaimek pytajny (3), (a)by (2)] (5): [mówi kot do lwa:] Bo twoie krolowanie Siedziecz w tei klozie moy panie A wſſiſczi o tobie radzą [...] Biſz nievcziekl RejRozm 407; á ná káżdy dzień rádzili ſie trzyſtá y dwádzieśćiá mężow/ rádząc vſtháwicżnie o poſpolſtwie/ áby tho cżynili co przyſthoi. Leop 1.Mach 8/15; A thu ſie iuż obácżyć á ſnádnie rádzić o ſobie możeſz/ co ieſt tobie lepiey vcżynić RejPos 277; RejZwierc 133v; CzahTr E2v.

W połączeniu tautologicznym (1): bo mátká Rebeká widząc/ iſz ſię Ezau brát nań [na Jakuba] wzwaśnił/ rádziłá o zdrowiu iego/ mowiąc: przegraża ſię brát ná śmierć twoię SkarŻyw 346.

Podmiotem jest tekst (1): Tymże ſpoſobem práwá niech ſię w ſobie máią/ áby wyſtępki winnych iednákim obycżáiem karáły: á iżby iednáko o pożytku/ o pokoiu/ y o zdrowiu wſzytkich rádźiły. ModrzBaz 71.

W połączeniach szeregowych (3): Bo nie doſyćći ieſt ná tym iż kto ſam iáko ſzcżurek w kącie ſpokoiem ſiedzi á ni nacż ſie dobrego nie przygodzi/ ále co z dáleká przegląda pokoy Rzecżypoſpolitey/ á o nim rádzi/ á oń ſie ſtára/ y ine ktemu przywodzi. RejZwierc 141; oyczyznę miłowáć/ y o iey dobrym pilno rádzić/ oney bronić/ ieſtechmy obowiązáni. VotSzl A4v, B3.

W porównaniach (2):

Jako comparatum (1): Radźmy o nich [braciach z krain ruskich] iáko zdrowe członki o chorych rádzić zwykły. VotSzl B3.

Jako comparandum (1): VotSzl B3 cf Jako comparatum.

Zwroty: »dobrze radzić [o czym]« (1): A przetoż wielcy Pánowie/ ieſli chcą ludzkie rzecży dobrze opátrzyć/ á o nich dobrze rádźić [si ... volunt consultum rebus humanis]/ ábo tym ſpoſobem iákom powiedźiał niech dwory ſwoie chowáią/ ábo [...] ModrzBaz 14v.

»mądrze radzić [o czym]« (1): [kapłan odpowiedział:] wielem inych przez chrzeſt do tego zbawienia y grzechow odpuſzcżenia przywiodł: ktorzy o ſobie y dobrem ſwym mądrze rádzić chćieli. SkarŻyw 428.

»pilnie radzić« [szyk zmienny] (3): GroicPorz ee3v; bo káżdy ſie boi przyſzłey przygody/ y pilnie o niey rádzi iákoby iey vchodzić RejZwierc 133v; Niż z brzegu zepchnieſz pilnie o ſobie radź Cobyś przeżywił y tám y ſám cżeladź. KlonFlis F.

»o sobie, o się radzić« [szyk zmienny] (40:2): [jaskółka mówi do ptaków:] Cżemuśćie ták záſlepieni: Iż niechcećie o śię radzić/ Złego źiela [tj. lnu] wcżás pokáźić. BierEz N, O4; A zatym pánie dobra noc Radz o ſobie co będzieſz moc RejRozpr Kv; RejJóz K8; RejKup h7, n3; o ſynacżku yużći doſić o them/ radź też o ſobye/ wyęceyći o thobye wyedzyeć nyechcę GliczKsiąż O3; RejWiz 90v; ieſli Krol do Polſki z Litwy nie przyiedźie/ rádźić o ſobie ſámi będźiemy OrzRozm C3v; RejPos 277; [mówi córka do starca:] Owa ná wſzytkim w domu nie ſporo przy tobie/ Przetoż proſzę chciey rádzić o mnie y o ſobie. HistLan B, C4 [2 r.], E2; RejZwierc 45v, 233v; Záś ktorymby [ubogim] ná rozumie álbo ná śiłách ćieleſnych ſchodźiło/ iż niemogą o ſobie rádźić [ut sibi consulere non queant]/ o tych Vrząd niech ſtáránie ma. ModrzBaz [38]v, 14, 90; SkarŻyw [237], 283, 428; BielRozm 6; ActReg 14, 15, 40; Przeto dla Páná Bogá zá cżáſu radźmy o ſobie WysKaz 12, 45; SkarKaz 7b, 120a, 516b; VotSzl B2v, C3v; CzahTr D3v, E2v [2 r.], H2; zgadzáć ſię y w iednośći żyć/ y o ſobie w zgodźie rádźić muśim. SkarKazSej 672b, 673a, 694b; KlonFlis E4, F; [SenekaGórn 145 (Linde)].

»[o kim, o czym] radzić sprawiedliwie« [szyk zmienny] (2): RejPos 317v; o Pánu Bogu ſwym dźiwy powiádáli/ [...] iáko on ſam dobre ludzkie obmyśla/ y przez niego krolowie kroluią/ y mądrzy oſtrożnie y ſpráwiedliwie o ludźiách ſobie poruczonych rádzą. SkarKazSej 660b.

»wiernie radzić« = fideliter consulere JanStat [w tym: o kim, o czym (5), czemu [= o czym] (2), o co (1)] [szyk zmienny] (8): OrzRozm A4; RejPos 317v; (nagł) Przyśięgá Senatorów Koronnych (–) IA N. Przyśięgam: iż Naiáſnieyſzemu Kśiążęćiu/ Pánu á Pánu N. Krolowi Polſkiemu/ będę wierny: y o iego Máieſtaćie y Rzeczypoſpolitey kroleſtwá iego wiernie będę rádźił SarnStat 35 [idem 223, 1125], 41, 223, 1095, 1125; Ieſlim przyiacielowi ſwemu co dobrego Vczynił, y o rzeczách iego wiernie rádźił. Nie baczę żebym prze to záſłużył pochwałę CiekPotr 84.

»źle radzić« [w tym: [o kim], o kogo a. o kim (2)] (2): [Pangracz mówi do Szczęsnego:] gdyſz zmyśláiąc że mi dobrze czyniſz, Zle mi czyniſz: źle o mnie z káżdey miáry rádziſz. CiekPotr 47; SkarKazSej 665a; [iáko ten oyćiec źle rádźi o córce ſwoiéy/ który ią zá człowieká złéy ſławy/ [...] wydawa [...] SenekaGórn 207 (Linde)].

Szeregi: »radzić i myślić (a. obmyślawać)« = consulere ac prospicere Modrz [szyk 3:3] (6): Bo słuſzna rzecż ieſt/ áby ten ktory o wſzytkich rádźić y myślić ma/ był nád wſzytkie inſze mędrſzy ModrzBaz 22v, 15, 24v; Ták y ten zaſługuie mierźiącżkę/ y s ſpołecżnośći ludzkiey wyobcowánia godzien/ ktory cżáſu niebeſpiecżeńſtwá R.Poſpolitey/ pirwey o ſwoim dobrym/ niż o poſpolitym/ obmyſlawa y rádzi. Phil B2; GosłCast 72; SkarKazSej 664b.

»stanowić i radzić« (1): iednym á iednákim ſpoſobem o pożytkoch/ y o trudnośćiách/ y krzywdách wſzytkich wobec ſtánowić y rádźić [sancire ac consulere] trzebá. ModrzBaz 72v.

»radzić, (i) starać się« (1): máło iednák tákich baczę/ ktorzyby ſerio, [...] o cáłośći y zátrzymániu tey miłey oyczyzny náſzey/ [...] rádźili y ſtáráli ſię. VotSzl A2; [Wsi i skarby swe rozpraszał miedzy służebniki, kożdego z sług dobrych swych jako syna swego miłował, o sługi swe radził, o kożdego sie pilnie starał OrzŻyw 272 (Linde)].

»radzić i wotować« (1): o Perykle/ [...] pomni też ná to/ że ty y o tych ktorzy oto ſzáleią/ dźiś w rádźie wiernie rádźić/ y o nich wotowáć maſz/ áby zdrowi á cáli byli. OrzRozm A4.

»zabiegać i radzić« (2): Tu by przyſtáło ná ty kthorzy ſye opiekáią śierotámi zábiegáć y rádźić pilnie około tego/ áby pieniądze gotowe [...] po śmierći zmárłego zoſtáłe/ zupełnie á ſpráwiedliwie były popiſáne. GroicPorz ee3v; RejZwierc 41.

W przen (1): Długoż duſzá ma/ o mnie rádźić ma/ bez ſkutku Dni me w żáłośći trácąc/ y w nieznośnym ſmutku? GrabowSet H3v.
Przen [o kim, o czym] (3):

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym (1): Lecż práwá máią káżdego w powinnośći iego zátrzymáwáć: drogę do ſzkodzenia ludźiom zágrádzáć: śmiáłość złych hámowáć: niewinność káżdego bezpiecżną ze wſzech ſtron cżynić: rádźić o tem iákoby dobrzi ludźie w pokoiu á w zacnośći ſwey záchowáni byli ModrzBaz 73v.

W połączeniu szeregowym (1): ModrzBaz 73v cf Ze zdaniem nawiązującym.

Zwrot: »radzić (spolnie) o sobie« [szyk zmienny] (2): ále y oko/ y ręce/ y nogi/ y wſzytkie inſze cżłonki iákoby ſpolnie o ſobie rádzą [in commune quasi consulunt]/ á vrzędu ſwego ták vżywáią/ áby ſię wſzytko ćiáło dobrze miáło ModrzBaz 3; gdy záchorzeie głowá/ á ſtruchleie ſerce/ iuż inſze członki rádźić o ſobie nie vmieią/ áni mogą VotSzl A2v.
α. O osobach Trójcy Świętej [w tym: o kim, o czym (25)] (26): ábowyem o kim pan Bog raczy rádzić zá zaſlugami iego wſſytko ſnádnie będziemu [!] przypádać. RejPs 194v, Ff7; LubPs ff; Gdyż y tu ſłyſzyſz [...] iż ma [Pan] litość nád thákim káżdym/ co ſie to z dáleká ćiſnie do niego/ y chce gi ták opátrowáć á thák o nim rádzić/ iákoby on nigdy nie vſthał á nie zábłądził do onego wdzyęcżnego á wiecżnego domu ſwoiego. RejPos 183v, 33v; ná to zwirzchność Pan káżdą wyſádził/ Aby przez nię tym ſnádniey o śirotkach rádził HistLan Ev; Práwo/ kolcá twárde/ Komu ie ná nos włożą/ powiodą y hárde. Ale o tym ná ten cżás dopuść Bogu rádzić KochDryas A2v; O pánie/ o boże náſz/ ty chćiéy o nas rádźić KochPs 163, 9, 94; SkarŻyw 194; BielSen 19; Kiedy kto ſwą myśl w zgodźie z Páńſką wolą ſádźi/ Znácżne poćiechy miewa/ bo Pan o nim rádźi GrabowSet B2, Dv, E4v, O3v, V2v.

radzić o co (1): W opiekę panu ſwemu ſwe ſprawy prżypuſzcżam Ten iuż niechay o wſzytko iako raczy radzi RejJóz P4.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Bom tego pewna/ że Bog o tym rádźi/ Iáko Polſki Thron ſynem twym oſádźi. GrochKal 15.

W połączeniu tautologicznym (1): [Pan Bóg raj jako zamek dla człowieka uczynił] Nagotowawſzy wſzytko/ á iuſz iáko cżłonki y tułow poſtáwiwſzy: dopiero temu wſzytkiemu o głowie rádził/ mowiąc: dobre to wſzytko y bárzo dobre: ále głowy y Páná niemáſz. SkarŻyw 259.

W połączeniach szeregowych (3): O wſzechmocny náſz miły Pánie/ nie thylko ábyś o nas rádzić ábo nas wſpomagáć ábo opátrowáć miał/ ále owſzem ieſzcże ktemu mocną nam pothuchę dawaſz/ o tey ſwiętey opátrznośći ſwoiey RejPos 256v, 176; RejPosWiecz2 92v.

W porównaniu (1): Bo Pan/ zá ich [ubłogosławionych] vfániem/ Ktore w nim máią/ obrońcą ſię sſtawa: [...] O nich/ iák oćiec/ rádźić nie przeſtawa. GrabowSet V2.

Zwrot: »ojcowskie radzić« (1): Bądź pochwalon [Panie]/ żeś prowádźił/ Y oycowſkie o mnie rádźił GrabowSet F4.
W przen (1): Vzdrow chorego [Panie]/ wzbudź martwe me śiły/ A chćiey/ by o mnie/ twe łáſki/ rádźiły. GrabowSet N4v.
b. Naradzać się, obradować, debatować; brać udział w naradzie (225): Sbiezawży ſię wſzyſczy radzą Iédni kropia [!] drudzy kadzą. RejKup c6, p7; Posłowie od panow odszedszy radzili i nie zdało się im wysadzać kogo miedzy pany Diar 63, 41; RejWiz 175; BielKron 210v, 229; KochSat B3; BielSat D2v; I przyszły na to miesce, gdzie jest Skea brama; A tam siedzieli radząc około Priama: Pantus, Tymetes, Lampus, Iketaon siwy KochMon 24; WujJud A4; MycPrz I B; KochOdpr D2v; Y vſtąpią trochę ſtroże/ á Biſkupi z Phárizeuſzem ſchyliwſzy ſię/ będą wrzecży rádźić. MWilkHist D2v; Trzebá nam [tj. niewiastom] łáwę ſwoię oſobno záſádzić: Mężom każmy kądziel prząść ſámy będziem rádzić. BielSjem 4, 25; Więc gdyby wżdy nie w dwu izbách/ ále w iedney rádzono/ [...] wżdyby co ſpráwić ſię mogło GórnRozm M3v; SarnStat 136; [pogański mędrzec rzekł:] iż w niey [rzeczypospolitej rządzonej przez zwaśnionych] mądrzy rádzą/ á głupi dekretá y konkluzye czynią. SkarKazSej 695a, 695a marg.

radzić około czego (20): GroicPorz ee4; kſiążętá Perſkie [...] rádzili około wybieránia krolá/ ábowim tám było ſiedḿ kſiążąt ktorzy krolá wybieráli BielKron 116, 181v, 193v, 216v, 364v, 401v, 413; Quod in deliberationem cadit, Około czego ſie rádźić muśi. Mącz 191c; y przez cáłé puł roká/ tám około Exekucyéy rádząc/ niczego nieſpráwiwſzy/ roziecháliſmy ſye dármo OrzQuin E3v; ModrzBaz 14v; [sejmy mają ustawić] áby rádźili około potrzeby/ któraby nád námi y króleſtwem wiśiáłá. SarnStat 123 [idem 299, 930], 299, 520, 930. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »społecznie radzić«.

radzić o kogo, o co (15): Diar 82; Cżechowie [...] dowiedziawſzy ſie iż ſie Borzywoy okrzćił/ wygnáli go precż. [...] ziechawſzy ſie rádzili o inne Kſiążę BielKron 322, 210v, 224, 229v, 322, 410v; Consulere in commune, O poſpolity pożytek rádźić. Mącz 63c, 167a, 213b; PaprPan A4v; biádá téy rzeczypoſpolitéy/ o którą tácy ludźie rádzą/ iákie tu Poetá opiſuie KochWr 37. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »zgodnie radzić«.

radzić na co [= w sprawie czego] (4): [posłowie na sejmie dopominali się] aby [...] wolno było każdemu k niej [konfesji] przystać albo i nie przystawać krom przyniewalania [...] Na to panowie z duchownemi biskupy radzili. Diar 30, 49; Mángo Can będąc Krześćijáninem Ormiáńſkiey wiáry/ wezwał Rad ſwoich do ſiebie áby ná ty Atrykuły rádźili Ormiáńſkie. BielKron 439. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

radzić z kim (16): Diar 30; o tákowych rzeczách [na których zacność i wolność koronna stoi] rádźić z Rádámi ſwemi Krolowi náſzemu przyſtoi OrzRozm S4, T2v; Poſtáwiwſzy Romulus miáſto Rzym w dobrey obronie y opráwie/ rádził około tego z dzyadem ſwoim Numitorem/ iákoby Rzecżpoſpolitą [...] dobrze poſtánowili. BielKron 99, 221, 364v, 371, 410v; OrzQuin Dv; GórnDworz Hh5v; [autor do Mikołaja Mieleckiego] Ia też [...] Przyſzedłem s tym orſzakiem ludu ſpiſánego. [...] Abyś ná tey gránicy będący przednieyſzym/ Rádził z nimi o pokoy w cżáſie teráznieyſzym. PaprPan A4v; radźćie z Biſkupy o zacnośći náuk ModrzBaz 132v, 25v; SkarŻyw 335; StryjKron 427. Cf »zgodnie radzić«.

radzić o kim, o czym (144): ComCrac 11; ConPiotr 30; Przeto nie baczę, czemuby pierwey radzić o poſtronnej obronie aniż o domowym porządku. Diar 25, 24, 25 [3 r.], 26, 27, 29 [2 r.] (27); BVrmiſtrzá z Rádą vrząd ná thym ieſth/ [...] ná Rathuſz ſye ſchodźić/ o poſpolitym dobrym rádźić GroicPorz b3v, f4v; KrowObr 132v marg, Ttv; RejWiz 161v; BibRadz I 43c marg; bo Seymy dla tego ſkłádáią áby ná nich rádzono o pięći rzeczách OrzRozm S4v, B2, C3, Kv, S4, V2; Máło przed thym rádzono o Krolewſkiey perſonie BielKron 307; A ták náſzy pocżęli roſpacżáć ſobie z wſzelkiey niefortuny/ rádzili táiemnie o poddániu zamku BielKron 316, 27, 151, 192v, 199v, 205v, 210v, 222, 368; In commune consulere, O poſpolitym dobrem rádźić albo/ Weſpołek rady ſwe znośić. Mącz 61d; O cżymże tám [w Warszawie] inym teraz Seymuią/ ieſli o tym [dźwignieniu królestwa z upadku] nierádzą? OrzQuin B, B, E4; GórnDworz Hh5v; BielSpr 50v; PaprPan M4v; Dobrze záprawdę o tem Caius Ceſarz/ [...] rozumiał/ áby ći ktorzi o rzecżách wątpliwych rádzą/ waśni/ przyiáźni/ gniewu y miłośierdźia prozni byli ModrzBaz 18; Słuſznaby też rzecż byłá/ żeby Krol przy Pánoch Rádách/ gdy o Rzecżypoſpolitey rádzą/ oſobą ſwą był ModrzBaz 26, 13, 18, 25v [2 r.], 26v, 33v (17); KochOdpr D3 [2 r.]; SkarŻyw A3v, 164, 335; StryjKron 215, 427, 547, 637; BielSjem 2; GórnRozm I4v, K, M2v, M3; KochProp 9, 10; KochWr 41; PaprUp L2v, L3v; IEſliż kiedy czás był/ zacné Rycérſtwo Polſkié/ którégoby wam trzebá było rádźić o máiętnośćiach wáſzych/ o ſobie/ o żonach/ y o dźiatkach wáſzych teraz záprawdę czás táki ieſt OrzJan 5; O záłozeniu ſkárbu poſpolitégo ku porátowániu vbogich, ieſcze zá Auguſtá rádzono. SarnStat 368, 180, 197, 223, 518, 923 (10); SkarKaz 610a; Náoſtátek trzebá nam iákom pierwey przypomniał/ o dobrym oyczyzny ſwey/ pilnie y ſerio rádzić VotSzl B2; przeto zdáłoby mi ſię/ ábychmy [...] o inákſzey á vſtáwiczney obronie kráiow Ruſkich y Podolſkich rádzili. VotSzl C4, A2v [3 r.], B2v, B3, B4v, C3v; GosłCast 53; SkarKazSej 657a marg, 661a, 664b, 665a, 669b, 673a, 684b; KlonFlis F4v; SapEpit A2v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Ze zdaniem nawiązującym, Zwroty.

radzić w czym [= w sprawie czego] (1): ia kwáſzey rádzie przyſádzę kilko ludzi vcżonych/ co wam wtey rzecży pomogą rádzić BielKron 213.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: o tym (10), około tego (3), o to (2), na to (1), tak (1); zaimek pytajny (18), aby, żeby (5), jakoby ‘żeby’ (5), jeśli ‘czy’ (2), jakoby ‘że’ (1), zaimek względny (1)] (32): Przetoż WM Panow swych prosiemy, abyście [...] o tej [obronie] zwłaszcza postronnej tak radzić [raczyli], jakoby żaden stan wszech państw koronnych od niej nie uległ. Diar 41, 37; GroicPorz gv; KrowObr 132v; OrzRozm H3; Będąc w ſtráchu Atheńſcy/ rádzili ieſli ſie máią w mieſcie bronić/ cżyli ſie polem bić BielKron 116v; A gdy ſie śćiągnęli [panowie i rycerstwo do starosty Lanckoruńskiego] rádźili około tego iakoby ich [Tatarów] pożyć nalepiey. BielKron 409v, 99, 106v, 184, 212v, 221 (15); Lepiéy ſye tedy zgádzáć/ á w ſpólnéy miłośći Rádźić o tym/ żebyśćie w cále téy wolnośći/ Swobody Potomkom ſwym dochowáli KochZg A3; Otóż o tym ná Seymie rádźić/ iákoby bráć: dobra rzecz ſámá przez ſye nie ieſt. OrzQuin B, Dv; Owa nielza iedno wdy o thym rádzić/ gdzie á iáko pieniędzy doſtáć GórnDworz P3v, P5; RejZwierc 86; Rádzmy/ iáko kogo bić: lepiey niż go cżekáć. KochOdpr D3; StryjKron 360; aradzili [dawni Polacy] otim abi iednego Pana mieli. PaprUp A4v; CzahTr D3, E2v.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [o kim, o czym; zaimek pytajny (2), żeby (1)] (3): [Otton i Wacław] Tám [w Krakowie] kilko niedziel mięſzkáiąc o Lokietku rádzili iákoby go doſtáć. BielKron 367; tákby też v nas byli poſtánowieni dozorce lub ſtrożowie praw: ktorychby vrząd był/ [...] przećiwko tym ktorziby ie [prawo] náruſzáli mocnie ſtać/ y ważnośći á zacnośći ich bronić: y ták o nich rádźić/ żeby ábo dla nieużywánia niebyły odrzucone/ ábo [...] gwałcone. ModrzBaz 95v; SkarKaz 312b.

Z przytoczeniem (1): BierEz R2 cf W przen.

Fraza: »rada radziła« (1): Ná to ſie rádá ſzcżedſzy rádziłá/ iákoby thego záwichrzenia byli prożni [ubodzy z pospólstwa]. BielKron 106v.
Zwroty: »radzić miedzy sobą, sobie [= między sobą]« [szyk zmienny] (2:1): Posłowie na onę propozycyją krolewską a wota senatorskie przez dwa dni namawi(a)li i radząc miedzy sobą wszyscy się na to zgodzili, że nie o tym była i propozycyja i wota pańskie, o czem sejm być miał Diar 25; A gdy ſobie rádźili [Hiszpanie] iáko by wźięli ony dźiewki [olbrzymki znalezione w jaskini] zá ieden dźiw do Káſtyliey/ przypádli ná nie trzydźieśći y ſześć mężow BielKron 447v; GórnDworz P5.

»w radzie radzić [o czym]« (1): A to śię ſtárał [król]/ áby o iedney rzecży poſpolitey w iedney Rádźie/ wſzyſcy iednoſtáynie rádźili BiałKaz Lv.

»społecznie (a. ([z kim]) pospołu, a. spolnie, a. zobopolnie, a. spolnemi porządki) radzić« [w tym: o czym (4), około czego (2)] [szyk zmienny] (9): OrzRozm H3; Przydan ieſt ku krolowi/ [...] Iáſzko z Melſztyná/ miłownik rzecży poſpolitey y dośpiáłego rozumu/ kthory s krolem poſpołu rádzili około vpokoienia kroleſtwá Polſkiego BielKron 373v; z drugiey ſtrony/ Kiedy ſpołecznie rádźiem około obrony. Mym zdániem że w tey mierze ieſt porządek ſłáby/ Ledwo ſię vrádźiło/ álić o tym Báby Plotą z ſobą ná Rynku Prot C3v; Ale gdyby ſie páńſtwá pięknie zyednocżyły/ A ſpolnemi porządki nadobnie rádziły/ Mogły by ſie wynáleść tákie obycżáie/ Zeby tu nieprzyiaciel záglądał z przełáie. RejZwierc 251; SkarŻyw 164; ieſcze to ieſt powinnoſc naſza abiſmi wſziſci ziezdzali ſie do grumadi á zobopulnie radzili o ſprawach RP: PaprUp K2; ActReg 147; SarnStat 1012; Zeſzli ſię [ludzie] tám gdźie ſobie koło vcżynili/ W ktorym o tym z piłnośćią ſpołecżnie rádźili. Aby onych dwu ſmokow gardł iáko pozbáwić CzahTr E2v.

»zgodnie, jednostajnie radzić« [w tym: o co z kim (1), o czym (1)] (1:1): Y o to też pilnie WM prosiemy, abyście nam świadki [...] być raczyli, [...] że to, ocz WM zgodnie z posły koronnemi Krola IM prośić a radzić będziecie, że to KJM z powinności swej krolewskiej uczynić będzie raczył DiarDop 114; BiałKaz Lv.

Szeregi: »radzić a (albo) mowić« = consulere et loqui PolAnt [szyk 1:1] (2): Myślę ſobie ćiebie pilno ſłucháiąc/ iáko my o Rzeczypoſpolitey mowimy álbo iáko o niey rádźimy/ ktorey żadney niemamy. OrzRozm Kv; BudBib Iudic 19/30.

»radzić i (a) obmyślać (a. namyślać się)« = deliberare et communicare Modrz [szyk 1:1] (2): ModrzBaz 25v; y biádá być muśi tey Rzeczypoſp: o ktorey niezgodni z ſobą w wierze rádzą y obmyśláią. SkarKazSej 684b.

»radzić i (a) namawiać (a. namowy czynić)« (2): Przeto prosiemy, abyście WM jako i o tej innej postronnej obronie, tak i o tej radzić a namawiać raczyli. Diar 29; tám rádźili [cesarz z kurfirstami] y namowy cżynili áż do 23. godźin BielKron [3323].

»radzić i (a) stanowić« (3): Diar 24; [złożono sejm, na którym] dwádzieściá Pánow przednieyſzych ktorzyby o Rzeczy poſpolitey rádzili/ y ſtánowili/ byli wybráni StryjKron 637; VotSzl A2.

»radzić i (a) wotować« [szyk 1:1] (2): Ktora rzecż [tj. nierozmyślna wypowiedź] ácż w káżdey oſobie ieſt przygány godna/ ále naywięcey w oſobách cżelnieyſzych/ ktore o rzecżách wielkich wotuią á rádzą [qui de rebus maximis dicant sententias] ModrzBaz 26v; SarnStat 46.

W przen (1): Rádziły ręce z nogámi/ Co ten brzuch cżyni nád námi BierEz R2.
c. Knuć, spiskować (16):

radzić na kogo [= przeciw komu] (1): O nędzniku nędzny byś ſłyſzał [...] przezwiſká ſwoie/ kthory rádziſz ná niewinnego/ á ſtáraſz ſie o vpadek iego/ iż cie Pan zowie ſynem cżárownym/ ſynem cudzołożnym RejPos [323].

radzić o kim, o czym (7): BierEz G4; OpecŻyw 83; Siedźiwá wſzem ná celu/ wſzyſcy w nas ſtrzeláią/ Zá námi iák zá murem ſwą obronę máią. A wżdy im to niewdźięcżno/ o náſzym złym rádzą BielSat G4 [idem] BielSen 18. Cf radzić o kim z kim, Ze zdaniem dopełnieniowym, Ze zdaniem nawiązującym.

radzić o kim z kim (1): Bo ieſlić raz zdrádziłá [miłośnica]/ iuż y drugi zdrádzi/ A wierz mi iż o tobie z drugim ćicho rádzi. RejWiz 59.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: o tym (1); jakoby (6), aby, iżby (2)] (8): A táko o tym [Delfowie] rádzili/ Iżby go [Ezopa] zdrádą zgubili BierEz G4; zebrali ſie w radę biſkupowie/ xiążęta żydowſcy ij licemiernicy przeciw Iezuſowi/ radzątz iakoby go ięli ij zabili OpecŻyw 69, 83; HistRzym 58v; ArtKanc Q10; WujNT Ioann 11 arg, s. 415 marg; Y w zborách [bezbożni ludzie] rádzą/ áby głowę moię Lub ſkrytą zdrádą/ lub przez iáwną zbroię Stráćili SzarzRyt B.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [o kim] (1): ábowiem nie iedná ſmierć zá tobą chodzi/ á rozmáići ludzie o tobie y rozmaitemi kſtałty rádzą/ iákoby cie s ſwiátá zgłádzili. RejZwierc 168v.

W połączeniu szeregowym (1): Schadzki o mnie czynią [ludzie złośliwi]/ rádzą/ nápráwuią/ Gdźie ſye iedno ruſzę/ wſzędy mię ſzlákuią. KochPs 82.

Zwrot: »radzić miedzy sobą« (2): Widząc to pánowie że go [Domicjana] ták nie mogli zábić/ rádzili miedzy ſobą iákoby go ieſzcże zábić mogli HistRzym 58v, 59.
Szeregi: »myślić i radzić« (1): Wiémci ocżym myſlicie ij radzicie/ wyſcie ſie tu przeto zeſſli/ ſſukaiątz/ radzątz iakobyſcie zabitz mogli nieprzyiáciela waſſégo/ Iezuſa nazareńſkiégo OpecŻyw 83.

»szukać, radzić« (1): OpecŻyw 83 cf »myślić i radzić«.

3. Dawać sobie z czymś radę, znajdować sposób, potrafić; consulere JanStat [w tym: komu, czemu (21)] (27): Ach nieſczęſniż to ſznaċ czas byl Czom wnim tak bes rozmyſlu zyl. A teras radzyċ rzeċ trudna RejKup f5v; Dawa Pan wſzytkiego dość/ kiedy ſię zda iemu/ Aby nie brał gdy racży/ zaż kto rádźi temu? GrabowSet B2; SarnStat 274.

radzić o czym (2): Przetoż ia dáley niechcę wáſzym ſpráwam wádzić/ Iáko mogąc ták będę o ſwey nędzy rádzić. HistLan Bv; RejZwierc 255v.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym (1): Perſiuſá do ſiebie niech ieſzcże przyſádzą/ Bo ſámi dwá ták zacney tey głowie [tj. Wojciechowi Sknielowskiemu] nie rádzą/ Aby mieli wypiſáć ták cne ſpráwy iego PaprPan F3.

Fraza: »co (sobie) radzić?« (2): Wilk niekiedy barzo ſtękał Iż kość w gárdle záwiązłą miał: Niewiedział co ſobie rádzić/ Ledwie mogł słowo przemowić. BierEz K4v; RejWiz 123.
Zwroty: »radzić (sam(i) a. wzajem) sobie« [szyk zmienny] (11): RejPs 53; [Konstancja mówi do służebnic:] Ociec miły ieſt w cięſzkiey chorobye/ Niewiem dáley iáko rádzić ſobye BielKom G; Mącz 266c; á przeto niedobrze ſobie rádźi/ ten ktory świerzb zſyebie gubi/ przed wyſtanim SienLek 133; Ieſt ieſzcże y trzeći ſpoſob ſpowiedźi w Kośćiele Chrześćiáńſkim/ [...] dla tych/ ktorzy ſumnienie máiąc związáne grzechem/ álbo pokuſámi ſzátáńſkimi vplećieni będąc/ niemogą ſobie rádźić ſámi WujJudConf 84; MycPrz II A2; A ieſli táż chorobá ieſt tákże przy tobie/ Czemu długo odwłóczyſz? radźmy w zaiem ſobie. PudłFr 62; GórnRozm H3 [2 r.]; GrabowSet Gv; PowodPr 51.

»(nie) umieć, nie umiejący radzić« (5:1): BielKron 255; Inops consilii, Nieumieyący ſobie rádźić. Mącz 266c; Y powiedáią ták ludźie mądrży/ nie pobłądźi práwi w ſpráwie żadney tęn człowiek/ ktory vmie ſobie rádźić/ áni tęn kto nie vmieiąc ſobie rádźic [!]/ ſłucha mędrſzego rády GórnRozm H3, H3; dla czego częſtokroć tákowi ſynowie w młodych lećiéch będący nie vmieiąc rzeczóm áni mogąc rádźić [consulere non valentes JanStat 574]/ ták wźięté dźiedźictwo zwykli márnie trawić/ wydawáć y rozpraſzáć SarnStat 588 [idem] [630].

Szereg: »radzić, zabiegać« (1): Cożby tu cżynić? iákożby o tym [o karze boskiej] rádzić? iákożby temu zábiegáć? RejZwierc 255v.
W przen (1): Równéy podobno rozum rádźić może ſzkodźie/ Ale iáká ieſt moiá/ nie zdoła przygodźie. KochFrag 54.
a. O Bogu (1):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): prośił [św. Piotr] P. Bogá áby ſam rádził/ iákoby iego prawdá y ſłudzy iey poſromoceni nie byli SkarŻyw 372.

b. O chorobach i dolegliwościach: leczyć (3): Bywáią téż rázy tłuczoné/ iáko ćięte rány ſzkodliwé/ á przeto iż téż y tym rádźić trzebá/ ieſt o thym w przyſzłym Rozdźiale náuká. SienLek 148, 164v.
Szereg: »radzić i pomagać« (1): KTo chcze radzić y pomagać cięſzkoſciam rodzenia Brzemiennych niewiaſt, maią takowi Ludzie radzić y ſprawować ſluſzne rządzenie paniam brzemiennym w iedzeniu ſluſznym FalZioł V 18c.
4. Dorównywać [w tym: komu, czemu (W przen) (10)] (11): Zárazby przyſądzili w tym [w wymowie] przodek náſzemu [tj. Stanisławowi Drojewskiemu]/ Bo y ſam Demoſtenes nie rádziłby iemu. PaprPan M; (nagł) Páweł Korytko Podkomorzy. (–) LAcedemońſkie Kſiążę choć wielki mędrzec był/ Nie wiem by temu pánu w tey mierze co rádził PaprPan N2v; (nagł) Andrzej Káwencki. (–) BRiareus on obrzym ia ták powiem tobie/ Iżeby nic nie rádził tey máłey oſobie. PaprPan Cc2v, K4, L2, R4.

radzić w co [= pod jakim względem] (1): ták więdz [!] dobry pánie/ Nie rádzą mu [Zbożnemu Kormanickiemu] w bogáctwá y cżterzey Rzymiánit [!] PaprPan M3v.

radzić czym (1): (nagł) Ráphał Sieniáwſki. (–) VLiſes ſwą wymową namniey tu nie rádzi/ Y owſzem go ten cny pan we wſzem poſzkárádzi. PaprPan X.

radzić w czym (1): Nád to dawno Niedzwieckim tá cnotá ieſt miłá/ Ze w Rycerſkich y w práwnych rzecżach ſą ćwicżeni/ A w tym im oni Mędrcy nie rádzą vcżeni. PaprPan X3.

W przen (2): ZAcny Rzymſki Cicero mogł być ſławny w mowie/ Ale nie wiem gdyby żył by rádził tey głowie [tj. Janowi Herbortowi kasztelanowi sanockiemu] PaprPan Q3, S3.
5. Rządzić [czym] (2): Qui tum Syracusis magistratum habebat, Który ná ten czás był pánem Syrakuskim/ który rádźił Rzeczą poſpolitą. Mącz 204b.
Szereg: »radzić a sprawować« (1): Penes eum summa imperii erat, On rádźił á ſpráwował Rzecząpoſpolitą Mącz 289c.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Consilior, Rádze [!]. Mącz 63c; [[sg] Rádzę/ Rádziſz/ Rádzi. [pl] Rádzimy/ rádzicie/ rádzą. [du] Rádziwá/ Rádzitá. StatorGramm I].

Synonimy: 2. myślić; a. starać się, zabiegać; b. namawiać; 5. sprawować.

Formacje współrdzenne: doradzać, odradzać, poradzać, poradzać się, uradzać, uradzać się, zaradzać; radzić się, doradzić, doradzić się, naradzić, naradzić się, odradzić, poradzić, poradzić się, rozradzić, rozradzić się, uradzić, uradzić się.

Cf RADZĄCY, RADZENIE, RADZONY

MN