[zaloguj się]

ŁODŹ (491) sb f

łodź (264), łodzia (45), łodź a. łodzia (182); łodź ZapWar (2), MurzNT (6), KrowObr (2), RejWiz (3), Leop (11), BibRadz (14) OrzQuin (3), GórnDworz (2), HistRzym (10), BudNT (7), StryjKron (7), KochPieś (3), ZawJeft (3), Calep (38), Phil, GórnTroas (7), LatHar, WujNT (66), KmitaSpit, GosłCast, KlonFlis (13), SzarzRyt; łodzia BierEz, OpecŻyw (6), Mymer1 (3), BartBydg (2), BielŻyw (3), MiechGlab, BierRozm (2), RejŁas, RejRozpr, HistRzym (2), ModrzBaz (3), SarnStat (7); łodź : łodzia BielKron (1: 3), Mącz (57:4), RejPos (1:1), RejZwierc (2:4), Calag (1:1) [Za postaci wątpliwe uznano przypadki zależne z tekstów, w których nie ma zaświadczonej pewnej odmianki lub występują obie pewne odmianki. Przypadki zależne z tekstów, gdzie występuje jedna odmianka pewna, zostały do niej wliczone.]

łódź (64), łodź (3); łódź : łodź MurzNT (2:1), Mącz (55:2); łodz- (109), łódz- (5); łodz- : łódz- Mącz (81:4), SarnStat (6:1). ◊ W łodzia a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N łódź, łodziå łodzie, łodzi
G łodzi, łodzi(e)j, łodzie łodzi
D łodzi łodziam
A łodź, łodzią łodzie, łodzi łodzi
I łodzią łodziami
L łodzi łodziach, łodzióch
V łodzi

sg N łódź (65), łodziå (19); łódź MurzNT, RejWiz (2), Leop, GórnDworz, HistRzym, BudNT, KochPieś, Calep (8), LatHar, WujNT (3), KlonFlis, SzarzRyt; łodziå OpecŻyw (2), Mymer1, BartBydg, BielŻyw (2), RejŁas, RejRozpr, RejPos, ModrzBaz, SarnStat; łodź : łodziå BielKron (1:1), Mącz (39:4), RejZwierc (2:2), Calag (1:1).G łodzi (74), łodzi(e)j (6), łodzie (1); -(e)j KromRozm I, BielKron (2), RejPos; -e KochPieś; -i : -(e)j TarDuch (2:1), FalZioł (1:1).D łodzi (5).A łodź (71) [w tym 1 r. A zam. G ZapWar 1508 nr 2039], łodzią (15); łodź ZapWar, MurzNT (2), KrowObr, Leop, BibRadz (4), OrzQuin (2), RejPos, BudNT, StryjKron, KochPieś, ZawJeft, Calep (5), Phil, GórnTroas, WujNT (27), KmitaSpit, GosłCast, KlonFlis; -ą BierEz, OpecŻyw (3), BielŻyw, MiechGlab, BierRozm, BielKron (2), RejZwierc (3); łodź : -ą Mącz (17:1), HistRzym (1:2).I łodzią (15).L łodzi (79).V łodzi (2).pl N łodzie (26), łodzi (13); -e MiechGlab, WróbŻołt, KochPieś, PudłFr, Calep, GostGosp, PudłDydo; -i HistAl (3), Leop, BibRadz (2); -e : -i BielKron (3:1), Mącz (12:3), GórnTroas (2:1), WujNT (1:1), KlonFlis (1:1).G łodzi (22).D łodziam (2); -åm (1), -(a)m (1).A łodzie (24), łodzi (12); -e FalZioł, LubPs, Leop, RejZwierc, StryjKron, PudłDydo (2); -i BibRadz (2), HistRzym, RejPos, Calep, GórnTroas; -e : -i HistAl (1:1), BielKron (8:1), Mącz (7:3), WujNT (1:1).I łodziami (5); -ami (1) Leop, -åmi (1) Mącz, -(a)mi (3).L łodziach (29), łodzióch (1); -ach : -óch Mącz (6 : 1); ~ -ach (13), -åch (10), -(a)ch (6); -ach Mącz (6), BielSpr, GórnTroas, SarnStat (4); -åch RejAp; -ach : -åch BielKron (1:9).A du (cum nm) łodzi (4) BibRadz Luc 5/2, RejPos 173v, WujNT Luc 5/2, s. 211.

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. Niewielki statek z drzewa, poruszany za pomocą wioseł; navis Mymer1, Calag, Calep, Cn; biremis, myoparo, Mącz, Cn; acatium, carina, classis, corbita, ponto, trabicus Mącz; catascopium, gaulus, paro, phaselus, scapha Cn (484): ZapWar 1508 nr 2039 [2 r.]; Ieśiotr k nim [rybitwam] w łodzią wſkocżył BierEz I2v; GDy pán iezus wſtąpil w lodzią ij zwolenicy iego/ pan Iezus zaſnął OpecŻyw 44, 44, 53, 54, 54v; Murm 25; Nauis. Schiff. Lodzia. Mymer1 36, nlb 2, 36; BartBydg 149, 161b; TarDuch B2, B3v, C8, D4; FalZioł IV 31b, c, 34b, 52b; Lodzia ieſt pracza na morzu/ dom bez gruntu BielŻyw 137, 22 [2 r.]; Kxiążę Haliczkie gdy vciekaiącz ku łodziam przyſzedł/ [...] wſiadſzy w iednę łodzią drugie kazał od brzegu odcinać MiechGlab 4, 4; BierRozm 26; WróbŻołt 103/26, 106/23; kazał moſt ná łodziach ſpráwić przez onę rzekę HistAl E3v, A2, B7v, D7v, D8 [3 r.]; MurzNT Matth 14/13 [2 r.], 22, 24, Mar 1/19, 20; LubPs N; KrowObr 144v, 145v; RejWiz 127v; Y gdy wſtępował do łodzi [Cumque ascenderet navim] iął go prośić on co był opęthánym/ áby mogł być z nim Leop Mar 5/18; Chćieli go tedy wźiąć do łodzi: á nátychmiaſt łodź przybiegłá ku źiemi [et statim navis fuit ad terram] do ktorey ſie wieźli. Leop Ioann 6/21, 2.Mach 12/6, 7, Mar 5/21, Ioann 6/17, 18 (11); BibRadz Mar 4/36 [2 r.], 37, 38, 8/10 (14); odciąnęli Grekowie od niego [z Illium] do ſwoich okrętow [...] ále wielkie wiátry powſtáły iż ſie żadny nie mogł z mieyſcá ruſzyć s ſwoią łodzyą. BielKron 60; záiecháło nam w tył wielkość łodźi Nigrythow inſzą rzecżką máłą BielKron 451, 18v, 25 [3 r.], [842]v [3 r.], 102, 229 (37): Lodzie z miąſzich deſzczk [!] zbite. Monoxylum. Mącz 41d; Myoparo, Nieyáka łodź ná którey zbiyáyą/ krádną. Mącz 240a; Tyrocinium navium, Nowotne używánie woźby ná łodziách. Mącz 471c, 1d, 8b, 12b, 16b [2 r.], 38d [2 r.] (120); á vmárłá ieſth trzecia cżęść ſtworzenia ktore było w morzu [...] y trzecia cżęść łodzi poginęłá [et tertia pars navium interiit Vulg Apoc 8/9]. RejAp 73v, 151v; Corká láſu kraſnego/ ieſt łodź z drzewá wielkiego HistRzym 24, 11v, 22, 23 [2 r.], 23v, 24 (10); [prostaczkowie] ćiſnęli ſie do náuki iego/ thák iż do łodziey cżáſem muſiał vſtępowáć przed nimi. RejPos 152, 75, 173v [4 r.], 174, 244 (9); RejZwierc Av; BudNT Matth 4/21, 22, 8/23, 24, 14/13, Mar 4/1; CzechRozm 29; Calag 34b; Schiff. Lodzia/ et Lodz. Nauis, nauigium. Calag 413b; Więc gdy gdźie mieli ciągnąć/ dwá łodź iednę nieśli StryjKron 250; Potym ſię pod Czerwieńſkiem przez Wisłę z woyſkámi Przez moſt z łodźi przepráwił StryjKron 522, 260 [2 r.], 315; To też niedziwno/ że piechotá chodzi/ Bo niema koniá/ áni ieździć łodzi. KochSz C3; KochPieś 7; ZawJeft 14, 45; Naufragus – Ten ktori vtraczieł na wodzie łodzi. Calep 690a; Przewodnik albo rotmiſtrz nad łodziami. Calep 690b, 19b, 80b, 166a, 244a [2 r.], 290a (31); GostGosp 88; Pompeius wſthąpiwſzy w łodź/ kazał kotwic[ę] podnieść Phil C4; morze/ rozgniewáné będźie/ Lodźi w którą Hecubá z Vlyſſeſem wśiędźie. GórnTroas 65; Ale wnet náſzé lámenty vſtáną/ Gdy łodźie ruſzą GórnTroas 67, 12, 18, 27, 28, 60; A gdy on wſtąpił w łodź [ascendente eo in naviculam]/ weſzli zá nim vczniowie iego. WujNT Matth 8/23; Wiátry łodź z vczniámi miotáią. WujNT 57, przedm 34, 15 marg, Matth 4/21, 8/24, 9/1 (60); A poſługi/ ktoré ſie dźieią przez ſługi ná łodźiách [per famulos navigii praedicti JanStat 851]/ któré Schárwek zową/ [...] iednáko máią bydź płáconé SarnStat 1075, 1075 [2 r.], 1077, 1111, 1121; KmitaSpit C2; KlonFlis B3v, E4; teraz y złe wiátry ná morzu pánuią/ Y popráwy ſtárgáne łodzie potrzebuią, PudłDydo B4v, A4v, B2v, B4.

W porównaniach (9): Co cżłowieká nie minie/ gdy ſie ná ſwiát rodzi/ Będzie ſie chwiał tám y ſam/ by w ſzaloney łodzi BielKom B2; Bowiem myſl bez rozumu iáko łodź ná wodzye RejWiz 29v; Mącz 38d [2 r.]; RejPos 244; ále gdzie to wſzytko rozumem á cnotą nie będzie ozdobione/ tedy to wſzytko ieſth iáko málowána łodź á pięknie przypráwiona/ á dziuráwa. RejZwierc 68; Iáko wiátr łodzye kołyſze ná wodzye/ Ták ſie też trzęſie wſzytko w złym narodzie. RejZwierc 220v, 78; ták iáko y CHRISTVS Pan náſz nie raz Kośćioł ſwoy do łodźi ábo do korabiá przyrownywał KlonFlis A3v.

W połączeniach szeregowych (4): Iakowe zaoſtrzenie też bywa cżinione w cżłoniech w łodziach j okrętach aby ſie tim łacniey woda dzieliła, pływaniu nie zawadzalącz [!]. GlabGad D5v; Mącz 25b, 56c, [297]b.

W charakterystycznych połączeniach: łodź (u)tonęła (poczęła tonąć; potonęły, potonęłe łodzie) (5); chwycić się łodzi, objechanie na łodzi, przejechać w łodzi (2), przejeżdżać łodzią, przewieźć (przewozić) (się) w łodzi (6); łodź przewracać, przypławić do brzega, przywieść do brzega, w łodzi siedzieć (2), sprawować łodź (2), sprawowanie łodzi, w (na) łodź się spuścić (2), wejść w łodź (do łodzi) (10), wsieść (wsiąść) w (na) łodź (łodzią) (13), wozić (wieźć się), woźba w łodzi, wieźć łodzią (6), wstąpić (wstępować itp.) w (na) łodź (w łodzią, do łodzi) (20), wyciqgnąć łodź, wziąć [kogo] w łodź (3); łodź bezpieczna, dębowa, długa, mała (6), wąska, wielka (6).

Zwroty: »przeprawić się w łodzi« (1): A gdy ſię záś Ieſus przepráwił w łodźi [cum transcendisset Iesus in navi] ná drugą ſtronę/ zebráłá ſię do niego wielka rzeſza WujNT Mar 5/21.

»przypławić się w łodzi przez morze« (1): A Gdy ſie záſię przypłáwił Pan w łodzi przez morze [cum transcendisset Iesus in navi Vulg Mar 5/21]/ zbieżałá ſie thłuſzcża wielka do niego RejPos [254]v.

»na (a. w) łodzi (przy-, prze)płynąć; łodź pływa, przypłynęła; płynąca łodź« = (e)navigare Calep; navigio venire Vulg [szyk zmienny] (5;1:1;1): Cursoria navis, Płynąca łódź. Mącz 74a; Niechże mé po byſtrey wodźie/ Nie pływáią ze mną łodzie PudłFr 22; Calep 362a, 690b [2 r.]; A ták go chćieli wźiąć do łodźi: á nátychmiaſt łodź przypłynęłá do źiemie [navis fuit ad terram] do ktorey iácháli WujNT Ioann 6/21, 21/8; Potym zá cżáſem ná dębowey łodźi/ Przepłynął Wartę y Wiślne powodźi KlonFlis C3v.

Wyrażenia: »łodź bukowa« (1): Lodzi bukowa ktoraś głádkiey Twarzy páſterzá Pryámcżyká [...] Do przezrocżyſtych Eurotownych Brodow nośilá KochOdpr C3v.

»łodź ciosana« (1): KochPieś 3 cf »statek i łodź«.

»hetmańska łodź« (2): navis praetoria inqua est praetor, Hetmáńska łódź. Mącz 242b, 319d.

»łodź Jazonowa« (1): Argo, Navis qua Iason cum aliis heroibus navigavit in Colchum Lódź Yaſonowá. Mącz 15d.

»lekka łodź« (1): potkali ſie mocnie/ zwyćiężył Polak/ vćiekł Duńcżyk w lekkiey łodzi co zową Triremis BielKron 339v.

»morska łodź« (1): Dicrotum, Morska łódź po obu ſtronách wiosłá máyąca Mącz 87d.

»nosata łodź« (1): Rostratae naves, Noſáte lodźie/ to yeſt ná przedniey ſtronie ſzpiczaſty koniec máyące. Mącz 358c.

»rozbicie łodzi; łodzie się rozbijają; rozbita łodź« (3;2;1): Cassata classis, Rozbita łódź/ Roſtrącona. Mącz 40a, 51b; Naufragium – Rozbicie y zatopienie łodzi. Calep 690b; Naufragus – Mieſcze gdze ſie rozbyaią łodze. Calep 690b, 497a, 690b.

»rybitwia łodź« (1): Piscatoria navis, Rybitwia łódź. Mącz 301a.

»łodź szpiegowna« (1): Navigia speculatoria, Lodźie ſzpiegowne. Mącz 242c.

»zatopienie łodzi; zatopić łodź« (2;1): Naufragium, Zátopienie/ vtrácenie łodźy. Mącz 242c; Deprimere naves, Zátopić łodzie. Mącz 321a; Calep 690b.

»zbojcowska łodź« (1): Praedatoria navis, Zboycowska łódź. Mącz 317c.

Szeregi: »łodzie albo barki« (1): Widząc to Tárquinius/ ſpuśćił z gory ná nie drugie łodzye álbo bárki napełnione ſmoły/ ſiárki/ węgla/ plew z ogniem BielKron 102.

»czołn, (abo) łodź« [szyk 2:1] (3): Zmyſlili/ y fortelne przez rzeki przewozy/ Lodzie/ Czołny z Zubrowych ſkor dziwnie ſzywáli StryjKron 250; Monoxyla nauigia cżołny ábo łodźie z iednego drzewá wydrożone. KlonFlis E4v marg, C3v marg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»łodź abo korab« (2): á śrzod Kośćiołá [...] wieżycżkę ábo ſzpicę ſtáwiáią ná znák y ná pámiątkę łodźi ábo Korabiu Piotrowego. KlonFlis A4, A3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nasad albo łodź« (1): Liburnum et liburna, et liburnica, Náſad/ álbo łódź barzo prętka. Mącz 192c. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»nawa albo łodź« (2): Przyſzły potym do nas dwie Almádye to ieſt Náwy álbo Lodzie Murzyńſkie BielKron 452, 283. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»łodź a(l)bo (a, i też) okręt« [szyk 4:1] (5): Wyieżdzáiąc z Afryki przykazał rycerzom ſwym áby wſtąpili ſnim w łodzi ábo w okręty [naves] HistAl B6; BielKron 55; Mącz 38a, 106b; náleźli wiele okrętow y też łodzi ná brzegu HistRzym 22. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»łodź albo prom« (1): Epibades, Lodźi álbo prómy ná których ludzie y tám y ſám przez rzekę przewożą. Mącz 106b.

»łodź albo (ani) skafa« [szyk 1:1] (2): ná brzegach morſkich nie dopuſzcżą zadney łodźi áni Scáphom ſtánąć nieprzyiaćielſkim BielSpr 45, 45.

»statek i łodź« (1); Lody zeſzly/ á po czyſtéy wodźie Idą ſtátki/ y ćioſáné łodźie. KochPieś 3.

W przen (20): [o Krzyżu] a przez cięſmy przewiezieni do brzegu bezpiecżnégo/ ten [Chrystus] cie nám lodzią vdzialál OpecŻyw 161v; RejRozpr K3v; popalili ná tej nędzney ziemi y ná tym burzliwym morzu y trzecią cżęść ſtworzenia y trzecią cżęść łodzi ná ktorych pływáłá wierna náuká á prawdziwa drogá Páná náſzego. RejAp 74v; Bo ſwiát to morze burzliwe/ Nie iednoć Lodziam ſzkodliwe. RejZwierc Av, 116; A ty Tęczynſki [...] Szedłeś łodźią po wiérzchu morſkiéy głębokośći. KochPam 83; Vocatio ábo powołánie káżdego cżłowieká/ ieſt łodzią iego ná ktorey pływa KlonFlis A4; Gdyś ſobie łodźią/ gdyżeś ſobie wioſłem/ Nie bądźże oſłem. KlonFlis F2, A4 [2 r.], C3; Weź mię ná ſwe rámioná/ nieś mię przez tę wodę: Ták ſpolnie odpráwiwá ninieyſzą przygodę. Więc ia będę Sternikiem/ á ty będźieſz łodźią KlonWor 51.
Zwrot: »płynąć w łodzi (a. na łodzi pływać)« (2): kto ſobye pływa ná beſpyecżney łodzi/ Ten narychley do brzegu iáko chce vgodzi. RejWiz 90v; Potym żeby mogł płynąć w łodźi/ tho ieſt w przykazániu Bożym chodźić HistRzym 40v.
Szereg: »bata abo łodź« (1): A wſzákże trzy łodźi ſą naprzednieyſze/ ná których ludźie śieći ſwe rozrzucáią ábo zápuſzczáią. Rola/ kupiectwo y rzemięſło. Tymi rzecżámi miáſtá y wśi ſtoią. [...] Potrzebá tedy vcżćiwemu cżłowiekowi w ktorąkolwiek batę ábo łodź wſtąpić: ieſli ſię chce beśpiecżnie y przyſtoynie potym morzu woźić. KlonFlis A4v.
a) O śmierci w nawiązaniu do mitologicznej łodzi Charonowej (6): Patrzą urzędu swojego: Przez tę wodę dusze wozić, A durawą łodzią goić. BierRozm 22; RejZwierc 120v; niech mię ſtráchu pełna łodź/ [...] nie porywa bez oney obrony y poćiechy LatHar 641.

W charakterystycznych połączeniach: wsiąść (wsiadać) w łodzią (2), wstąpić w łodź.

Wyrażenia: »łodź Charonowa« (1): byś dobrze wźiąwſzy lutnią Orphoeowę/ Wſtąpił w łódź Charonowę/ Y náwiedźił pod źiemné nieweſołé kráie KochPieś 39.

»czarna (straszliwa) łodź« (2): A Charon z czarną łodzią tuſz ná porcie ſtoi StryjKron 255; Y dla tegóż [dla miłości] świát puśćić? [...] W czarną ſtráſzną łódź śmierci nienawiſnéy wśiádáć? GosłCast 34.

Przen: (17):
a) O Kościele (6): SkarJedn 166; poćiągnął do ſwey łodzi/ to ieſt do kośćiołá Chriſtuſowego/ wielkie mnoſtwo ludzi WujNT 211.
Wyrażenia: »łodź kościoła« (3): trudno iżeby nye vtonął/ kto z łodźi koſcyołá wypádnye. KromRozm III F6; Do tey ſámey łodzi kośćiołá Pan wſtąpił/ w ktorey Piotr ieſt Miſtrzem poſtánowion WujNT 211; Co znáczyło [...] złączenie Zydowſtwá y Pogáńſtwá w iednę łodz kośćiołá Páná Chriſtuſowego. WujNT 212.

»święta łodź« (1): vcżmy ſie/ iákich mamy rybitwow ſzukáć y náſládowáć/ w tey ſwiętey łodzi iego. RejPos 177v.

b) O Rzeczypospolitej (8): Pánowie/ á Bráćia [...] TRudno milczéć gdy boli/ trudno niewołáć w złéy tóni/ [...] w iednéy łodźi śiedźimy OrzQuin A3v; Morſcy Ráytárzy ná łódź ſzturmuią/ nas dobywáią/ ognie miecą/ łódź palą OrzQuin A3v; ná was Rátá/ wołam: których wſzytkich pomoc wielka/ z oſobná kożdégo/ máłá moc w téy łodźi ieſt. OrzQuin A3v; Bo ieſli w ten cżás gdy ty nic niedbaſz łodźia przyidźie w niebezpiecżność [navis in discrimen veniat] winien będźieſz onego vtonienia. ModrzBaz 125v.

W porównaniu (2): Wſzytcy ſię wieźiemy iákoby w iedney łodźi Rzecżypoſpolitey [Omnes vehimur quasi una reipublicae navi] ModrzBaz 122, 125v.

Wyrażenie: »łodź Rzeczypospolitej« = navis Reipublicae Modrz (3): by tácy wſzytcy byli w wyſzſzym kole/ mniey by ſie kołyſáłá tá łodź Rzecżypoſpolitey/ niżli ſie kołyſze. GórnDworz Ee; ModrzBaz 122, 125v.
c) O życiu ludzkim (3): KochPieś 49; Niech moiá łodź/ gdźie pędźi wola Boża/ bieży. Y przy brzegu ktory mi Bog náznáczył ſtánie SzarzRyt C3v.
Zwrot: »w łodzi płynąć« (1): á my w tey łodzi/ w thym okręcie/ gdzie ſmierć ſztyruie/ płyniem ieden zá drugim/ po tym niebeſpiecżnym morzu GórnDworz H6.
d) O wspólnej sprawie (1): W iednéy łodźi trwaſz známi: iedné nas śćigáią Kłopoty ZawJeft 42.
a. Według Starego Testamentu zbudowana przez Noego wielka drewniana skrzynia, w której ocalił się od potopu (3): cżáſu Noego gdy byłá łodzia budowaná/ máło ich ieſt wyzwolonych przez wodę. RejPos 153.
Zwrot: »w łodzi pływać« (1): Ten [Noe] beſpiecżnie w tey łodzi y z rodem ſwym pływał RejZwierc [28].
Wyrażenie: »jako łodź Noego« (1): gdy ſye od koſćyołá poſpolitego/ o krom ktorego/ yáko krom łodźyey Noego w potop/ [...] nikt nye będźye zbáwyon/ odſſczepili? KromRozm I Ev.
2. Nazwa herbu (6): Lodzią Herb ſtárádawny w Polſzcże. RejZwierc Av, Av; SarnStat 991.
W przen (3): Wielcy stanowie o to się starali, By jedno byli tę osobę znali [...] Wiele ta łodzia po światu pływała A sam to Bóg wie, kędy niebywała. RejŁas w. 28; PLyway długo á beſpiecżnie nawdzyęcżnieyſza łodzi A niech żadna zła nawáłność ná ćie nie przychodzi. LubPs ktv.
Zwrot: »na łodzi pływać« (1): A káżdy ſtan zacny bywa/ Ktory ná tey Lodzi pływa. RejZwierc Av.
3. n-loc (1):
Zestawienie w funkcji n-pers (1): [Kazimierz] Iáſzkowi Zarowſki podgáie. Paulowi z Lodziey Nieklay/ y innym dworzánom/ thakież komornikom wiele źiemſkiego imienia rozdał. BielKron 376.

Synonimyi 1. barka, bata, czołn, korab, nasad, nawa, okręt, prom, statek, szkafa, szkuta; a. arka.

Cf [ŁODZIE]

HJ